Umusango wa nkondo aba bantu babutwike uli uwaseeka muli ino myaka. Ukulingana no lupapulo lumo, pa nkondo shikalamba 49 ishalwikwa ukutula 1990, 46 shalwikwa ukubomfya ifyanso ifikalamba. Ukupusana no lupanga nelyo ifumo, ifyanso fikalamba fikabila ukulamuka na maka pa kufibomfya bwino mu bulwi, ifyanso finono fyalenga ukuti abashaishiba ukulwa na baishiba balelwa inkondo.a Ilingi abapungwe na bana balasendwa mu bushilika no kupatikishiwa ukutapa ifipe, ukulemanika abantu no kwipaya.

Ilingi ishi nkondo tashiba sha pa kati ka fyalo lelo shiba sha bana calo. Abalwa te bashilika bakanshiwa mu bulwi, lelo ilingi bantu abashili bashilika, aba mu misumba na mu mishi. Pa mulandu wa kuti abengi abalwa ni balya bashakanshiwa mu bulwi, tabasakamana pa lwa kutoba amafunde ya bulwi. E co, caliseeka ukusansa icabipisha abaume bashikwete imfuti, abanakashi na bana. Batila mu nkondo sha nomba amapesenti ukucila pali 90 aya bepaiwa bantu abashili bashilika. Mu nkondo sha musango yu ifyanso finono ne fyanso fikalamba filabomfiwa sana.

Kwena, imfuti te shileta inkondo—abantu batendeke ukulwa ninshi amaluti ya mfuti tayalapangwa. Lelo, imfuti shatuulama kuti shalenga abantu ukusalapo ukulwa ukucila ukulanshanya. Ifyanso kuti fyalefya inshiku ubulwi bwingasenda no kulenga ukwipaya ukucilamo.

Ifyanso fikalamba ifyabomfiwa mu nkondo sha nomba fyaleta amafya yabipisha. Muli ba 1990, ifyanso fya musango yu fyaipeye abantu ukucila pa mamilioni 4. Abantu ukucila pa mamilioni 40 ni mbutushi. Ifyanso finono fyalyonaula ubupolitiki, ubwikashi, ubunonshi, ne fifulo fya fyalo fyaba mu nkondo. Amadola iminshipendwa ifyalo fipoosa mu kukumbusuka kwa bukangalume, ukusakamana imbutushi, ukuleta umutende, no kutuma abashilika ku calo ukuli inkondo yengi sana.

Mulandu nshi abantu babomfesha sana ifyanso finono mu nkondo sha nomba? Ifi fyanso fifuma kwi? Cinshi cingacitwa ku kulenga ukuti abantu belabomfya sana ifi fyanso nelyo fye ukuleka ukufibomfya? Twalaasuka ifi fipusho mu fipande fikonkelepo.

[Futunoti]

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 11]

ICIKOPE CA UN 186797/J. Isaac

Ifyanso Finono Fyaleta Amafya Yakalamba

PA MYAKA iingi, amalyashi ya kulama ifyanso ilingi yaleba pa fyanso fya manyukiliya. Ici te ca kupapa pantu ibomba limo ilya manyukiliya kuti lyaonaula umusumba onse. Lelo, ukupusana ne fyanso finono, ifi fyanso fya maka nga nshi tafyabomfiwa mu bulwi ukucila pa myaka 50 nomba.

John Keegan, shimucindikwa kabili kalemba wa lyashi lya kale pa fya bushilika, alembele ukuti: “Tapali uo ifyanso fya manyukiliya fyaipaya ukutula pa 9 August 1945. Abantu 50,000,000 abafwa mu nkondo ukutula pali bulya bushiku abengi baipaiwa ku fyanso fishakosa umutengo ifyo bapanga mu bwingi ne mpoolopoolo shinononono, ishishacila sana umutengo wa baredio na mabatili ifyo na fyo fyafula pa nshita imo ine. Pa mulandu wa kuti ifyanso fishakwata umutengo tafyapumfyanya sana imikalile ya mu fyalo ifikaankala, ukufumyako ififulo fishitishiwako imiti ikola na kuntu aba bupolitiki balulunkanya sana abantu, abantu ba mu fyalo tabaishiba sana ububi bwafuma mu kubomfya ifi fyanso finono.”

Takwaba uwaishiba bwino bwino impendwa ya fyanso finono ne fikalamba ifyabako, lelo incenshi shitunganya ukuti ifyanso fya nkondo kuti fyacila na pa mamilioni 500. Na kabili, iminshipendwa ya mfuti shishakwata sana maka shaba ku bantu abashili bashilika. Na kabili, ifyanso fipya filapangwa no kushitishiwa cila mwaka.

Ifyanso Abantu Batemwa

Mulandu nshi abalwa inkondo sha nomba batemenwa ifyanso finono? Umulandu umo waba pa fyo ukukansana kwakuma ubupiina. Inkondo ishingi ishalwikwa muli ba 1990 shacitike mu fyalo ifipiina icine cine ica kuti te kuti fishite ifyanso ifikali. Ifyanso finono ne fikalamba tafyakosa umutengo. Ku ca kumwenako, amadola amamilioni 50, ayo nalimo yalingana ku mutengo wa ndeke imo iya nkondo, kuti yashitila abashilika imfuti ishikali 200,000.

Inshita shimo, umutengo wa fyanso finono ne fyanso fikalamba ulanaka ukucila na pa. Imilalo ilecefyako abashilika ne fyanso ilapeela iminshipendwa ya fyanso nelyo ifi fyanso fifuma ku nkondo imo no kuyabomfiwa ku nkondo imbi. Mu fyalo fimo imfuti ishikali shalifula sana ica kuti umo kuti ashita imfuti imo pa madola 6 nelyo ukukaabusha ne mbushi, inkoko, nelyo umufuko wa fisapusha.

Lelo, pa mbali ya kunaka umutengo no kufula sana, kwaliba na fimbi ifilenga ifyanso finono ukuseeka sana. Filepaya. Imfuti iikali kuti yafumya impoolopoolo 300 muli miniti umo. Na kabili ifi fyanso finono fyalyanguka ukubomfya no kusunga. Umwana wa myaka 10 kuti asambilishiwa ukukakula no kukaka imfuti iikali. Umwana kuti asambilila bwangu ukutonta abantu iyi mfuti no kubalasa.

Umulandu umbi uo imfuti shaseekela wa kuti shalikosa kabili shilabomba pa myaka iingi. Imfuti pamo nga AK-47 na M16, isho abashilika balebomfya mu Nkondo ya Vietnam, shicili shilebomfiwa na lelo mu nkondo. Imfuti shimbi ishibomfiwa mu Afrika e shabomfiwe na mu Nkondo ya Calo iya Kubalilapo. Na kabili, calyanguka ukusenda imfuti no kushifisa. Kabalwe umo kuti asenda imfuti ishingi pa kutwala ku bashilika baba mu mpanga nelyo pa lupili lwabela ukutali. Ilongo lya bakabalwe kuti lyasenda imfuti sha kukumana umulalo unono.

Imfuti, Imiti Ikola, na Daimani

Ubukwebo bwa mwi sonde lyonse ubwa mfuti bwaba ubwapikana. Ifunde lilasuminisha ifyalo ukushita no kushitisha imfuti ishingi. Pa numa ya Kuumana kwa Fyalo, imilalo ku Kabanga na ku Masamba yalicefiweko, kabili amabuteko yapeele nelyo ukushitisha ku fibusa na bo bali na bo mu fipangano ifyanso fyapulilemo. Ukulingana na kalemba umo uwa pa Peace Research Institute mu Oslo, ku Norway, atile ukutula mu 1995 icalo ca United States of America ceka capeela imfuti, imfuti sha ciwaya, na bamashini bafwinta amabomba fyonse pamo ukucila pali 300,000. Batila ukupeela ifyanso kwalinakako umutengo ukucila ukufipangulula nelyo ukufisunga no kufilinda. Bamo ababebeta ifya nkondo batunganya ukuti napamo ifyanso finono ne fikalamba ifyo fingashitwa na madola amabilioni yatatu filapita pa mipaka ya fyalo cila mwaka.

Lelo, ubukwebo bwa bufumfuntungu bwalicila apa. Ifyanso bashitisha mu bufumfuntungu ilingi filashitwa. Mu nkondo shimo isha mu Afrika, amabumba ya bashilika yalishita ifyanso finono ne fikalamba pa minshipendwa ya madola, ukubomfya fye daimani iyo bapoka ku mikoti te kubomfya indalama. The New York Times yalandilepo ukuti: “Uko imitekele yaba iya bufumfuntungu, ifipondo tafyakwata luse ne mipaka tayaafya ukupitamo . . . Amabwe yabalabata yaleta ubusha, ukwipaya, ukulemanika, abantu abengi ukubulwa amayanda no kubongoloka kwa bunonshi ku cipimo icikalamba.” Kwena ca kupapa ukuti amabwe bakaabusha ne mfuti yalashitwa mwi tuuka lishaiwamina ilya fibeekobeeko nge cishibilo ca mutengo ica kutemwa kwa ciyayaya!

Ifyanso fyalisuntinkanishiwa na ku bukwebo bwa mu bufumfuntungu ubwa miti ikola. Caliseeka ku tubungwe twa bampulamafunde ukubomfya inshila shimo shine mu bukwebo bwa bufumfuntungu ubwa miti ikola no bwa mfuti. E co ifyanso fisangwike kwati ni ndalama sha kushitilamo imiti ikola.

Icicitika ku Fyanso Lintu Inkondo Yapwa

Lintu inkondo yapwa, imfuti shalebomfiwa ilingi shisa mu kuba mu maboko ya fipondo. Moneni icacitike mu calo ca ku kapinda ka ku kulyo aka Afrika icaalwike ukufuma ku kuba icalo umwali ulukaakala lwa bupolitiki ku kuba icalo umwali ulukaakala lwa bumpulamafunde. Kulya ulukaakala lwa bupolitiki lwaipeye abantu nalimo 10,000 mu myaka fye itatu. Lintu kulya kukansana kwapwile, ulukaakala lwa bumpulamafunde lwalifulile sana. Ukucimfyanya kwa banamutekenya kwaletele ico twingeta ati inkondo ya banamutekenya, uko bampulamafunde balelipilwa ukulasa imfuti banamutekenya ba makampani yambi na banina muli bamotoka wabo. Kwali ukwingilishiwako kwa mfuti sha nkondo ishalebomfiwa mu kwiba no kucita bumpulamafunde bumbi. Abantu baipaiwe ku mfuti bafikile kuli 11,000 mu mwaka umo uwa nomba line, impendwa ya bubili ku bukulu iya mu fyalo mushaba inkondo.

Ukwishiba ukuti bampulamafunde baba ne mfuti no kuti ba lukaakala kuleta umwenso no kufumyapo umutelelwe. Mu fyalo ifingi ifipiina, abakankaala bekala mu fimoneka kwati macele, ukushingulukwa ku fibumba ne fya kupindilila fya malaiti ifilindwa akasuba no bushiku. Abekala mu fyalo ifikankaala na bo balaicingilila. E fyo caba na mu fifulo umushabala amuba ukukansana kwa bana calo.

E co, mu fyalo umwaba inkondo no mwaba ico twingeta ukuti “umutende,” imfuti nasho shilalundako imibele ukubipa. Takwaba umuntu uwingapendawila ububi imfuti shaleta; nelyo ukupenda abafwa, abacenwa, abafwilwa, na bo imikalile yaonaulwa. Lelo, ico twaishiba ca kuti icalo caisulamo ifyanso no kuti impendwa ya fyanso ilekula. Abantu balefwaya ukuti cimo cicitwe balefula. Lelo cinshi cingacitwa? Cinshi cikacitwa? Ifi e fipusho twalaasuka mu cipande cikonkelepo.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 15]

Uwalelwa Kale Aimona Ukuti “Muwelewele Sana”

Umushilika kalume uwalwileko mu nkondo imo ine iyalengele kube imbutushi tulandilepo mu cipande ca kubalilapo aishileba uwa cabe mu kupumikisha kabili uwabula indalama mu musumba uo ayafwilishe ukucimfya. Alandile bukali bukali pa lwa kumona umwana mwaume uwa ntungulushi yakwe aleensha mpumpumpu umusuma mu musumba na bali kale bamushika balelwisha ukuba intungulushi mu buteko no kufwaya ukucindikwa. Uyu uwalelwa atile: “Nga natontonkanya pa myaka isano napoosele mu mpanga, ukwipaya abantu no kulaswa imfuti, mona ukuti ndi muwelewele. Twaleipeela ku bantu aba kuti tabakebukishe ne fyo baishileba pa fifulo balipo.”

[Abatusuminishe]

Umushilika kalume: Nanzer/Sipa Press

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 16]

“Takuli kwa Kubelama”

Imfuti sha nomba ishikali, nangu cingati shilepaya shalikwata umo shapelebela. Shifumya fye impoolopoolo. Te kuti shipaye abantu babeleme ku fibumba fyakosa nelyo ku fya kupindilila. Ku mulandu wa mwenso abashilika bakwata nga bali ku nkondo, balafilwa ukutonta bwino imfuti. Ilyo iketwe ku minwe, nangu ni mu mibele iisuma shani kuti yalasa fye ifili intamfu ukukanacila pa mamita 460.

Abashilika ba ku United States of America nabakwata ico twingatila ati e cingapwisha “amafya” ya musango yu, e kuti imfuti ipya iicita ifingi iyo beta ati Objective Individual Combat Weapon (OICW). Apo yaliba iyaanguka ica kuti umushilika umo kuti aibomfya, iyi mfuti ya OICW ikalafumya impoolopoolo no tupata utwakula amamilimita 20. Cimbi na co icaibela pali iyi mfuti ca kuti: Kuti yaipaya abalwani ababeleme ku fyo bapindilile. Umushilika ena ico afwile fye ukucita kutonta imfuti apo alemona ukuti e pali umuntu alefwaya ukulasa. Imfuti iine ilapima bwino bwino intamfu ili pali yene no muntu uo balefwaya ukulasa, kabili ilalinganya bwino akacela beta ati electronic fuse akabikwa ku kapata pa kuti kayapuulikila apo bapimine, kabili utupimfya tufuma ku kapata tuya mu kulasaula uyo muntu. Umwiminishi wa aka kampani kalebombela pali ici canso atile: “Ifintu fyaibela ifyo iyi mfuti ingacita fikalenga abashilika ba calo ca United States of America ukulalasa na pa fifutu pene.” Akakuloleshamo ako babika kuli ici canso kakalenga ukuti nangu ni mu mfifi cilebomba bwino.

Abalepanga iyi yine mfuti baitakisha ukuti, “takuli kwa kubelama” kuli iyi mfuti. Aba bene bantu batunga no kuti ici canso cikacila imiku isano amaka yakwata M16 ne miku ibili amaka yakwata mashini iifwinta amabomba iya M203. Abashilika bakalabomfya iyi mfuti tabalekabila ukusakamikwa pa lwa kutonta bwino imfuti; balekabila ukulolesha fye umwa kumwena no kulisha ku kufumya impoolopoolo no tupata. Nga ca kuti ukulunduluka kwatwalilila nga fintu batantika, ibumba lya bashilika ilya kubalilapo likakwata ishi mfuti sha OICW ilyo umwaka wa 2007 ushilafika.

Lelo, abalengulula baleipusha ukuti: Imfuti shikabomfiwa shani nga ca kuti abashilika balelinda imishi uko abalwani bali pa bekala calo abakaele? Cikaba shani nga ca kuti imfuti sha OICW shashitishiwa ku bashilika mu calo conse abo bengashibomfya ku kulwisha abantu babo? Kabili cikaba shani nga ca kuti ifyanso fyaba ku balulunkanya abantu na bampulamafunde?

[Abatusuminishe]

Alliant Techsystems

[Ifikope pe bula 14]

Ilingi ifyanso finono ne fikalamba bafikaabusha na daimani ne miti ikola

Bushe Cikaba Shani ku Kushitishe Fyanso ku Ntanshi?

MU MYAKA ya nomba line amabuteko ya mu fyalo fyonse yalilanshanya pa lwa nshila sha kupwishishamo ubukwebo bwa bufumfuntungu ubwa fyanso finono. Ili lyashi lyalilandwapo na kabungwe ka United Nations General Assembly. Amalipoti yalipekanishiwa, fimo fyalitubululwa, no kusuminishanya balisuminishanya. Lelo, abalengulula batila ukutonta fye pa bukwebo bwa bufumfuntungu kulangilila ukuti bashimakwebo bakalamba aba fyanso—imitekele ine—te kuti babaceeceete.

Na kuba, ubupusano bwaba pa bukwebo bwa fyanso ubwa mwi funde no bwa mu bufumfuntungu tabumoneka sana. Ifyanso ifingi ifya bufumfuntungu fyaleshitishiwako mwi funde inshita imo. Ifyanso ifyo bashitisha ku bashilika nelyo kuli bakapokola ilingi filebwa no kushitishiwa mu bufumfuntungu. Na kabili, caliseeka ukushitisha ifyanso ku muntu umbi ukwabula abene abaleshitisha intanshi ukwishiba nelyo ukusuminisha. Icipande ca mu lupapulo lwa Arms Control Today cisosa ukuti: “Imitekele ya fyalo maka maka ifwile ukucita ifyacila pa kutungulula ukupwisha kwa bukwebo bwa bufumfuntungu ubwa fyanso fikalamba no kubebeta ulubali yakwata mu bukwebo bwa nomba ubwa fyanso ubwa mwi funde.” Nangu cingati abengi basubila ukuti ifyalo fili no kupwisha ubwafya bwa bukwebo bwa fyanso finono, kalemba wa lyashi umo atile: “Apo ifyalo fisano ifyaba mu kabungwe ka [United Nations security] council fyeka e fishitisha 80 pesenti wa fyanso fya mu calo nalimo tatufwile ukusubila sana ukuti ubu bwafya bukapwa.”

Cimbi icilenga ukuti kube ubwafya bwa kulama imishitishishe ya fyanso finono ne fikalamba ca kuti ifi fyanso tafyayafya kupanga. Ilyo ifyalo nalimo fye 12 e fipanga ifyanso fyapikana pamo nga amatanka, indeke, na mashitima ya pa menshi aya nkondo, amakampani napamo 300 mu fyalo nalimo 50 nomba yalapanga ifyanso ifikalamba. Ukufula no kukulilako kwa makampani yapanga ifyanso kulafusha ifyanso fisungwa no kulenga ukuti ifyanso fileshitishiwa ku bashilika, amabumba ya bacipondoka, no tubungwe twa bampulamafunde.

Imilandu Bakansaninapo Sana

Ukufika pano, tulandile sana pa mibomfeshe ya fyanso finono mu fyalo umwaba inkondo. Lelo, imilandu pa lwa mibomfeshe ya mfuti yalandwapo sana mu fyalo fyashikatalako umo mushaba inkondo. Abo abatungilila amafunde yakosa pa lwa mfuti batila ukukwata imfuti ishingi kulafusha impendwa ya bepaiwa. Batila mu United States of America, umo amafunde tayakosa sana ne mfuti shalifula, abantu bepaiwa mulya bengi, lelo mu England, umo amafunde ya mfuti yakosa, abepaiwa banono. Abapaashanya no kukosha amafunde pa lwa mfuti balakaana ulubilo, ukusosa ukuti ku calo ca Switzerland abantu abengi balikwata imfuti, lelo banono abepaiwa.

Icilenga ukuti umulandu ukoseleko ca kuti, ukufwailisha kulanga ukuti mu United States of America abepaiwa ukukanabomfya imfuti bengi ukucila impendwa yonse iya bepaiwa mu fyalo ifingi ifya ku Bulaya. Lelo, kwaliba ifyalo fimbi uko abepaiwa ukukanabomfya imfuti bafula ukucila impendwa yonse iya bepaiwa mu United States of America.

Caliseeka ukubomfya—no kukanabomfya bwino—ifipendo ku kutungilila imimwene imo. Kabili mu lyashi lya mafunde pa lwa mfuti, cimoneka kwati ku mulandu baleta, kulamoneka kwati kuli icingapilika uyo mulandu. Iyi milandu yaba iyapikana. Lelo, incenshi shilasumina ukuti fingi fikusha impendwa ya bepaiwa na bacita bumpulamafunde te kukwata fye imfuti kweka.

Akabungwe ka maka aka National Rifle Association aka mu United States of America ilingi line kasosa ukuti: “Imfuti tashipaya bantu; abantu e bepaya abantu banabo.” Ukulingana ne yi mimwene, imfuti nangu shipangilwa ukwipaya, ishine sheka tashipaya. Umuntu afwile ukulisha imfuti, ku mufulo nangu mu kukanaishiba. Kwena, bamo kuti bapaasha ukuti, imfuti shilangushishako abantu ukwipaya abantu banabo.