Ubwafya bwa Ncito

BaKatherine Mansfield abalelembe fitabo ukufuma mu mwaka wa 1888 ukufika mu 1923 batile: “Cilaleta sana nsansa nga waishibo kuti ucili naukwata incito.”

BUSHE na imwe kuti mwasosa nge fyo baKatherine Mansfield balandile? Bushe imwe mumona shani incito? Bushe nalimo mutila incito cintu cimo icayafya, icitendusha ica kuti mulafuluka ukutusha pa mpela ya mulungu? Nelyo bushe mwalitemwishe ncito ica kuti mulacilamo ukubombesha?

Abengi bapoosa inshita yabo ikalamba ku ncito. Incito nalimo e ingatulenga ukwikala ku ncende imo e lyo no kutulenga ukwikala umusango umo uwa mikalile. Ukufuma fye ku munshiku wa kwingile ncito ukufika na ku kupoka penshioni, abengi basango kuti ukubombe ncito e cintu ceka fye ico bacita sana. Fwe bambi tulomfwa bwino sana ilyo twabomba. Bambi na bo bapima ubucindami bwa ncito ku ndalama bafola, nelyo icifulo bakwata pa ncito, bambi na bo bamone ncito nge ca kuleseshamo icitendwe nelyo ica kupwishishamo fye inshita.

Kwaliba ababomba pa kuti basange ubwikalo, na ba kuti ubufwayo bwabo kulabomba fye; bambi na bo balafwila pa ncito nelyo ukufwa pa mulandu wa ncito babomba. Ku ca kumwenako, ukulingana na lipoti ya ba United Nations iya nomba line, incito shilalenga ukukalipwa ukwingi ne mfwa “ukucila ifyo inkondo nelyo imiti ikola ne fya kunwa ifikola ukufisansha pamo fikalifya no kwipaya abantu.” Ukulanda pali ili lyashi inyunshipepala ya The Guardian iya ku London yatile: “Ukucila pa bantu amamilioni yabili balafwa ku masanso na malwele yalengwa ne ncito cila mwaka. . . . Ukubombela umuli ulukungu, imiti pamo nge ya kucapila nelyo iya kuwamisha, nangu ukubombela ukuli icongo nangu imyengelele, kulaleta ubulwele bwa kansa, ubulwele bwa ku mutima no bulwele bwa lupuma.” Ukwingisha abana banono incito e lyo no kupatikisha abantu ukubomba e fintu fibili ifishawama ificitika sana mu twampani.

Na kabili kwaliba ne co uwasoma sana pa mantontonkanyo ya bantu Steven Berglas aitile ukuti “ukufunshika.” Alondolola umubomfi uwabombesha sana uwafika pa cifulo ca pa muulu pa ncito lelo uuyumfwa uwa munsokwe, uwapelelwa, uwacululuka, nelyo uwapopomenwa pa mulandu wa kuisanga mu ncito iyo ashingafyukako nelyo iishingamuletela insansa.

Ubupusano bwa Kubombesha Kwalinga no Kushalinga

Muno calo umo abantu abengi babombesha akasuba konse, cili icakabilwa ukuti twishibe ubupusano bwaba pa kubombesha kwalinga no kushalinga. Abengi abacilamo ukubombesha bamona ku ncito nge cifulo icacingililwa bwino muli cino calo cabipisha, umo ushingeshiba icalaswa cicitike. Ababomba fye mu kulinga bena bamone ncito nge cifwaikwa kabili limo limo ngo mulimo uubaletela insansa. Ababombesha ukucilamo balenge ncito ukufimbilikisha imbali shimbi shonse isha bumi; ababomba fye mu kulinga bena baleshiba inshita ya kwinuka no kucitako fimbi. Ababombesha ukucilamo balomfwa bwino lintu bacilamo ukubombesha, lelo ababomba fye mu kulinga bena tabayumfwe fyo.

Abantu shino nshiku tabeshiba umwa kupelela, cilafya ukwishiba ukubombesha ukwalinga no kushalinga pantu abantu balenga ukubombesha kwacilamo ukumoneka nge cintu icisuma. Pa mulandu wa kukwata amafoni ya kwenda na yo calyafya ukwishiba umuntu nga ali ku ncito nelyo ku ng’anda. Bamo bakaipaya ku kucilamo ukubombesha pantu icifulo icili conse kuti caba pa kubombela ne nshita ili yonse isangwike ni nshita ya kubomba.

Bushe abantu bamo bankulako shani kuli iyi mibombele iishawama? Abasambilila ifya mikalile ya bantu balishiba ifintu ifilenga abakwata icibelesho ca kubombesha kwacilamo na bafunshika ukumfwa bwino. Balaleta ifya mapepo ku ncito. Lipoti wa The San Francisco Examiner atile “ukuleta ifya mapepo ku ncito nakuseeka nga nshi.”

Silicon Valley, cifulo icacindama sana mu calo ca United States ukwaba ubutukushi mu fya kupangapanga. Lipoti wa nomba line ukulosha kuli Silicon Valley atile: “Ilyo abakulu ba ncito balepende ncende apa kwimike myotoka basangile ukuti incende ishabulwapo imyotoka shali ishingi sana pa mulandu wa kuti ababomfi abengi nabafumapo. Lelo pa ncende ya mapepo mu nshita ya cungulo, palesula imyotoka ica kuti apa kwimika imyotoka palacepa.” Te mulandu ne fyo bacindika ayo mapepo, abantu abengi isonde lyonse balisanga ukuti Baibolo ilabafwa bwino mu fya ncito, ne ci cilenga ukuti beshibe ifya kwikala bwino bwino.

Baibolo kuti yatwafwa shani ukulinga mu mibombele yesu? Bushe kwalibako ifishinte fya mu Baibolo ifingatwafwa ukupwisha amafya yasangwa mu fifulo fya ncito lelo? Icipande cikonkelepo calayasuka ayo mepusho.

Incito—Bushe Lipaalo Nelyo Citiipu?

‘Icisumako ku muntu takuli kano ica kuti . . . aimweno busuma ku kucucutika kwakwe.’—Lukala Milandu 2:24.

MU KUFWAILISHA ukwaliko nomba line, umubomfi umo mu babomfi batatu aleyumfwa uwafunshika nga nshi pa numa ya kwinuka. Ici tacili ica kupapusha mu bwikashi umo abantu bacululuka ku masakamika; ukubomba inshita yalepa no kusenda imilimo ya kubomba ku ng’anda iingi. Te mulandu no kubombeshe fyo abakulu ba ncito tabatasha na kutasha.

Ukutendeka kwa kupanga ifipe ifingi kwalilenga ababomfi abengi pa makampani yakalamba ukuyumfwa ukuti nangu babombeshe shani tabali kantu. Kulaba ukufuupula ukufwaisha ukubombesha no kusanga inshila shipya isha kubombelamo. Ilingi line, ici cilakuma ifyo abantu bamona imilimo. Ukucincishiwa kwa kuti umuntu afwaishe ukubombe milimo kulapwa. Kulaba ukufuupula ukufwaisha kwa kuti umuntu atunguluke mu fya kupangapanga. Ifya musango yo kuti fyalenga umuntu ukupate ncito.

Tumona Shani Incito?

Ca cine, te lyonse twingalule fintu. Lelo bushe tamulesumine fyo kuti mwayalula imibele yenu? Nga tamutemenwe incito mulebomba, kuti cawama ukwishiba ifyo Lesa amona ifintu no kumonako ifishinte ifilanda pali ili lyashi. (Lukala Milandu 5:18) Abengi balisango kuti ifishinte ifili pe samba fyalibafwa ukuba aba nsansa pa ncito.

Lesa ni Kabomba Wapulamo. Lesa ni kabomba. Nalimo tatwatala atutontonkanya pali wene muli yo nshila, lelo ifyo fine e fyo ailondolola umwine mu Baibolo. Ilyashi lyaba mu Ukutendeka liswila na mashiwi ya kuti Yehova abumbile umuulu na pano isonde. (Ukutendeka 1:1) Tontonkanyeni pa ncito shapusanapusana isho Lesa abombele ilyo alebumba, ali ni kelenganya, kateyanya, injiniya, kalenga, uwaishiba ifya sayansi yalekanalekana, kabili uwaishibisha indimi ishingi na fimbipo.—Amapinda 8:12, 22-31.

Umusango wa fyo Lesa abombele wali shani? Baibolo itila ‘fyaliweme,’ ‘fyaliweme nga nshi.’ (Ukutendeka 1:4, 31) Cine cine ububumbo ‘bulalondolola ubukata bwa kwa Lesa,’ na ifwe bene tufwile ukumutasha!—Amalumbo 19:1; 148:1.

Nangu cibe fyo, imilimo ya kwa Lesa tayapelele fye mu kubumbe myulu ne calo na bantunse ba kubalilapo babili. Umwana wa kwa Yehova, Yesu Kristu, atile: “Tata acili alebomba na nomba.” (Yohane 5:17) Ca cine Yehova alitwalilila ukubomba pa kupayanishisha ifibumbwa fyakwe, ukutungilila ifibumbwa fyakwe, no kubakilila bakapepa bakwe aba busumino. (Nehemia 9:6; Amalumbo 36:6; 145:15, 16) Lesa alabomfya fye na bantu, “bakabomba banankwe” ukumwafwa ukupwishishisha imilimo imo imo.—1 Abena Korinti 3:9.

Incito kuti yaba lipaalo. Bushe Baibolo taisosa ukuti umulimo walitiipwa? Pa Ukutendeka 3:17-19 imoneka kwati isosa ukuti Lesa alitiipile Adamu na Efa pali bucipondoka bwabo ukupitila mu kubapeela umulimo wakosa. Pa kupingula balya bantu ba kubalilapo, Lesa atile kuli Adamu: “Ukalalye cilyo ku mabe ya pa cinso cobe, ukasuke aubwelela ku mushili umo wabuulilwe.” Bushe umulimo onse walitiipilwe?

Awe nakalya. Lelo, pa mulandu wa kubulwa bucishinka ukwa kwa Adamu na Efa, ukutanununwa kwe bala lya Edene takwali nakucitika pali kalya kene kashita. Lesa alitiipile umushili. Kwali no kuba ukupiba no kucululuka pa kuti umuntu asange ifilyo ukufuma mu mushili.—Abena Roma 8:20, 21.

Ukucila ukumona imilimo nge citiipu, Baibolo itila lipaalo ilyo tufwile ukusunga bwino. Nge fyo cilondolwelwe kale Lesa alabombesha. Apo Yehova alipanga abantunse mu cipasho cakwe, alibapeela amaka na bucibinda ubwa kwangalila ifibumbwa fya pe sonde. (Ukutendeka 1:26, 28; 2:15) Lesa abapeele uyo mulimo ilyo ashilabeba amashiwi yalembwa pa Ukutendeka 3:19. Nga ca kuti umulimo wali citiipu, Yehova nga takoseleshe abantu ukulabomba. Noa no lupwa lwakwe bali ne ncito iikalamba iya kubomba pa ntanshi na pa numa ya Lyeshi. Ilyo ubuKristu bwatendeke, abasambi ba kwa Yesu na bo bene bakonkomeshiwe ukulabomba.—1 Abena Tesalonika 4:11.

Na lyo line, bonse twalishiba ukuti pali lelo umulimo kuti wabe cisendo. Amasakamika, amasanso, icitendwe, ukubipilwa, ukucimfyanya, ubucenjeshi, no lufyengo e “myunga na ficilasa “ifisangwa mu ncito. Lelo incito mu ine yeka te citiipu. Pali Lukala Milandu 3:13 Baibolo ilondolola umulimo ne fintu fisuma ififuma mu mulimo ngo bupe ukufuma kuli Lesa.—Moneni umukulululo uuleti “Ifya Kushipikisha Amasakamika ya pa Ncito.”

Kuti mwacindika Lesa ku milimo yenu. Ukubomba imilimo bwino bwino pa ncito kulatashiwa lyonse. Ukubomba imilimo bwino bwino e cintu Baibolo ikomailapo. Lesa alabomba imilimo yakwe bwino bwino. Alitupeela ukulamuka na maka ya kucita ifintu kabili afwaya ukuti tubomfye uku kulamuka na maka ukupwishishisha imilimo. Ku ca kumwenako, ilyo ihema lyalekuulwa muli Israele wa ku kale, Yehova aiswishe amano, umucetekanya no kwishiba mu bantu pamo nga Besalele na Oholiabu, ukubafwa ukubomba umulimo wa fya kupangapanga ne milimo imbi. (Ukufuma 31:1-11) Ici cilelangilila ukuti Lesa alitemenwe sana inshila babombelemo ifintu fyapusanapusana ifyali mwi hema.

Ici ciletulanga ifyo tufwile ukumona ukulamuka kwesu ne nshila tubombelamo imilimo. Citwafwa ukumona ukulamuka kwesu ne nshila tubombelamo ngo bupe ukufuma kuli Lesa, ifyo tufwile ukucindamika. E ico Abena Kristu bakoseleshiwa ukubomba imilimo yabo kwati Lesa alemona ifyo balebomba “Conse ico mulecita, citeni no mweo onse nga kuli Yehova, kabili te ku bantu iyo.” (Abena Kolose 3:23) Ababomfi ba kwa Lesa bakonkomeshiwa ukubomba bwino imilimo, ukucite fyo kulenga ubukombe bwa Bwina Kristu ukumfwika bwino ku bo babomba na bo na ku bantu bambi.—Moneni umukulululo uuleti “ Ukubomfya Ifishinte fya Baibolo pa Ncito.”

Pa kwishibo kuti imilimo yesu ilacindika Lesa, kuti twayipusha atuti: Bushe incito tubomba ilafikapo kabili bushe tulabombesha? Bushe Lesa kuti atemwa ifyo tubombele? Bushe tulekushiwa ne nshila tubombelamo imilimo tupeelwe? Nga ca kuti te ifyo tufwile ukucitapo cimo.—Amapinda 10:4; 22:29.

Ilyo mulebombe ncito mwilalaba kuli bumupashi. Nangu cingatila ukubombesha kusuma sana, lelo kwaliba na cimbi icingalenga ukuti mube aba nsansa mu ncito na mu mikalile yenu. Ici caba ni bumupashi.

Imfumu Solomone, iyabombeshe no kuipakisha ifyume fingi, ne fya maliila ya calo yasondwelele ukuti : “Bela Lesa akatiina baka amafunde yakwe. Pantu ici e ca buntunse bonse.”—Lukala Milandu 12:13.

Nga fintu twamona, tufwile ukucita ukufwaya kwa kwa Lesa muli fyonse ifyo tulecita. Bushe tulebomba ukulingana no kufwaya kwakwe, nelyo bushe tulebomba ukupusana no kufwaya kwakwe? Bushe tuletukusha ukumusekesha, nelyo bushe tuleesha fye ukuisekesha? Nga tatucitile ukufwaya kwa kwa Lesa, mu kupelako tukapelelwa, ukutalalilwa kabili tapali ico tukapwishishisha.

BaSteven Berglas batile abakulu ba ncito abafunshika ‘balasanga icintu ico batemwa kabili balacibomfya mu mikalile yabo.’ Takwaba icintu icacindamisha ngo kubombela Umo uwatupeele ukulamuka no mucetekanya pa kuti tubombe imilimo iyafikapo. Ukubomba imilimo iisekesha Kabumba wesu kukatulenga ukuba abaikushiwa. Yesu amwene umulimo Yehova apeele ukubo uusuma, uwa kwikusha, kabili uwa kupembesula nge ca kulya. (Yohane 4:34; 5:36) Na kabili ibukisheni ukuti Lesa, Kabomba Wapulamo, aletulaalika ukuba “bakabomba banankwe.”—1 Abena Korinti 3:9.

Ukupepa Lesa no kukula lwa ku mupashi kulatupangasha ku mulimo wafikapo. Apo ilingi line kulabako ukutitikishiwa, ukupusana no kufwaisha ukubomba mu kucilamo, ubusumino bwesu ubwashika na bumupashi bwesu kuti fyatupeela amaka ayalekabilwa pa kuti tutwalilile ukuba ababomfi basuma nelyo abene ba ncito abasuma. Lubali lumbi, ificitika muli cino calo cabula bukapepa kuti fyatucinkulako imbali tulekabila ukukulamo mu citetekelo.—1 Abena Korinti 16:13, 14.

Inshita Lintu Umulimo Ukaba Lipaalo

Abalebombesha nomba mu mulimo wa kwa Lesa kuti balolela mu nsansa inshita lintu akabwesha Paradaise kabili isonde lyonse likesulamo imilimo ya kwikusha. Kasesema Esaya aseseme ukulosha ku bumi bukabako iyo nshita ukuti: “Bakakuula amayanda no kwikalamo, bakalima na mabala ya myangashi no kulye fisabo fya yako; tabakakuule na bambi abekalamo, tabakalime na bambi abalyako. . . . Ne milimo ya minwe yabo abasalwa bandi bakasekelamo.”—Esaya 65:21-23.