Bushe Amenshi Yaleya Yalepwa?

Insoselo imo iya bena Uzbek itila: “Amenshi nga yapwa, umuntu te kuti abe umumi.” Abasambilila bamo batila aya mashiwi te nsoselo fye, ifi fine e filecitika. Cila mwaka abantu nalimo 2 milioni balafwa pa mulandu wa kuti ubusali tabupooswa bwino na pa mulandu wa kuti babomfya amenshi ayashasanguluka. Kabili abafwa sana bana.

BUSHE mufumya kwi amenshi? Bushe mutapa ku mupompi? Nelyo bushe mulaya ukutali e ko mwayatantama pa kutapa amenshi, e lyo mwasenda icipe ca menshi icafina no kubweluluka, nga filya ciba mu fyalo fimo? Bushe cilamusendela inshita iikalamba cila bushiku pa kuti fye mutape amenshi ya kucapila no kwipikila? Mu fyalo ifingi, amenshi yalicepa kabili yalyafya ukusanga! Ukulingana ne fyo Diane Raines Ward alembele mu citabo icilanda pa fyo abantu pe sonde bale-esha ukupwisha ubwafya bwa menshi, abantu pe sonde mupepi na hafu “batapa amenshi mu fishima, mu mimana, mu fishiba, na mu filindi ifyaba mupepi na mayanda yabo.” Mu fyalo fimo, abanakashi limo balapoosa ama-awala 6 mu kutapa amenshi ya pa ng’anda aya kuti icipe basendele nga caisula, cafina amakilogramu 20.

Abantu abengi pano calo tabakwata amenshi ya kunwa ayasuma kabili tabakwata ne fimbusu fisuma. Ubu bwafya bwakula sana mu Afrika umo impendwa ya bantu ukucila pali hafu bashakwata ifimbusu ifisuma. Nga ni ba World Health Organization bena batila ubu bwafya e bulenga “utushishi tuleta amalwele utusangwa mu busali ukusalangana . . . no kukowesha amenshi, umushili ne fya kulya.” Ifi fintu nga fyakowela e “fileta sana ubulwele bwa kupolomya, ubwipaya sana abana mu fyalo ifipiina, kabili e fileta na malwele pamo nga kolera, umubongola, na malwele ya menso.”

Amenshi muli ino myaka yacindeme nga golde. Nomba, nangu yacindama ifyo, abantu mu fyalo ifingi balayonaula ica kuti imimana ikalamba yalyuma. Ifi abantu balebomfya amenshi ayengi ku kutapilila amabala e lyo ne fi amenshi yoluka, kanshi imimana iikalamba ku Amerika, ku China, Pakistan, India, na ku Egypt ileya ilekama. Bushe cinshi abantu balecita pa kuti ubu bwafya bupwe? Cinshi maka maka cikapwisha ubu bwafya?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 11]

AMENSHI YALEYA YALEPWA

◼ “Mu 1960 bemba wa Aral Sea uwaba mu Central Asia e wali uwalenga bune ku bukulu pano calo. Nomba ukufika mu 2007 mwashele amenshi ayanono sana.”—E fyalandile magazini ya Scientific American.

◼ Ukulingana ne nyunshipepala ya The Globe and Mail, babemba abakalamba sana basano ababa mu United States na mu Canada, baleya balekama “bwangu bwangu.” Na ba babemba ni, Erie, Huron, Michigan, Ontario na Superior.

◼ Inyunshipepala ya The New York Times yatile inshita imo mu cigayo ca mu Deniliquin ku Australia balesokolamo umupunga uwingi uo abantu 20 milioni balelya. Lelo pali ino nshita, umupunga walicepa icine cine kabili ne cigayo cine ici balicisele mu December 2007. Cinshi wacepela? “Kwali icilala pa myaka 6.”

[Icikope]

Ubwato ubwashala ku mulundu wa bemba etwa Aral Sea

[Abatusuminishe]

© Marcus Rose/Insight/Panos Pictures

[Akabokoshi/Mapus pe bula 12]

“IMIMANA NE MILONGA ILEKAMA”

“Bemba etwa Lake Chad uwaba mu Africa, kale alemoneka sana na ku bapupuka mu lwelele nga baleshinguluka icalo. Lelo pali nomba, cilafya ukumumona. Amenshi, muli iyi bemba iyashingulukwa ne fyalo fya [Cameroon,] Chad, Niger na Nigeria, . . yalikama icine cine ukutula fye muli ba 1960. Ico uyu bemba akamina, ni co amenshi yashaifulila ayo abantu batapilila amabala yabo, yafuma mu mimana ne milonga iitwala amenshi muli uyu bemba. Kanshi bemba wa Lake Chad nalimo akaloba nomba line, na ba mu nkulo shileisa, tabakeshibe apo ali.”—E fisosa icitabo cilanda pa fya kucingilila isonde ku fingalyonaula, ico Lester R. Brown alemba.

[Amamapu]

(Nga mulefwaya ukumona amamapu, moneni muli magazini)

■Amenshi

☒Umulundu

Ifimenwa

1963

NIGER

CHAD

Bemba wa Chad

NIGERIA

CAMEROON

2007

NIGER

CHAD

Bemba wa Chad

NIGERIA

CAMEROON

[Abatusuminishe]

NASA/U.S. Geological Survey

Ubwafya bwa Menshi—Cinshi Abantu Balecita pa Kubupwisha?

Ubwafya bwa menshi buli fye mpanga yonse. Ubu bwafya kuti bwalenga abantu abengi nga nshi pano calo ukulwala. Cinshi abantu bacitapo pa kuti bakwate amenshi ayasuma no kulayabomfya bwino?

SOUTH AFRICA: Magazini itwa ukuti Science inshita imo yafumine no mutwe uukalamba uwa kuti, “Abapiina ba mu Durban Basuka Bakwata Amenshi.” Icipande cali muli iyi magazini catile abapiina abekala muli iyi ncende tabakwete amenshi ayasuma pa myaka iingi pa mulandu wa kapaatulula ka mushobo akaliko kale. Ici cipande catile mu 1994, “abantu nalimo 250,000 mu Durban tabakwete amenshi ayasuma ne fimbusu.”

Pa kupwisha ubu bwafya, mu 1996 uwaishiba ifya menshi atendeke programu iyali no kwafwa abantu mu ng’anda imo imo ukulakwata amenshi amalita nalimo 200 cila bushiku. Magazini ya Science yatile ici calengele ukuti “pa bantu 3,500,000 mu Durban, pabe fye abantu 120,000 abashakwete amenshi ayasuma.” Pali nomba abantu batapa amenshi mupepi fye, kabili tacaba nga kale ilyo abengi baleya mu kutapa amenshi ukutali.

Iyi magazini ya Science yalondolwele ukuti, pa kupwisha ubwafya bwa mipoosele ya busali, “‘ifimbusu fya pa nse’ ya ng’anda ifya kwimba nomba bafimba mu musango wa kuti mu kati mwaba ifilindi fibili, ukwa kuya imisu no kwa kuya ubusali. Ici cilenga ubusali ukuuma no konaika bwangu.” Pa kutampa kwa mwaka wa 2008, ifimbusu fya musango uyu ifyakuulilwe fyafikile 60,000 nangu ca kutila pali ilya inshita bale-enekela ukuti pali no kupita imyaka na imbi ibili pa kuti amayanda yonse yakakwate ifimbusu ifisuma.

Brazil: Mu musumba wa Salvador, abana abengi balelwala ukupolomya pa mulandu wa kubulwe fimbusu ifisuma.a Pa kwafwilisha abantu, ubuteko bwabikile imipaipi iyalepele amakilomita 2,000 umwa kupita ubusali ukufuma mu mayanda 300,000. Ici calengele ubulwele bwa kupolomya ukucepa mu musumba, ica kuti na mu fifulo umo bwakosele, bwalicepele sana.

India: Mu ncende shimo pano calo, pa nshita shimo mu mwaka kulaba amenshi ayasuma ayengi sana; lelo abantu tabayasunga pa kuti baisayabomfya pa nshita ilyo amenshi yacepa. Lelo, mu 1985 abanakashi mu citungu ca Dholera, icabela lwa ku kapinda ka ku kuso aka Gujarat, basangile inshila iisuma iya kusungilamo amenshi. Babombeele pamo no kukuula icishiba ca kusungilamo amenshi icali nge cibansa ca mupila ubukulu ilyo capwile. Lyena, bayanshike cipulastiki icakosa mu cishiba conse pa kuti amenshi yelasuuma. Ico bacitile calibaafwile. Pantu na pa numa ya myeshi iingi ukutula apo imfula yalekele, balikwete amenshi nangu ca kutila “balisuminishe na bantu bambi ukulatapamo muli ici cishiba.”

Chile: Ici calo ca ku South America cabela mu lulamba lwa bemba wa Pacific iyaba ku masamba, e lyo ku kabanga ka ici calo kwaba impili shitwa Andes. Ubuteko e bwakwata insambu pa menshi yonse kabili e busuminisha abalefwaya ukukuula ifishiba ne ngalande. Ne ci calenga abantu mupepi fye na bonse abekala mu matauni na mu mishi ukukwata amenshi ayasuma.

Icikapwisha Ubwafya bwa Menshi

Cila calo calikwata inshila ya kupwishishamo ubwafya bwa menshi. Mu fyalo fimo umo umwela ukuuka cila nshita, balikwata bamashini ababomfya umwela ku kupanga amalaiti no kupompa amenshi ukuyafumya pa nshi. Mu fyalo ifikankaala, balafumyamo umucele mu menshi ya muli bemba pa kuti baleyabomfya. Mu ncende ishingi balapanga ifishiba umuya amenshi ya mfula na yafuma mu mimana. Uyu musango wa kusungilamo amenshi ulabomba bwino nangu ca kuti kulaba amenshi ayanono ayakama nga ni kulya ukushiba sana imfula.

Inte sha kwa Yehova, abalemba uno magazini, balishiba ukuti uwingapwisha ubwafya bwa menshi ni Lesa, te muntu nakalya. Baibolo itila: “Pano isonde pa kwa Yehova na fyonse ifyabapo, Umushili na bonse abaikalapo. Pantu pali babemba e po alilimba, Kabili pa mimana e po alishimpa.”—Amalumbo 24:1, 2.

Ca cine, Lesa apeele abantu umulimo wa kusakamana cino calo. (Ukutendeka 1:28) Lelo, umuntu alyonaula ifyo Lesa apanga pe sonde, na mafya ici caleta, yalanga apabuuta tuutu ukuti umuntu “takwata amaka ya kutungulula intampulo shakwe.”—Yeremia 10:23.

Bushe Yehova akacita shani pa kuti isonde likawame nge fyo lyali pa kutendeka? Baibolo itweba ukuti Lesa ‘akalenga ifintu fyonse ukuba ifipya.’ (Ukusokolola 21:5) Elenganyeni mwikala mu calo umushaba ubupiina, icilala, kabili umo abantu bonse bakwata amenshi ayasuma. Kabili elenganyeni ukwikala mu calo umushiba bamulamba ba mfula abepaya abantu abengi cila mwaka. Ilyo Ubufumu bwa kwa Lesa bukalateka, fyonse ifyo Lesa atulaya fikafikilishiwa! Yehova umwine alilanda ukuti: “E fikaba ne cebo icifuma mu kanwa kandi. Tacakabwelele kuli ine ukwabula ukucita nangu cimo, lelo cikacita ico mfwaya, kabili cikafikilisha ico nacitumina.”—Esaya 55:11.

Bushe kuti mwatemwa ukusambilila na fimbi pa fyo Lesa afwaya ukuwamya isonde nge fyo Icebo cakwe Baibolo, cisosa? Icipande cikonkelepo calalondolola ifyo mwingasambilila.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 13]

“Abantu nga tabakwete menshi, te kuti bapusuke. . . . Amenshi e yalenga tuleba aba mweo.”—E fyalandile Michael Parfit uulembako ifipande muli magazini itila National Geographic

[Amashiwi pe bula 14]

Pa kulima umupunga uwingafina 1 tani, pakabilwa amenshi amatani 1,000.

[Amashiwi pe bula 14]

“Amenshi yabomfiwa ku kutapilila ifilimwa yalicila pali hafu wa menshi yaba pano calo.”—E fisosa icitabo calemba Lester R. Brown

[Ifikope pe bula 15]

(Nga mulefwaya ukumona ifikope, moneni muli magazini)

Bushe amenshi ayasuma yaba shani ubwingi?

Amenshi yonse

97.5% Amenshi yakwata umucele

2.5% Amenshi ayasuma

Amenshi ayasuma

99% Amenshi makasa na menshi yaba pa nshi ya mushili

1% Amenshi ayo abantu amabilioni 7 bengabomfya ayo ne fya mweo fimbi ifingi nga nshi fingabomfya

[Icikope pe bula 15]

Balebika imipaipi ya menshi mu Durban, mu South Africa

[Abatusuminishe]

Courtesy eThekwini Water and Sanitation Programme

[Icikope pe bula 15]

Abanakashi balepanga icishiba ca kusungilamo amenshi ya mfula, mu Rajasthan, ku India, 2007

[Abatusuminishe]

© Ifikope fya ba Robert Wallis/Panos

[Icikope pe bula 15]

Abekala mushi balebika ifya kupompelako amenshi mu mushi wabo mupepi na Copán, mu Honduras

[Abatusuminishe]

© Sean Sprague/SpraguePhoto. com