Moneni Kacita wa Fipesha Amano!

“Iminina, no kutontonkanye fipesha amano fya kwa Lesa.”—YOBO 37:14.

1, 2. Fintu nshi ifya kusungusha ifyasangilwe mu 1922, kabili cinshi cali e kwankulako kuli kulya kusanga?

UUSHULA ifyashikama kabili shimucindikwa umuNgeleshi abombele pamo na bambi pa myaka iingi mu mulimo wa kusapika ifyuma fyashikama. Kuli pele pele, pa November 26, 1922, pa nshishi baleshikamo ba farao ba mu Egupti mu mupokapoka walumbuka uwa Shamfumu, uushula ifyashikama Howard Carter na Shimucindikwa Carnarvon basangile icintu icabaletele ubunonshi—e kuti inshishi ya kwa Farao Tutankhamen. Ilyo bafikile pa ciibi cakakatikwa, batulilemo icipunda. Carter aingishemo kandulo no kulengela mu kati.

² Pa numa Carter ashimike ukuti: “Lintu Shimucindikwa Carnarvon, afililwe ukushipikisha ukulolela ukumona ifyali mu kati, pa kufwaisha ukwishiba aipwishe ati ‘Cinshi wamonamo?’ calinkosele ukulanda fye ati, ‘Ala fipesha amano.’” Pa fyuma ifingi ifyali mu nshishi pali ne mbokoshi ya golde iyakosa. Napamo mwalimonapo fimo ifya ifi “fipapwa” mu fikope nelyo mu ciyanda ca babenye. Lelo, nangu ca kuti ifi fintu fyaba mu fiyanda fya babenye fimoneka nge fipesha amano, napamo tafyakuma no bumi bwenu mu nshila iili yonse. Lekeni nomba kanshi tulande pa fipesha amano ifimukuma kabili ifya bunonshi kuli imwe.

3. Ni kwi tusanga ifyebo pa lwa fipesha amano ifingaba ifya bunonshi kuli ifwe?

³ Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pa mwaume wa ku kale sana, uwaishibikwa nga nshi ukucila uwa mafilimu onse, ukucila kalapashi wa fyangalo onse, nelyo uwa ku bufumu onse. Aleitwa umukulu ukucila pali bonse abana ba ku Kabanga. Mwalamwishiba nga twamulumbula. Ni Yobo. Ibuuku limo ilya mu Baibolo lilanda pali wene. Lelo, umo uwaliko inshita imo ine na Yobo, umulumendo we shina lya Elihu, ayumfwile ukuti alingile ukumulungika. Na kuba, Elihu atile Yobo alicililemo ukupoosa amano ku mwine na ku bali nankwe. Muli Yobo icipandwa 37, tusangamo ukupanda amano kusuma kumo kumo kabili ukwa kulungatika ukwingaba ukwacindama na kuli ifwe.—Yobo 1:1-3; 32:1–33:12.

4. Cinshi calengele Elihu ukulanda amashiwi ya kucincisha ayalembwa pali Yobo 37:14?

⁴ Bakasansamusha ba kwa Yobo batatu aba bufi bapoosele inshita ikalamba ukulanda na Yobo mu fyo batungile ukuti afwile alilufyenyepo fimo mu mitontonkanishe nelyo mu micitile. (Yobo 15:1-6, 16; 22:5-10) Elihu alipembelele no kutekanya ukuti kulya kushokana kupwe. Lyene asosele mu kushilimuka na mu mano. Fyonse ifyo asosele fyali fyacindama, lelo moneni ici cishinka asosele, atile: “Kutika kuli ici, we Yobo, iminina, no kutontonkanye fipesha amano fya kwa Lesa.”−Yobo 37:14.

Uwabombele Imilimo

5. Cinshi “ifipesha amano fya kwa Lesa” ifyo Elihu alandilepo fisanshamo?

⁵ Moneni ukuti Elihu taletila Yobo ayangwe umwine , nelyo ukwangwa Elihu, nelyo muntunse umbi. Mano mano Elihu acincishe Yobo—na ifwe bene—ukutontonkanya pa fipesha amano fya kwa Yehova Lesa. Kuti mwatila cinshi amashiwi ya kuti “ifipesha amano fya kwa Lesa” yasanshamo? Ukulunda pali co, apo mwalikwata kale na fimbi ifya kwangwako lyonse, pamo nga ubumi bwenu, ifya ndalama, ne nshita ya ku ntanshi, pamo no kutemwa ulupwa lwenu, abo mubomba na bo, na bena mupalamano benu, mulandu nshi mulingile ukutontonkanishisha na pa fipesha amano fya kwa Lesa? Ukwabula no kutwishika, ifipesha amano fya kwa Yehova Lesa filangilila amano yakwe na maka akwata pa fintu fyonse ifyo abumba. (Nehemia 9:6; Amalumbo 24:1; 104:24; 136:5, 6) Pa kuti ici cumfwike bwino bwino, moneni icishinka cili mwi buuku lya kwa Yoshua.

6, 7. (a) Fipesha amano nshi Yehova acitile mu nshiku sha kwa Mose na Yoshua? (b) Amubako ilyo filya fipesha amano fya mu nshita ya kwa Mose na Yoshua fyalecitika, nga mwacitile shani?

⁶ Yehova aletele ifinkunka mu Egupti lyene no kupaatukanya Bemba Wakashika pa kuti Mose engatungulula abena Israele ba ku kale ku buntungwa. (Ukufuma 7:1–14:31; Amalumbo 106:7, 21, 22) Muli Yoshua icipandwa 3 mwaba na cimbi icapalana ne ci. Yoshua impyani ya kwa Mose ali no kutungulula abantu ba kwa Lesa ukwabuka umumana na umbi ukwingila mu Calo Calaiwe. Yoshua atile: “Ishisheni: pantu mailo Yehova akacita muli imwe ifipesha amano.” (Yoshua 3:5) Fipesha amano nshi?

⁷ Cisuma, ubulondoloshi busoso kuti Yehova na kabili aiswile inshila pa menshi, pa mumana wa Yordani, pa kuti imyanda ya makana ya baume, abanakashi, na bana bengabuka apauma. (Yoshua 3:7-17) Atubako tuletamba, ukumona uko umumana walepabulwa na bantu bonse bayabuka fye bwino bwino, ukwabula no kutwishika nga twatile cipesha amano! Ici calangilile amaka Lesa akwata pa bubumbo. Lelo, ino ine nshita—lino line tuli abomi—kuli ifipesha amano nga filya fine fye ifya ku kale. Pa kumona fimo ifya ifi fipesha amano no mulandu ifwe bonse tulingile ukufitontonkanishishapo, natumone Yobo 37:5-7.

8, 9. Ni ku fipesha amano nshi Yobo 37:5-7 alosha, lelo mulandu nshi tulingile ukufitontonkanishapo?

⁸ Elihu abilishe ukuti: “Lesa aleka tumone ifipesha amano; acite fikulu, ifyo tatwaishiba.” Finshi Elihu aletontonkanyapo ilyo alandile pa lwa kwa Lesa ukuti acite “fipesha amano”? Alumbulako imfula yabuuta no kufubauka kwa mfula. Ifi filashikatalika umulimo wa mulimi mwi bala lyakwe, ukumushilako inshita no mulandu wa kutontonkanishisha pa milimo ya kwa Lesa. Napamo tatuli balimi, lelo imfula ne mfula yabuuta kuti yatukuma. Ukushintilila fye na kuntu twikala pano nse, imfula yabuuta ne mfula kuti fyapumfyanya imilimo yesu na ifwe. Bushe tulapoosako inshita ukutontonkanya pa ulenga ifi fipesha amano na fintu iyi milimo ipilibula? Bushe mwalibala amucitapo ici?

⁹ Icacindama ca kuti, ilyo tulebelenga mu cipandwa 38 ica kwa Yobo, Yehova Lesa umwine na o alandile pali ifi fintu ilyo aipwishe Yobo amepusho yabamo amano. Nangu ca kuti Kabumba wesu aipwishe aya mepusho kuli Yobo intanshi, yalakuma imibele yesu, ukubapo kwesu, ne nshita yesu iya ku ntanshi. E co lekeni tumone amepusho Lesa aipwishe no kutontonkanya umo yalolele, na cine, lekeni tucite ico Yobo 37:14 itucincisha.

10. Kuti fyatukuma shani ifyebo fyaba muli Yobo icipandwa 38, kabili fipusho nshi fipushiwa?

¹⁰ Icipandwa 38 citendeka na mashiwi ya kuti: “Yehova ayaswike Yobo ukufuma mu nkuuka, no kutila: Nani uulefiso kupanda amano ku fyebo ifyabula amano? Shi kaka mu musana ngo mwaume; pantu ndekwipusha, nobe unenge ukwishiba.” (Yobo 38:1-3) Ici caishibishe ifyali no kukonkapo. Cayafwile Yobo ukuteulula imitontonkanishishe yakwe no kwiluka ukuti aiminine pa cinso ca kwa Kabumba wa bubumbo bonse no kuti ali no kulubulula kuli wene. Ne fwe bene kuti twasambililako cimo kuli ci. Lyene Lesa alandile pa fyo Elihu alumbwile. “Wali kwi ilyo nashimpile icalo? Njeba, nga waishibo mucetekanya. Nani abikile umulingo wa ciko, apo waishiba? Nani atampilepo umwando wa kulingila? Ni pa cintu nshi amashinte ya ciko yashimpilwe? Nani abikile ilibwe lya pa cifutu lya ciko?”—Yobo 38:4-6.

11. Cinshi ifyalembwa pali Yobo 38:4-6 filingile ukutulenga ukwiluka?

¹¹ Ni kwi kwali Yobo—na kabushe ifwe bonse twali kwi ilyo icalo cabumbilwe? Bushe uuli onse pano alibumbileko, nelyo fye ukwafwilishako ukwelenganya icalo e lyo no kucishilako kwati ni kuli rula pa kucilenga? Awe iyo! Pali iyo nshita ninshi na bantunse tabaliko. Pa kulinganya icalo ku cikuulwa cikalamba, Lesa aipusha ati: “Nani abikile ilibwe lya pa cifutu lya ciko?” Twalishiba ukuti icalo caba pa butali bwalinga fye ukutaluka ku kasuba pa kuti tuleikala no kuipakisha ubumi. Kabili caba fye ica bukulu bwalinga. Nga ca kuti isonde lyalikulishe, umwela wa haidrojini te kuti ulefumamo mu lwelele kabili te kuti pabe ubumi pa calo. Ici cailanga fye ukuti kwali ‘uwabikile ilibwe lya pa cifutu’ palya pene fye lilingile ukuba. Bushe ni Yobo afwile ukutashiwa pali ici? Bushe ni fwe? Nelyo bushe ni Yehova Lesa?—Amapinda 3:19; Yeremia 10:12.

Muntu Nshi Akwata Amasuko?

12. Icipusho ca ba pali Yobo 38:6 citulenga ukutontonkanya pali cinshi?

¹² Na kabili Lesa aipwishe ati: “Ni pa cintu nshi amashinte ya ciko yashimpilwe?” Bushe ico te cipusho icisuma? Napamo twalishiba icintu cimo ico Yobo ashaishibe—ne ci caba maka yatinta. Fwe bengi twalishiba ukuti amaka yatinta ukufuma ku kasuba kashaikulila yalafwa ukusunga icalo umo caikala, kuti twatila umo amashinte ya ciko yashimpwa. Nalyo line, nani aumfwikisha mu kufikapo aya maka yatinta?

13, 14. (a) Cinshi tufwile ukusumina pa lwa maka yatinta? (b) Kuti twayankulako shani ku co Yobo 38:6 ikomailapo?

¹³ Icitabo casabankanishiwe nomba line icaba no mutwe utila The Universe Explained cilanda ukuti ‘pa maka ya mu bubumbo, amaka yatinta e maka yaishibikwa sana, lelo e maka yashaumfwikishiwa bwino bwino.’ Cikonkanyapo ukusosa ati: “Cimoneka kwati amaka yatinta yapita mu lwelele mu kashita nyunsu, ukwabula umwakupita mwaishibikwa bwino. Lelo mu myaka ya nomba line, abaishibisha sayansi ya fya bubumbo batendeke ukutunganya ukuti amaka yatinta napamo yenda nga matamba ayapangwa no tuntu utwitwa ama graviton . . . Lelo tapali nangu umo uwashininkisha ukuti e ko twaba.” Tontonkanyeni umo ico calola.

¹⁴ Ukutula apo Yehova aipushishe Yobo ayo mepusho, sayansi alilunduluka pa myaka 3,000. Nalyo line, takwaba umuntu nangu umo atemwa uwaishibisha sayansi ya fya bubumbo uwingalondolola bwino bwino amaka yatinta ayasunga isonde mu nshila ya liko mu lwelele, umo lilingile ukuba pa kuti tuleipakisha ubumi pano calo. (Yobo 26:7; Esaya 45:18) Tatuletila tutendeke ukusapika ifya nkama fyonse pa lwa maka yatinta. Lelo, ukutontonkanya fye nangu ni pali ici cintu cimo ica fipesha amano fya kwa Lesa kulingile ukulundako cimo ku fyo tumumona. Bushe amano yakwe no kwishiba kwakwe tafimupapusha, kabili bushe tamwiluka umulandu tukabila ukusambilila na fimbi pa lwa kufwaya kwakwe?

15-17. (a) Ni pali cinshi Yobo 38:8-11 yalekomaila, ukutungulula ku fipusho nshi? (b) Cinshi tufwile ukusumina ukukuma ku kwishiba pa lwa babemba ne fyo bayakanishiwa pe sonde?

¹⁵ Kabumba talapwisha amepusho yakwe, aipusha ati: “Nani apindile bemba ku fiibi, ilyo alompweke ukufuma mwi fumo; ilyo nacitile ikumbi e ca kufwala cakwe, ne kumbi ilyafitula e nsalu ya kupombako; ilyo namubikiile imipaka ku cipope candi, no kubikako imipindo ne fiibi, no kutila, Upelele pano, lelo wipulapo! pano e papeshiwe amabimbi yobe ayatuuma?”—Yobo 38:8-11.

¹⁶ Te bemba eka apindililwe lelo ne milundu, na babemba, na mabimbi. Ni pa myaka inga umuntu abebete fi no kufisoma? Ni pa myaka iingi nga nshi—kabili acishishepo ukufisapika muli uyu mwanda wa myaka wapwile. Napamo kuti mwatontonkanya ukuti ifingi ifyaishibikwa pa lwa ifi fintu pali ino nshita fifwile fyalishininkishiwa. Lelo muli uno mwaka wa 2001, nga ca kuti mwalifwailishe ulwa uyu mulandu, ukubomfya ifya kusapikilako ifya mu malaibrare yakulisha pe sonde ku kufwaya ifishinka fipya, finshi mwingasanga?

¹⁷ Mu citabo cimo ico abengi bacindika, mukasangamo ubulondoloshi bwa kuti: “Ifyo imilundu na babemba fyabikwa pe sonde na fintu umushili waba pe sonde bwaba ni bumo ubwa mafya yakosesha ayo pa nshita yalepa basayansi batemwa ukufwailishapo no kutunganyapo.” Pa numa ya kulanda pali fi, ici citabo calanda ifintu fine ifingaba e bulondoloshi lelo catila ifi na fyo fyaba “pa fya kutunganyatunganya fye ifingi.” Nga fintu pambi mwingeshiba, ukutunganya fye “e kukanakwata ubushininkisho bwakumanina lelo ukulaelenganya fye.”

18. Amashiwi yaba pali Yobo 38:8-11 yamulenga ukusondwelela cinshi?

¹⁸ Bushe ico tacilekomaila fye pa kuti amepusho tubelenga pali Yobo 38:8-11 yaba aya pa nshita yalinga? Cine cine, te ifwe twingatashiwa pa fyo ifintu fyapekanishiwa bwino bwino pano isonde. Te ifwe twabikileko umweshi pa kuti amaka ya uko yaleafwako amenshi ya mu fishiba ukutumbana pa kuti umushi wesu wilabunda nelyo pa kuti na fwe bekashi bene twibundwa. Mwalipwa no kwishiba uwacitile ifi, e kuti Kacita wa fipesha amano.—Amalumbo 33:7; 89:9; Amapinda 8:29; Imilimo 4:24; Ukusokolola 14:7.

Tasheni Yehova pa Milimo Yakwe

19. Amashiwi ya nshintu ayalembwa pali Yobo 38:12-14 yatulenga ukutontonkanya pa fintu nshi ifya cine cine?

¹⁹ Amalumbo te kuti yaye ku bantunse pa kushinguluka kwe sonde, ukwalumbulwa pali Yobo 38:12-14. Uku kushinguluka e kulenga akasuba ukutula kabili ilingi ilyo kaletula kulamoneka bwino sana. Ilyo akasuba kaleya kaletula, ifintu tumona fye mu cibuutubuutu fitendeka ukumonekesha, kwati ni filya ibumba limumungwa pa kupanga cimo. Ilyo twatontonkanyako fye panono pa lwa kushinguluka kwe sonde, tulapapa pantu talibutukisha, icingaba ica busanso nga cali fyo. Kabili talishinguluka panono panono ica kuti inshita sha kasuba ne sha bushiku shalepesha no kulenga kukabishe nelyo ukutalalisha ico cingalenga pano nse pabula ica mweo. Ukulanda fye icishinka, tulingile ukutemwa ukuti Lesa e wapimine ulubilo lwa kushingulukilapo isonde, ukucila ukupimwa ne bumba lya bantunse fye.—Amalumbo 148:1-5.

20. Kuti mwayasuka shani ifipusho fyaipushiwe pali Yobo 38:16, 18?

²⁰ Nomba, tutile ni mwe Lesa aleipusha aya mepusho na yambi, ukuti: “Bushe waingilamo ukufika ku tumfukumfuku twa muli bemba? Bushe waendauka pa nshi ye tenga?” Nangu fye muntu waishibisha ifya pali bemba teti asuke ico cipusho mu kufikapo! “Bushe waishibisho bufumo bwa pano isonde? Njeba, nga waishiba ifi fyonse.” (Yobo 38:16, 18) Bushe mwalitandalilako no kupansa ififulo fyonse ifya pe sonde, nelyo fye ifyafulilako? Myaka inga ingapooswapo ukutontonkanya pa fifulo fyayemba ne fipesha amano ifya pano isonde? Kabili iyo myaka kuti yaba iyawamisha icine cine!

21. (a) Ifipusho fyaba pali Yobo 38:19 filenga basayansi ukulandapo finshi? (b) Icine pa lubuuto cifwile ukutulenga ukucita cinshi?

²¹ Moneni na kabili pa fipusho fyakosa ifyaba pali Yobo 38:19 ifitila: “Ili kwi inshila ya kuyo kwikalo lubuuto? ne mfifi, icifulo ca iko ni pi?” Napamo mwalishiba ukuti pa nshita yalepa, abantu baishibe ukuti ulubuuto lwenda kwati matamba, kwati ni tulya tumatamba tumona nga mwapoosa akalibwe mu cishiba. Lyene mu 1905, Albert Einstein alandileko fimo ifyo asangile ati ulubuuto lwaba ngo tufunda, nelyo utusansangu twa maka. Bushe uko kusanga kwalondolwele fyonse? Icitabo cimo ica nomba line calimo icipusho ca kuti: “Bushe ulubuuto matamba nelyo tusansangu?” Cayaswike ukuti: “Cimoneka kwati [ulubuuto] te kuti lube fyonse fibili pantu [amatamba no tusansangu] fyalipusaninina fye. Icasuko cawamisha kuti caba ca kuti ulubuuto [te matamba kabili te tusansangu].” Nalyo line, tulatwalilila ukukangabuka ku kasuba (mu kulungatana nelyo mu nshila imbi) nangu ca kuti tapaba uwa kulondolola mu kukumanina uyu mulimo wa kwa Lesa. Tulaipakisha ifilyo no mwela tupeema ififuma ku filimwa pa mulandu wa lubuuto fibomfya. Kuti twabelenga, ukumona ifinso fya bantu twatemwa, ukutamba ukuwa kwa kasuba, na fimbipo. Ilyo tulecite fi, bushe tatulingile ukutasha ifipesha amano fya kwa Lesa?—Amalumbo 104:1, 2; 145:5; Esaya 45:7; Yeremia 31:35.

22. Ni shani fintu Davidi wa ku kale ayankwileko ku fipesha amano fya kwa Lesa?

²² Bushe umulandu wa kutontonkanisha pa fipesha amano fya kwa Yehova wa kufwaya fye ukupapushiwa no kutiina nelyo ukupeshiwa fye amano ica kuti twakankamana fye? Awe nakalya. Kemba wa malumbo uwa ku kale asumine ukuti te kuti tumfwikishe no kulondolola imilimo ya kwa Lesa. Davidi alembele ati: “Mwe Yehova Lesa wandi, ifipesha amano ifyo mwacitile fingi, . . . Nga naesho kufilongola napamo ukufisosa, fyalifula, te kuti fipendwe.” (Amalumbo 40:5) Taletila tafwile ukusosapo nangu cimo pali iyi milimo yakulisha. Davidi ashininkishe ci ukupitila mu mupampamina wakwe uwalondololwa pa Amalumbo 9:1 apatila: “Ndetootela Yehova umutima wandi onse, ndelondolole fipesha amano fyenu fyonse.”

23. Mwankulako shani ku fipesha amano fya kwa Lesa, kabili kuti mwayafwako shani bambi?

²³ Bushe ne fwe te kuti tufwaye ukucita cimo cine? Bushe imilimo ya kusungusha iya kwa Lesa taifwile ukutulenga ukulanda pa lwa wene, ukulanda pa fyo acita, na pa fyo ali no kucita? Na mupwa no kwishiba icasuko—tufwile ‘ukulondolwela ubukata bwakwe mu nko, ifipesha amano fyakwe mu bantu na bantu bonse.’ (Amalumbo 96:3-5) Ca cine, kuti twalangisha ukutasha kwesu ukwa kufuma pa mutima pa fipesha amano fya kwa Lesa ukupitila mu kulanshanyako na bambi ifyo twasambilila pali wene. Te mulandu abo tulelandako bakulile mu bwikashi ubushasumina muli Kabumba, imilandile yesu iyashininkishiwa kuti yabalenga ukwishiba Lesa. Icacila na pali co, kuti yabalenga ukufwaya ukusambilila no kubombela ‘uwalengele ifintu fyonse,’ Kacita wa fipesha amano, Yehova.—Ukusokolola 4:11.

Angweni Ifipesha Amano fya kwa Lesa

“Mwe Yehova Lesa wandi, ifipesha amano ifyo mwacitile fingi, na matontonkanyo yenu ayalola kuli ifwe; takuli uwingapashaniwa kuli imwe!”—AMALUMBO 40:5.

1, 2. Bushininkisho nshi twakwata ubwa fipesha amano fya kwa Lesa, kabili ici cifwile ukutulenga ukucita cinshi?

ILYO mulebelenga Baibolo apo pene fye kuti mwamona ukuti Lesa acitiile abena Israele abantu bakwe aba ku kale ifipesha amano. (Yoshua 3:5; Amalumbo 106:7, 21, 22) Nangu ca kuti Yehova tengilamo mu milandu ya bantu pali lelo nga fintu alecita ku bena Israele, tulamona ubushininkisho ubwingi ubwa milimo yakwe iyapesha amano. Eco tapali umulandu uo tushingaisanshisha kuli kemba wa malumbo mu kusosa ati: “Ifyo yafule milimo iyo mwacita, mwe Yehova! fyonse ifyo mu mano e mo mwaficitila; pano isonde paisulapo ifibumbwa fyenu.”—Amalumbo 104:24; 148:1-5.

² Abengi lelo balasuula nelyo ukukana ubu bushininkisho bwamonekesha ubwa milimo ya kwa Kabumba. (Abena Roma 1:20) Lelo, ifwe tulamwenamo ukutontonkanya pali fyene no kufika ku nsondwelelo itulenga ukwishiba icifulo cesu pa ntanshi ya kwa Kalenga wesu no mulimo twingamubombela. Yobo ifipandwa 38 ukufika ku 41 fyaba fya kwafwa fisuma muli ci, pantu mulya e mo Yehova alengele Yobo ukwangwa ku mbali shimo shimo isha fipesha amano Fyakwe. Tontonkanyeni pa milandu ya cine imo imo iyo Lesa alandilepo.

Imilimo ya Maka Kabili iya Kupapusha

3. Nga fintu calembwa pali Yobo 38:22, 23, 25-29, finshi Lesa aipwishepo?

³ Pa nshita imo, Lesa aipwishe Yobo ati: “Bushe waingila umututilwe mfula yabuuta? Bushe wamona umulongwe mfula ya citalawe, ifyo nasungile nshita ya malwa, ubushiku bwa buluku no bulwi?” Mu ncende ishingi ishe sonde, imfula yabuuta ne mfula ya citalawe fintu fya lyonse. Lesa akonkenyepo ukwipusha ati: “Nani alepwilile mulamba impito, no mwa kuye nkuba mu kupanta; ku kulenga iloke pa calo apashaba muntu, pa matololo apashaikala muntunse, ku kwikusha apabe ciswebebe ne cimfulumfulu, no kuleka apauma pamene icani citeku? Bushe imfula yaba na wishi? Nani afyele amatoni ya mume? Mu nda ya kwa ani mwafumine amenshi ya libwe? Utukalambya twa mume utwa mu muulu nani uwatufyele?”—Yobo 38:22, 23, 25-29.

4-6. Mulandu nshi twingasosela ukuti ubwishibilo bwa muntu pa lwa mfula yabuuta tabwafikapo?

⁴ Bamo abekala mu fyalo umukabila ukubilingana pa kubombe fintu kabili ababa pa lwendo kuti bamona imfula yabuuta nge ca kupumfyanya fye. Lelo, abengi nabo bamona imfula yabuuta nge ca kulenga ukucankwa, ukulenga impanga ukuba icipapwa ca kutamba mu nshita ya mpepo icilenga abantu ukuyakwatilako utushita twaibela. Ilyo tucili tuletontonkanya pa cipusho ca kwa Lesa, bushe mwaliishiba bwino imfula yabuuta, ukwishiba ne fyo imoneka? Ca cine, twalishiba ifyo ifyulu fya mfula yabuuta fimoneka, napamo twafimwene fye pa fikope nelyo limbi twaliimwena na menso. Lelo ni shani pa lwa tupapatu twa mfula yabuuta? Bushe mwalishiba ifyo tumoneka, nelyo bushe mwalitubebeta ukufuma ku ntulo ya tuko?

⁵ Abantu bamo balipoosa imyaka iingi ukusoma no kukopa utu tupapatu. Akapapatu ka mfula yabuuta kamo kuti kapangwa ku tukalambya twa menshi makaasa 100 mu mipangilwe yapusanapusana nga nshi iyayemba. Icitabo ca Atmosphere cisosa ukuti: “Calishibikwa bwino bwino ukuti utupapatu twa mfula yabuuta twalipusanapusana, kabili nangula ca kuti basayantisti bapampaminapo fye ukuti takwaba ifunde lya mu bubumbo ilitucilikila ukukanapalana, takwatala akusangwa utupapatu tubili utwapalana. Ukufwailisha kumo ukwa lulumbi kwali kwa . . . ba Wilson A. Bentley, abapoosele imyaka ukucila pali 40 balebomfya maikroskopo ukuceeceeta no kukopa utupapatu twa mfula yabuuta kabili tabatalile abasangapo tubili utwapalana.” Kabili nangu nga ca kuti utwapalana tubili twalisangilwe, bushe ico kwena kuti calenga utukalambya twapusanapusana utwingi ukukanaba icipapwa?

⁶ Ibukisheni icipusho ca kwa Lesa ica kuti: “Bushe waingila umututilwe mfula yabuuta?” Abengi batila mu makumbi e mo itutilwa. Elenganyeni, bushe kuti mwayaingila muli iyo ng’anda ya kututilamo no kupenda utupapatu twa mfula yabuuta utwapusanapusana tonse twine no kusoma ifyo twapangilwe? Icitabo cimo ica sayansi cisoso kuti: “Imipangilwe ya ma nucleus ya menshi makaasa no ko yafuma, ayalenga utubungululu twa makumbi ukutalalisha, ficili tafyaishibikwa bwino bwino.”—Amalumbo 147:16, 17; Esaya 55:9, 10.

7. Ni pi umuntu afika ukwishiba pa lwa mfula?

⁷ Ni shani pa lwa mfula na yo? Lesa aipwishe Yobo ati: “Bushe imfula yaba na wishi? Nani afyele amatoni ya mume?” Icitabo cimo cine citila: “Pa mulandu wa fintu imyendele ya mwela yapikana no kupusanapusana kukalamba ukwa matoni ya mume ne fyo umwela wine wapangwa, cilemoneka kwati tapali uwingalanda mu kulungatika nelyo mu cinsaunte ifyo amakumbi ne mfula fipangwa.” Basayantisiti balilondolola mu kwanguka amasambililo yakosa, lelo balifilwa ukulondolola bwino imfula. Nalyo line, mwalishiba ukuti imfula iyacindama kuli ifwe ilaloka, ukutapilila isonde, ukulenga ifilimwa ukukuula, ukulenga ubumi ukubako kabili ubusuma.

8. Mulandu nshi amashiwi ya kwa Paulo ayalembwa pa Imilimo 14:17 yabela ayalinga?

⁸ Bushe te kuti musuminisheko ku nsondwelelo umutumwa Paulo afikileko? Acincishe bambi ukumona ifi fipesha amano ukuti fyalecitilo bunte pa lwa Waficitile. Paulo asosele pa lwa kwa Yehova Lesa ati: “Tailekele fye ukwabulo bunte ubwa kuti e Kabomba wa fisuma, uumupeele mfula ya mu muulu ne myaka ya kulobolole fisabo, no kwisushamo imitima yenu ifilyo no kusangalala.”—Imilimo 14:17; Amalumbo 147:8.

9. Ni shani fintu ifipesha amano fya kwa Lesa filangilila amaka yakwe ayakalamba?

⁹ Takwingaba no kutwishika ukuti Kacita wa fipesha amano fya musango yo kabili ifilenga no kuti tulemwenamo alikwata amano ayengi na maka. Ku kulangilila amaka yakwe, tontonkanyeni pali ci: Catunganishiwa ukuti kulaba ukupanta kwa nkuba 45,000 cila bushiku, e kutila ukucila pali 16 milioni cila mwaka. Ici cilepilibula ukuti kuli ukupanta kwa nkuba mupepi na 2,000 kulecitika ino ine nshita. Amakumbi ayapanga ukupanta kwa nkuba kumo yashinguluka na maka ayengalingana na maka ya mabomba 10 nangu ukucilapo, e kutila amabomba nga yalya yabomfiwe mu Nkondo ya Calo iya Cibili. Yamo aya ayo maka muyamwena ku kubyata kwa nkuba. Ukubyata kwa nkuba ukwa kutiinya kabili ukwa maka, kulafwako no kupanga umusango wa mwela umo uufika mu mushili ne fimenwa fyaubomfya ngo mufundo. E co inkuba yaba kulangisha kwa maka, lelo ilaleta no bunonshi bwine bwine.—Amalumbo 104:14, 15.

Cinshi Mwasondwelela?

10. Kuti mwayasuka shani ifipusho fyaba pali Yobo 38:33-38?

¹⁰ Elenganyeni ukuti ni mwe Yobo, uuleipushiwa kuli Lesa Wa maka yonse. Napamo mwalasumina ukuti abengi tabapoosako amano ku fipesha amano fya kwa Lesa. Yehova atwipusha ifipusho tubelenga pali Yobo 38:33-38. “Bushe waishibe fipope ifyenshe fya mu muulu? Bushe wingabiko kuteka kwa fiko muno calo? Bushe wingasanswila ku makumbi ishiwi lyobe, no kuleka akabombo ka menshi kakufimbe? Bushe wingatumo kubyabyata kwa nkuba, na sho shaya? Bushe shisosa kuli iwe, ashiti, Tuli pano? Nani abika amano mu ntanda sha bumfinini? napamo nani apeela akashululu umucetekanya? Nani apenda ku mano amakumbi ya bungululu, na batumba ba mu muulu nani abasendeka, umushili pa kwenguluka no kube caengwa, ne fibungulubwe filalambatana?”

11, 12. Fintu nshi fishininkisha ukuti Lesa e Kacita wa fipesha amano?

¹¹ Twalanda fye pa fishinka finono ifyo Elihu alandilepo na Yobo no kumone fipusho fimo fimo ifyo Yehova alefwaya ukuti Yobo asuke “ngo mwaume.” (Yobo 38:3) Twasoso kuti “fimo fimo” pantu muli Yobo ifipandwa 38 na 39, Lesa alandile na pali fimbi ifyapulamo mu fintu abumba. Ku ca kumwenako, alumbwile ifikako fya ntanda sha mu muulu. Nani aishiba amafunde ya fiko yonse ne fipope? (Yobo 38:31-33) Yehova aebele Yobo pa lwa nama shimo, pamo nge nkalamo na mwankole, ifibushi mabwe ne mpunda ya mpanga, imboo na mwakatala, lyene alandile pali kabalwe na kapumpe. Na kuba, Lesa aipwishe Yobo ukumona nga e wapeele ishi nama shapusanapusana imibele ya shiko, ukushilenga ukutwalilila isha mweo no kwikala bwino. Kuti mwaipakisha ukusambilila ifi fipandwa, maka maka nga mwalitemwa bakabalwe nelyo inama shimbi.—Amalumbo 50:10, 11.

¹² Kuti mwabebeta ne fipandwa 40 na 41, umo Yehova na kabili aipwishe Yobo ukwasuka amepusho pa lwa nama shibili. Twaishiba ukuti ishi nama ni mfubu, iikalamba kabili iyakosa icine cine, e lyo ne ng’wena ya mu mumana wa Nile iishitwalilwako masange. Imo na imo iya ishi nama yapangwa mu musango wa kupapa uwawamina ukutontonkanyapo. Lekeni nomba tumone ico twalasondwelela.

13. Bushe ifipusho Lesa aleipusha fyakumine shani Yobo, kabili kuti fyatukuma shani na ifwe?

¹³ Yobo icipandwa 42 cilangilila ifyo ifipusho fya kwa Lesa fyakumine Yobo. Pa kubala Yobo apoosele sana amano ku mwine na ku bali nankwe. Lelo, pa kusumina ukufunda kwa kwa Lesa ukwaishile mu fipusho, Yobo alekele ukutontonkanya nga pa kubala. Ayebelele ati: “Ninjishibo kuti mwingacita fyonse, kuli imwe [Yehova] ukupanga takupelela. Nimfulunganyo kupanda amano ku kubulo kwishiba; ni pali ici nalandile no kukanailuka, ifipesha amano ifyang’ansha ifyo nshaishibe.” (Yobo 42:2, 3) Ca cine, pa numa ya kwangwa ku milimo ya kwa Lesa, Yobo atile ifi fintu fyalimupeseshe amano. Apo twapitulukamo muli ubu bubumbo bwa kusungusha, na ifwe tulingile ukupapushiwa na mano ya kwa Lesa na maka yakwe. Cinshi cifwile ukukonkapo? Bushe kusunguka fye pa bukulu bwa maka ya kwa Yehova epela? Nelyo bushe tufwile ukucitapo cimo icacila pa kusunguka fye?

14. Ayankwileko shani Davidi ku fipesha amano fya kwa Lesa?

¹⁴ Cisuma, mu Amalumbo 86, tulasangamo amashiwi yapalako ayalandilwe na Davidi, uyo mwi lumbo lya pa kubala atile: “Imyulu ilelondololo bukata bwa kwa Lesa, ne ulu lilelongolo mulimo wa minwe yakwe; akasuba kapongolwela akasuba icebo, kabili ubushiku bwebo bushiku ukwishiba.” (Amalumbo 19:1, 2) Davidi tapelele fye apa pene. Pa Amalumbo 86:10, 11, tubelengapo ati: “Pantu muli bakulu kabili mucite fipesha amano: ni mwe Lesa mweka. Nangeni inshila yenu, mwe Yehova, nalaenda mu cishinka cenu; lengeni umutima wandi ukusaminwo kuba na katiina kwi shina lyenu.” Ukutiina Davidi aletiina Kabumba pa fipesha amano fyakwe fyonse, kwasanshishemo na katiina kalinga aka kuli Lesa. Kuti mwaumfwikisha umulandu cabelele fyo. Davidi talefwaya ukufulwisha Uwakwata amaka ya kucita ifipesha amano ifi fyonse. Na ifwe tatwingafwaya ukumufulwisha.

15. Mulandu nshi akatiina Davidi akwete aka kufwaya ukucindika Lesa kalingile?

¹⁵ Davidi afwile alilwike ukuti apo Lesa alikwata amaka ayengi ayo alama, kuti abomfya aya yene maka ukulwisha bonse abashalinga ukusenaminwa na wene. Nga cabe fyo ku bantu ba musango yo awe ninshi calala capwa. Lesa aipwishe Yobo ati: “Bushe waingila umututilwe mfula yabuuta? Bushe wamona umulongwe mfula ya citalawe, ifyo nasungile nshita ya malwa, ubushiku bwa buluku no bulwi?” Imfula yabuuta, imfula ya citalawe, inkuuka, umwela, ne nkuba, kuti twatila fyonse fyaba umo Lesa atutila ifyanso fya bulwi. Ala mwandini aya yaba maka ya mu bubumbo ayaluma icine cine!—Yobo 38:22, 23.

16, 17. Cinshi cilangilila amaka ya kutiinya ayo Lesa akwata, kabili abomfya shani aya maka ku numa uku?

¹⁶ Napamo muleibukisha akayofi kamo akalengelwe na cimo ica ifi, nampo nga cikuuku ca mwela, imfula ya citalawe, nelyo ilyeshi. Ku ca kumwenako, ku kupwa kwa mwaka wa 1999, kwali ilyeshi likalamba lyabunshishe impanga ya ku Bulaya iyabela lwa ku kapinda ka ku kulyo na masamba. Ici capapwishe fye na baishibisha ifya miceele. Ifikuuku fya mwela wa Gale ifyalebutuka ukufika kuli bakilomita 200 pe awala limo, fyaimishe imitenge ukufuma pa makana ya mayanda, ukuwisha ifimuti fyabako intambo sha malaiti, no kupilibula ifimbayambaya. Esheni ukwelenganya ici: Ili lyeshi lyanukwile nelyo ukulepula pa kati imiti amamilioni 270. Pali iyi miti 10,000 yali mwi bala lya Versailles ku nse ya musumba wa Paris. Amayanda ukufika ku mamilioni tayakwete malaiti. Abafwile bafikile mupepi na 100. Icalengele uboni bonse ubo cikuuku ca pa nshita fye inono. We maka ubwingi!

¹⁷ Umo kuti atila te lingi inkuuka ibako kabili tapaba uuitungulula no kuilama. Lelo, cinshi cingacitika nga ca kuti Uwa maka yonse acita ifipapwa ukubomfya aya yene amaka mu nshila ya kuti nayalamwa no kutungululwa bwino? Alicitileko ica musango yu mu nshiku sha kwa Abrahamu, uwaishileishiba ukuti Kapingula wa pano isonde alimwene ifyo ububifi bwali mu misumba ibili, uwa Sodomu na Gomora. Ilya misumba yalibipishe ica kuti inkuuta ya kukuutila iyi misumba yalininine kuli Lesa, uwayafwilishe abalungama bonse ukupusuka lintu ilya misumba yaonawilwe. Ifyalembwa mu fyacitike kale fisosa ukuti: “E lyo Yehova aloseshe . . . iya mabwe ya mingu no mulilo iyafuma . . . mu muulu” pali ilya misumba. Cilya na co cali cipesha amano, ica kupususha abalungami no konaula ababifi ba kapela makufi.—Ukutendeka 19:24.

18. Fipesha amano nshi Esaya icipandwa 25 ilandapo?

¹⁸ Pa nshita imbi, Lesa apingwile umusumba wa ku kale uwa Babele, uo twingabelengapo muli Esaya icipandwa 25. Lesa asobele ukuti umusumba uli no kuba icibolya: “Mwacito musumba ukubo mwina, umusumba we linga ukube cawishiwa; no bukuule bukankaala bwa bambi bambi tauli musumba nomba, tabwakakuulwe umuyayaya.” (Esaya 25:2) Abatandalila ukwabelele Babele wa ku kale muno nshiku kuti bashininkisha ukuti e fyo caishileba. Bushe ukonaulwa kwa Babele kwali fye ca mankumanya? Iyo. Lelo, tufwile ukusumina ukulandapo kwa kwa Esaya ukwa kuti: “Mwe Yehova, ni mwe Lesa wandi, ndemutonda, ndetootele shina lyenu, pantu mwacite fipesha amano, ifya kupanda amano fya ku kale, fya cishinka cishinka.”—Esaya 25:1.

Ifipesha Amano Fili no Kucitika

19, 20. Kufikilishiwa nshi ukwa pali Esaya 25:6-8 tuleenekela?

¹⁹ Lesa alifishishepo uku kusesema kuli pa muulu mu nshita ya kale, kabili ali no kucita ifipesha amano na ku ntanshi. Mu “fipesha amano” fya kwa Lesa ifyo Esaya alandapo, tusangamo ukusesema kwashintililwapo ukuli no kufikilishiwa, nga fintu fye ubupingushi bwa Babele bwafishiwepo. ‘Cipesha mano’ nshi calaiwa? Esaya 25:6 itila: “Mu lupili ulo lwa Sione, Yehova wa milalo akacitile nko shonse umutebeto wa fya mafuta, umutebeto wa myangashi ya pa fisekwa, ifya mafuta ifyaisulamo ubufyompo, imyangashi ya pa fisekwa iyalengululwa.”

²⁰ Nangu cikabe shani ukusesema uku kukafikilishiwa mu calo cipya ico Lesa alaya, icili fye mupepi apa. Pali iyo nshita, abantunse bakelululwako ku mafya ayo yaba nge fisendo ku bengi lelo. Na kuba, ukusesema kwa pali Esaya 25:7, 8 kushininkisha ukuti Lesa akabomfya amaka yakwe aya bubumbo ku kucita cimo ica pa fipesha amano fyakulisha icishabala acicitwapo: “Akamine mfwa ukumina kwa pe. Shikulu Yehova akafuuta ne filamba pa finso fyonse, no kuseebana kwa bantu bakwe akafumyapo pano isonde ponse; pantu Yehova asosa.” Umutumwa Paulo alyambwileko aya mashiwi no kuyabomfya ku mulimo Lesa akacita uwa kubuusha abafwa. Mwandini ico cikaba cipesha amano!—1 Abena Korinti 15:51-54.

21. Fipesha amano nshi Lesa akacitila abafwa?

²¹ Umulandu na umbi uo ifilamba fya bulanda fikapwila wa kuti abantunse bakapola ku ntenda shabo shonse. Ilyo Yesu ali pano isonde, aposeshe abantu abengi—ukulenga impofu ukulamona, bankomamatwi ukulaumfwa, no kuposha abalemana. Yohane 5:5-9 ishimika ukuti aposeshe umwaume uwalemene pa myaka 38. Abaletambako batile cali cisungusho, nelyo icipesha amano. Na cine cali cipesha amano! Lelo, Yesu abebele ukuti icikacilapo ukusungusha mulimo akabomba uwa kubuusha abafwa: “Mwisunguka pali ici; pantu inshita ileisa, iyo bonse aba mu nshishi bakomfwamo ishiwi lyakwe, no kufumamo; abalecite fisuma bakabuukila ku mweo.”—Yohane 5:28, 29.

22. Mulandu nshi ababusu na balanda babela ne subilo?

²² Twalishinikisha ukuti ico cikacitika pantu uwalaya ni Yehova. Tufwile ukushininkisha ukuti ilyo abomfya no kutungulula bwino amaka yakwe ayashaikulila aya kubukulula, ifikafumamo fikaba ifisuma nga nshi. Amalumbo 72 yalanda pa fyo akacita ukupitila mu Mwana wakwe uuli ni Mfumu. Pali iyo nshita uwalungama akapuka. Umutende ukafula. Lesa akapokolola ababusu na balanda. Alaya ukuti: “Mukaba ukupaka kwa ngano mu calo; na pa muulu wa mpili. Ifisabo fya ciko fikafukila nge fisabo fya mu Lebanone [wa pa kale], kabili aba mu musumba bakabalula nge cani ca mu mpanga.”—Psalm 72:16, NW.

23. Ifipesha amano fya kwa Lesa fifwile ukutulenga ukucita cinshi?

²³ Ukwabula no kutwishika, tufwile ukwangwa ku fipesha amano fyonse ifya kwa Yehova—ifyo acitile kale, ifyo alecita, na ku fyo akacita nomba line. “Abe uwacindikwa Yehova Lesa, Lesa wa kwa Israele, uucita eka ifipesha amano! Libe ilyacindikwa umuyayaya ishina lyakwe ilyacindama; pano isonde ponse pesulepo ubukata bwakwe. Amene, amene.” (Amalumbo 72:18, 19) Ico e co tufwile ukulalandapo lyonse no kucincimuka na balupwa besu e lyo na bantu bambi. Shi, lekeni “tulondolwele ubukata bwakwe mu nko, ifipesha amano fyakwe mu bantu na bantu bonse.”—Amalumbo 78:3, 4; 96:3, 4.