Ukufwayafwaya Ubutungulushi Busuma

“Ndetila, kabiye, nacipwa tatulekufwaya. Mwi shina lya kwa Lesa, kabiye!”—Leopold Amery ayambwile ayo mashiwi ayalandilwe na Oliver Cromwell shicilye wa mu ng’anda ya mafunde mu Britain.

Papitile imyeshi 8 ukutula apo Inkondo ya Calo iya Cibili yatendekele kabili yaonawile ifipe ifingi na bantu ica kuti camoneke kwati abena Britain na bo bayampene na bo mu nkondo bali no kucimfiwa. Leopold Amery na bambi aba mu buteko bamwene ukuti bafwile ukwalula intungulushi. E ico pa May 7, 1940, lintu kwali ukukumana mu ng’anda ya mafunde, Amery ayambwile amashiwi yatendekeleko no kweba Kateka Neville Chamberlain. Ilyo papitile fye inshiku shitatu, Chamberlain incito yalipwile, kabili Winston Churchill alimupyene.

UBUTUNGULUSHI bulakabilwa lyonse ku bantu lelo te onse engafikapo ukuba intungulushi. Nangu fye ni mu lupwa, pa kuti umukashi na bana babe aba nsansa umwaume alingile ukubombesha mu butungulushi bwakwe. E ico, kanshi ifikabilwa kuli kateka wa calo nangu uwe sonde lyonse fifwile ukucilanapo! E mulandu wine cayafisha nga nshi ukusanga bakateka abasuma.

Na kuba, pa myaka iingi, amabufumu ayengi yalitekapo, aya kusubwa fye, aya bumwaluka, aya kupokolola fye ku maka, aya kusontwa fye, aya kusala, aya kusuumyo mulopa, na ya kufwaya fye ukwalula imitekele. Ishamfumu, bacilolo, bana mfumu, bakateka, bakalemba mukalamba, pamo na bakateka ba buluku bonse balitekako no kufumapo. Ukwaluka kwabulo kwenekela kwalifumya intungulushi sha maka pa bufumu. (Moneni umukululo uuleti “Ukufuma pa Bufumu mu Kupumikisha,” pe bula 5.) Na lyo line, calyafya ukusanga ubutungulushi bwafikapo kabili ububelelela.

Bushe “Tulingile fye Ukucipokelela”—Nelyo Bushe Kwaliba Umwa Kulosha?

E mulandu wine, kanshi, abengi bashakwatila isubilo lya kusanga ubutungulushi busuma. Mu fyalo fimo, lintu kwaba ukusala aba mu buteko e lyo cimonekesha ukuti abantu tabakwate subilo kabili balitendwa ne mibombele ya ntungulushi shabo. Geoff Hill, kalemba umo uwe lyashi mu Afrika, atile: “Ukukanasakamana nelyo ukufumapo [pa nshita ya kusala] nakuseeka sana lintu abantu bamona ukuti tabali na maka ya kufumyapo amacushi yabo. . . . Mu Afrika, abantu nga tabaleya mu kusala tacilola mu kuti balitemwa bakateka ababapo iyo. Ilingi line ninshi balefwaya ukwafwa ku bengabomfwa.” Ukupalako, uulemba imikululo ya malyashi mu nyunshipepala mu calo ca Amerika alembele ukulosha ku kusala ukwasungamine ukuti: “Ifyo ningafwaisha ukuti uuleiminina pa kusalwa abe uwafikapo.” Alundilepo ukuti: “Takwaba umuntu wa musango yo. Takwabala akuba. Tulingile fye ukucipokelela.”

Bushe abantunse icine cine tabakwata umwa kusengulwila lelo ‘balingile fye ukupokelela’ intungulushi shishafikapo? Bushe icishinka ca kuti intungulushi sha buntunse tashakwata amaka ya kwikusha ukukabila kwa batekwa babo bushininkisho bwa kuti tatwakabale atukwata ubutungulushi busuma? Iyo. Ubutungulushi bwawamisha e ko bwaba. Icipande cikonkelepo calalanda pa walinga ukuba intungulushi ya bantu ne fyo ubutungulushi bwakwe bwinganonsha abantu abengi nga nshi abalekanalekana—kumo na imwe bene.

[Ifikope pe bula 3]

Pa muulu ku kuso: Neville Chamberlain

Pa muulu ku kulyo: Leopold Amery

Pe samba: Winston Churchill

[Abatusuminishe]

Chamberlain: Icikope kuli Jimmy Sime/Central Press/Getty Images; Amery: Icikope kuli Kurt Hutton/Picture Post/Getty Images; Churchill: The Trustees of the Imperial War Museum (MH 26392)

Nani Wafikapo Ukuba Intungulushi Pali Lelo?

Mu 1940, kwali ukulanda sana pa ntungulushi mu ng’anda ya mafunde iya ku Britain. David Lloyd George, uwali ne myaka 77, uwalekutika kuli uku kulanshanya, aali e mushika mukalamba mu nkondo lintu abena Britain bacimfishe Inkondo ya Calo iya Kubalilapo, kabili apo aali uwabelesha mu fikansa fya calo e calengele ukuti eshibe bwino abalingile ukuba intungulushi. Ilyo alelanda kuli bashimafunde pa May 8, atile: “Abantu kuti bacita fyonse ifingakabilwa kulila fye kuli intungulushi, kulila fye Ubuteko bwalanda bwino ifyo bulepanga ukucita, abantu na bo bashininwa ukuti intungulushi shilebombesha apapela maka yabo.”

AMASHIWI ya kwa LIoyd George yalanga bwino ukuti abantu benekela intungulushi shabo ukuba ishafikapo no kubikako umutima ku kwesha ukuwamya ifintu. Uongola abantu ba kusala intungulushi atile: “Ilyo abantu bavotela kateka, bavotela umuntu uo bacetekele ukuti akabasakamana ku ntanshi, no kusakamana abana babo.” Ukufikilisha uyo mulimo takwayanguka nangu panono. Mulandu nshi?

Pano isonde paba amacushi ayamoneka kwati te kuti yapikululwe. Ku ca kumwenako, ni kateka nshi uwingalanda ukuti alikwata amano na maka ya kufumyapo bumpulamafunde ne nkondo? Nani pali bakateka ba lelo uwakwata ifisolobelo kabili uwaba no luse lwa kupeela umuntu onse ifya kulya, amenshi yasuma, no kubasakamana ilyo balwala? Nani uwaba no kwishiba no mupampamina ku kucingililla ifilengwa na Lesa no kuleka fibweshiwe ifyo fyali? Nani uwafikapo kabili uwakwata amaka ku kushininkisha ukuti abantu bonse baipakisha ubumi bwatantalila kabili ubwa nsansa?

Abantu Te Kuti Babombe Uyu Mulimo

Ca cine ukuti intungulushi shimo shalyeshako ukutunguluka. Lelo, ilingi bateka fye imyaka inono, kabili paisa umbi. Uwali kateka wafikapo nga nshi mu Israele wa ku kale, Imfumu Solomone, alitontonkenyepo pali li lipusho. Asondwelele ukuti: “Napatile ukucucutika kwandi konse uko nalecucutikamo mwi samba lya kasuba, pantu ifyafumamo ndi no kufishiilo muntu uukankonkapo. Kabili nani uwaishiba nga akabo wa mano napamo uwatumpa? Lelo akabo mwine wa fyonse fya mu kucucutika kwandi uko nacucutikemo no kucita na mano mwi samba lya kasuba. Ici na co mupu.”—Lukala Milandu 2:18, 19.

Solomone taishibe nga impyani yakwe aali no kutwalilila ukulundulula imilimo yakwe iisuma nangu nga aali no kuyonaula. Kuli Solomone, ukupyanana pa bufumu cali “mupu.” AmaBaibolo yamo yeta ici ukuti “ca fye” nangu ukuti “tapaba icifumamo.” Baibolo umbi atila: “Tacalolamo.”

Limo kulaba ukucita ulukakaala pa kufwaya fye ukufumyapo kateka. Intungulushi shafikapo shalipaiwa ilyo shicili shileteka. Abraham Lincoln, kateka uwacindikwe nga nshi mu United States, inshita imo aebele abantu ukuti: “Ninsalwa ukubomba umulimo wacindama pa kashita akanono, kabili pali nomba nimpeelwa amaka aya kwalula ifintu pa kashita akanono.” Ukuteka kwakwe na kabushe kwali ukwipi. Te mulandu na fyonse ifyo acitile no kufwaisha kwakwe ukwa kucitila abantu ifingi, Kateka Lincoln atekele icalo cakwe imyaka fye ine. Ilyo atendeke fye iciputulwa ca bubili ica kuteka kwakwe, aipaiwe ku walefwaya ukuti kube intungulushi imbi.

Nangu fye ni ntungulushi shawamisha tabakwata amaka ya kwishiba ifikabacitikila ku ntanshi. E ico bushe, kuti mwabacetekela ukuba na maka ya kwishiba ifikamucitikila? Baibolo itila: “Mwitetekela bakankaala, nangu mwana wa muntu uo takuli ukupususha muli wene; wafumo mupu wakwe, abwelela ku mushili wakwe, ubushiku bulya bwine yaloba amatontonkanyo yakwe.” Baibolo wa kwa Byington wena pa ciputulwa ca kulekelesha ica cikomo 4 atila: “Bulya bwine bushiku amapange yakwe ayasuma yalaloba.”—Amalumbo 146:3, 4.

Kuti limbi cayafya ukumfwa ukupanda mano kwa kukanacetekela intungulushi abantunse. Lelo, Baibolo tailanda ukuti abantunse tabakabale abakwata ubutungulushi busuma, ubwashikatala. Esaya 32:1 atila: “Moneni! Imfumu ikabe mfumu ku bulungami, na bacilolo bakaba bacilolo ku bupingushi.” Yehova Lesa, Kabumba wa muntu, alipekanya “imfumu,” Intungulushi, iikateka isonde lyonse. Nani uyo wine? Ukusesema kwa mu Baibolo kulamulondolola.

Kateka Wafikapo

Imyaka 2,000 iyapitapo, malaika aebele umukashana umuYuda Maria ati: “Ukemita no kufyala umwana mwaume, ne shina lyakwe ukamwinike Yesu. Uyu akaba umukalamba kabili aketwa Umwana wa Wapulamo; kabili Yehova Lesa akamupeele cipuna ca bufumu ica kwa Davidi wishi, kabili akabe mfumu pe na pe pa ng’anda ya kwa Yakobo, no bufumu bwakwe tabwakabe ne mpela.” (Luka 1:31-33) Ca cine, Yesu umwina Nasarete e Mfumu iyo ukusesema kwa Baibolo kulandapo.

Mu fikope fya baya ku mapepo ilingi line balanga Yesu kwati kanya, akabula amaka, nangu kwati muntu uwikala fye eka uwingaponenwa no bwafya inshita iili yonse. Ifikope fya musango yo tafilenga abantu ukushininkisha ukuti kuti aba Kateka. Lelo, Yesu Kristu uwalondololwa muli Baibolo, aalikulile no kuba uwa maka, aali uwakosa kabili uwa mano icine cine. Kabili akwete imibele na imbi iyamulengele ukube ntungulushi yafikapo. (Luka 2:52) Moneni imibele yakwe imo imo iyapulamo.

Yesu atwalilile ukuba na bucishinka. Ubufumacumi bwakwe, imibele yakwe iyatambalala yalifikilepo nga nshi ica kuti asonsombele abalwani bakwe pa cintubwingi ukuti bamushinine umulandu uuli onse. Balifililwe. (Yohane 8:46) Ukusambilisha kwakwe ukwabula ubumbimunda kwalengele abantu abengi abafumaluka ukumukonka.—Yohane 7:46; 8:28-30; 12:19.

Yesu ali uwaipeelesha kuli Lesa. Apampamine pa kupwisha umulimo apeelwe na Lesa ica kuti takwali umulwani—umuntunse nelyo umupashi—uwakwete amaka ya kumucilikila. Ukusansa takwamutiinishe nakalya. (Luka 4:28-30) Ukunaka ne nsala tafyamufuupwile na fyo fine. (Yohane 4:5-16, 31-34) Nangu fye ni lintu abanankwe bamubutwike, talekele umulimo wakwe.—Mateo 26:55, 56; Yohane 18:3-9.

Yesu alesakamana sana bantu. Apeele ifya kulya ku baali ne nsala. (Yohane 6:10, 11) Asansamwishe abaali no bulanda. (Luka 7:11-15) Aundepe mpofu, bankomamatwi, na bambi abalekabila ukundapwa. (Mateo 12:22; Luka 8:43-48; Yohane 9:1-6) Akoseleshe abatumwa bakwe abalebombesha. (Yohane, ifipandwa 13-17) Ali “umucemi musuma” uwasakamene impaanga shakwe.—Yohane 10:11-14.

Yesu aali uwaitemenwa ukubomba. Asambile amakasa ya batumwa pa kuti abasambilishe isambililo lyacindama. (Yohane 13:4-15) Ilyo aleshimikila abantu imbila nsuma mu misebo ya lukungu iya mu Israele, amakasa yakwe yalilambile na o wine. (Luka 8:1) Nangu fye ilyo alefwaya ukutuusha “ku mbali,” takeene ukusambilisha bantu lintu bamufwaile ukuti abasambilishe. (Marko 6:30-34) E ico aimikila Abena Kristu bonse ica kumwenako ca kubombesha.—1 Yohane 2:6.

Lintu Yesu apwishishe umulimo wakwe pano isonde alibwelelemo. Yehova Lesa amupeele Ubufumu na bumunshifwa mu muulu nge cilambu pali bucishinka bwakwe. Ukulanda pali Yesu uwabuushiwe, Baibolo itila: “Kristu, apo nomba alibuushiwa ku bafwa, tafwa kabili iyo; imfwa taili cibinda pali wene kabili iyo.” (Abena Roma 6:9) Tamulekabila ukutwishika ukuti Yesu eka fye e Ntungulushi yawamisha iya bantunse. Ilyo Yesu akatampa ukuteke sonde lyonse, takwakabe ukusontelapo na umbi, kabili takwakabe ukwalula ubutungulushi. Takabale afumishiwa pa bufumu, kabili imilimo yakwe tayakapumfyanishiwe nangu ukonaulwa ku mpyani yakwe iishafikapo. Lelo cinshi akacita mu kulungatika ku kunonsha abantunse?

Ico Iyi Ntungulushi Ipya Ikacita

Amalumbo 72 yalatwebako ifyebo fimo ifya kusesema ifyo iyi Mfumu yapwililika, iishakafwe ikacita. Ifikomo 7 na 8 fitila: “Ubulungami bupuuke mu nshiku sha iko, no bwingi bwa mutende ukasuke aubulapo umweshi. Lekeni ibe no bufumu ukutula kuli bemba no kufika kuli bemba, kabili ukutula ku Mumana no kufika ku mpela sha calo.” Mu nshita ya kuteka kwakwe ukusuma, abekala calo bonse bakaipakisha umutelelwe ku ciyayaya. Akonaula ifyanso fyonse kabili akasangulula imitima ya bantu ukufumyamo icilenga balekansana. Abasansa abanabo kwati ni nkalamo shabuuka nangu abakalipa kwati ni babere ku bena mupalamano babo, ubuntu bwabo bukalulwa umupwilapo. (Esaya 11:1-9) Umutende ukafula.

Amalumbo 72 mu fikomo 12 ukufika ku 14 yakonkanyapo ayati: “Ipokololo mubusu uwakuuta, no mulanda, no ushikwete wa kumwafwa; ilililo bulanda umulanda no mubusu, ne myeo ya babusu ilapususha: ilubule myeo yabo mu kunyanyantilwa na mu kufyengwa; no mulopa wabo walifinisha mu menso ya iko.” Abalanda, ababusu, na bacushiwa bakaba ulupwa lumo ulwa nsansa, abaikatana pa mulandu no butungulushi bwa Mfumu Yesu Kristu. Imikalile yabo ikaba ni nsansa sheka sheka, te kukalipwa no kupelelwa iyo.—Esaya 35:10.

Icikomo 16 calaya ukuti: “Mube ukupaka kwa ngano mu calo, na pa muulu wa mpili, fifukile.” Insala yalitwalilila ukucusha abantu abengi pano isonde pali lelo. Amapolitiki no bufunushi filalenga bantu ukukanaakanya bwino ifya kulya kuli bonse, ica kuti iminshipendwa ya bantu, ukucilisha abana banono, balafwa ku cipowe. Lelo lintu Yesu Kristu akalateka ubu bwafya bukapwa. Isonde likakwata ifya kulya fya mulyo ifingi. Abantu bonse bakalalya bwino.

Bushe kuti mwatemwa ukuipakisha ayo mapaalo ya butungulushi busuma? Nga ni fyo, tulemukoselesha ukusambilila pa Ntungulushi iikaba na maka ya kuteka isonde lyonse mu mutende nomba line. Inte sha kwa Yehova bakaba aba nsansa ukumwafwa ukusambilila. Tamwakalengwe nsoni, pantu Yehova Lesa umwine alanda pa Mwana wakwe ukuti: “Ine ninsansabike mfumu yandi pa Sione, ulupili lwandi lwa mushilo.”—Amalumbo 2:6, 12.

[Akabokoshi pe bula 5]

UKUFUMA PA BUFUMU MU KUPUMIKISHA

Kateka ilingi line ashintilila pa fyo abatekwa bakwe bamutungilila no kumupeela umucinshi nga ca kuti abombesha ukubatekako mu mutende no mutelelwe. Nomba nga ca kuti abantu bamusuula pa mulandu uuli onse, mu kwangufyanya umbi kuti amupoka ubufumu. Ifya kumwenako fyakonkapo filelanga icalengele bakateka ba maka bamo bamo ukupokwa ubufumu mu kupumikisha fye.

Ukwafya kwa mikalile. Ku kupwa kwa ba1700, abantu abengi abaleikala mu France balepatikishiwa ukulipila imisonko iyakulisha te mulandu no kucepelwa kwa fya kulya. Iyi mibele yalengele abena France babuukile ubuteko, ica kuti mu 1793 King Louis XVI alipaiwe pali cimashini ca kuputwilako.

Inkondo. Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yalengele bakateka ba maka bamo abaliko kale ukuleka ukuteka. Ku ca kumwenako, mu 1917 inkondo yalengele insala ukupona mu musumba wa St. Petersburg, mu calo ca Russia e calengele kube ukubuukila ubuteko mu February. Uku kupondoka kwalengele Czar Nicholas II ukupokwa icipuna ca bufumu kabili e calengele kube no buteko bwa Komyunisimu. Mu November 1918, icalo ca Germany calefwaya ukuti baleke ukulwa, lelo ifyalo fyayampene pamo ifyalelwa na Germany fyalikeene ukuleka ukulwa ukufikila ilyo kateka aali no kufumapo. Icafuminemo cali ca kuti, Kateka umwina Germany uwe shina lya Wilhelm II alipatikishiwe ukubutukila ku Netherlands.

Ukufwaya kube umusango umbi uwa buteko. Mu 1989 imitekele ya Komyunisimu yalipwile. Ubuteko ubwamoneke ubwakosa nge libwe bwalibongolweke ilyo abantu bakeene imitekele ya Komyunisimu no kuletapo imitekele imbi.

[Ifikope pe bula 7]

Yesu aliishishe aba nsala, aposeshe abalwele, kabili ashile ica kumwenako cisuma ku Bena Kristu bonse

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 4]

Lloyd George: Icikope kuli Kurt Hutton/Picture Post/Getty Images