Bushe Amenshi mu Calo Yaleya Yalecepa?

KALEMBA MUKALAMBA UWA KABUNGWE KA UNITED NATIONS, KOFI ANNAN Atile: “Ukusanga amenshi ayafuma lyonse, ayashakowela kabili ayengi e co abantu bonse bakabila nga bengapusuka, ukukanalwala, no kuya pa ntanshi mu mekalo yabo. Lelo, imicitile yesu imoneka kwati tumona amenshi ayasuma nga yashingapwa. Lelo te fyo caba.”

PA MYAKA ikana iyapita lyonse pali Cine ne nshita ya kasuba pa mutwe, balateke cilye mu musumba wa ku Spain uwa Valencia. Ico kubela ici cilye kufwaya ukupwisha ubwafya bwa kukansanina amenshi.

Abalimi ba cikaya abaikala mwi lungu lya ku Valencia ilya mufundo batapilila fye amabala yabo, kabili ukutapilila kukabila amenshi ayengi—ayaafya ukusanga muli iyi ncende ya ku Spain. Abalimi kuti batwala umulandu ku cilye ca milandu ya menshi lyonse ilyo bamona ukuti bafyengwa pa kwakana amenshi. Ukukansanina amenshi te lelo kwatendeka, nalyo line takupwa ukusanshako fye no kwa ku Valencia.

Mupepi ne myaka 4,000 iyapita, bakacema balelwila icishima cabela mupepi na ku Beere-sheba mu Israele. (Ukutendeka 21:25) Kabili amafya ya menshi yalibipilako ku Middle East ukutula lilya. Intungulushi shibili isha muli ici citungu shatile amenshi kuti yalenga babushishapo no bulwi ne Calo icina mupalamano.

Mu fyalo umushiloka sana imfula, amenshi lyonse yalalenga abantu ukupatana. Umulandu cabela ifyo untu waishibikwa bwino: Pantu amenshi yalicindama ku bumi. Ukulingana ne fyalandile Kofi Annan, “amenshi yasuma yalafwaikwa sana: te kuti tube no mweo ukwabula yene. Tapali ico twingapyanika pa menshi. Kabili yalakoweshiwa bwangu: amatukuto ya muntu yalenga amenshi ukucepa no kukowela.”

Ndakai ukucila fintu cali kale, amenshi yasuma yaleya yalepwa. Tatufwile ukukopekwa ukumona ukuti mu ncende shimo isha pano isonde mwaliba amenshi ayengi.

Ifishiba fya Menshi Filekama

Inkonkani kuli kalemba mukalamba uwa kabungwe ka United Nations Elizabeth Dowdeswell atile: “Icintu cimo ico tucita icapusana ne fyo cifwile ukuba ca kuti tumona ifintu ukutila fyalicindama lilya ficepele. Tumona ukuti amenshi yalicindama lilya yakama mu cishima. Kabili ifishima filekama na mu ncende umo amenshi yafula.”

Abashikwata amenshi cila bushiku e baishiba bwino ubu bwafwa. Asokan uubomba mu maofeshi mu Madras, ku India, ashibuuka cila bushiku ku maca amaawala yabili ilyo akasuba takalatula. Asende mbeketi sha menshi shisano ku kuyatapa amenshi apa kwenda baminiti basano. Apo amenshi yabako fye ukufuma 4 koloko ya ku maca ukufika 6 koloko ya lucelo, afwile ukuya bwangu ku kuyatantamina amenshi. Amenshi atapa e yafwile ukubomfiwa pa ng’anda ubo bushiku. Abena India banakwe abengi na bantu fye bambi ukucila pali bilioni umo tabakwata amenshi nga fintu bambi bakwata. Tabakwata pompi ya menshi, umumana, nelyo icishima mupepi na pa mwabo.

Abdullah, umulumendo uwikala mu citungu citwa Sahel ica mu Afrika, na o wine ekala ukutali sana no kwaba amenshi. Icipampa ca pa musebo apo balemba ishina lya mushi wabo citila pa mushi wabo paliba amenshi; lelo ni kale sana amenshi yakama muli uyu mushi kabili ni cikanga fye ne miti yonse ukulobelela fye. Abdullah e utapila aba pa ng’anda amenshi mu cishima icaba apa kwenda kilomita umo.

Mu fyalo fimo, amenshi ayasuma kale kale yalecepa. Ne cilengele cintu caishibikwa bwino: Abantu abengi bekala mu ncende umushaba sana amenshi ukufuma fye na ku kale. (Moneni mapu pe bula 19.) Ukulingana na kabungwe ka Stockholm Environment Institute, umuntu umo pa bantu batatu ababa pano isonde bekala mu ncende umushaba sana amenshi. Kabili abashilekwata amenshi nabafulilako—ukucisha imiku ibili na pa fyo abantu ba mwi sonde lyonse balefula.

Kumfwa mu ncende shimbi, intulo ya menshi yena yabela fye umo yabela. Ifishima fyashika ne fishiba fipya ifya kusungilamo amenshi kuti fyacefyanyako ubu bwafya, lelo imfula iloka na menshi yasungwa pa nshi ya mushili yena yaba fye umo yabela. E co, abasoma ifya kwishiba imicele bapima ukuti mu myaka 25, amenshi ayo cila muntu abomfya pano isonde kuti yacepelako ukufika kuli hafu.

Ifyo Yacita ku Bumi na ku fya Kulya

Bushe ukubulwa amenshi kukuma shani abantu? Ica ntanshi ca kuti kulabalenga ukulwala. Tatulelanda pa kufwa ku cilaka; lelo amenshi yakowela ayo babomfya pa kwipikila no kunwa kuti yabalwalika. Elizabeth Dowdeswell atila “amalwele ayengi ukufika nalimo na ku mapesenti 80 ukubikako ne mfwa ishingi mu fyalo ifipiina fyonse filengwa na menshi yakowela.” Mu fyalo ifipiina umwaba ifiswebebe, amenshi yalakoweshiwa ku busali bwa bantu nelyo ubwa nama, imiti ya kwipailako utushishi, fetalaisa, ne miti imbi iya kalipisha. Ulupwa ulupiina talukwata mumbi umwakulosha ukucila pa kubomfya fye yalya yene amenshi ayakowela.

Nga filya imibili yesu ikabila amenshi ku kufumya ubusali, e fyo na menshi ayengi yakabilwa ku kupoosa ubusali—lelo takwaba amenshi yafule fyo. Impendwa ya bantu abashakwata ifimbusu fisuma yalikulile ukufuma pa mabilioni 2.6 mu 1990 ukufika ku mabilioni 2.9 mu 1997. Iyi mpendwa ni mupepi fye na citika wa bantu bonse aba pano isonde. Kabili calicindama nga nshi ukukwata ifimbusu fisuma pantu kuti kwaba imfwa sha bantu nga ca kutila ubu bwafya tabubombelwepo. Mu mashiwi yalandile abalashi babili aba mu kabungwe ka United Nations, e kutila Carol Bellamy na Nitin Desai basokele ati: “Nga ca kuti abana tabalekwata amenshi yasuma aya kunwa na ya mu cimbusu, kuti balwala inshita iili yonse no kukula bwino te kuti bakule bwino.”

Pa kuti kube ifya kulya kano pali amenshi. Ifilimwa ifingi, fikulila ne mfula, lelo muli ino myaka ukutapilila e kulebomba sana pa kumesha ifilimwa ifya kukumana abantu abalefulilako fye. Pali ndakai amapesenti 36 aya filyo fisombolwa ni filya fitapililwa fye. Incende yonse pano isonde umo baletapilila fye ifilimwa yalikulile nga nshi mu myaka 20 iyapita, lelo ukutula lilya yalyamba ukucepa.

Nga ca kutila twalikwata amenshi ayengi ayafuma ku mupompi e lyo twalikwata ne cimbusu ca kukumpa, kuti catukosela ukusumina ukuti amenshi yaleya yalecepa mu calo. Lelo, tufwile ukwibukisha ukuti pa bantu bonse bantu fye ukufika ku mapesenti 20 e bakwata amenshi ya musango yo pa mwabo. Mu Afrika banamayo abengi bapoosa amaawala ukufika kuli 6 cila bushiku ukutapa fye amenshi—kabili na yo ni yalya yakowela. Aba banamayo e baumfwikisha ubwafya bwa menshi: Amenshi ayasuma ayashakowela yalicepa, kabili yaleya yalecepelako fye.

Bushe sayansi wa fya kupangapanga kuti apwisha ubu bwafya? Bushe abantu kuti batendeka ukubomfya amenshi bwino? Ni kwi kwile amenshi yonse? Ifipande fikonkelepo fyalayasuka ifi fipusho.

[Akabokoshi pe bula 21]

UBWAFYA BWA MENSHI

◼ UKUKOWESHA Mu Poland amapesenti fye 5 aya menshi ya mu mumana e yawama ukunwa, e lyo aya yambi ukufika ku mapesenti 75 yena yalikowela icine cine ica kuti no twampani tupanga ifya kupangapanga te kuti tuyabomfye.

◼ UKUFUMA AMENSHI YA MU MISUMBA Mu Musumba wa Mexico, uwa cibili pa misumba ya kulisha, amenshi ya pa nshi, ayabomfiwa sana mu musumba, yaleya yalekaminako fye. Ayafuma pa nshi yalefula sana ukucila ayengila mu mushili. Ku Beijing, umusumba wa bwangalishi uwa ku China, na ko kuli ubwafya bumo bwine. Amenshi yaba pa nshi yalekaminako cila mwaka ukucila na pali mita umo, kabili amenshi ayaba mu fishima fimo na yakama no kukama.

◼ UKUTAPILILA Icishiba cikalamba ica pa nshi ya mushili umwasungilwa amenshi icitwa Ogallala mu United States nayakamamo amenshi ica kuti amabala yabela ku masamba ya kapinda ka ku kuso aka Texas ayatapililwa fye nayakaminako ukufika ku miku itatu pa mulandu wa kubulwa amenshi. Abena China na bena India, aba cibili ku kulima ifya kulya, baleshingwana no bwafya bumo bwine. Mu citungu ca ku India icabela ku kapinda ka ku kulyo aka Tamil Nadu, ukutapilila kwalenga amenshi yaba pa nshi ukukama ukucila pa mamita 32 mu myaka 10.

◼ IMIMANA ILEKAMININA Mu lusuba, umumana ukalamba uwa Ganges taufika kuli bemba, pantu amenshi ya uko yonse yalapatulwa. E fyo caba na ku mumana wa Colorado uwabela ku kapinda ka ku kuso aka Amerika.

[Mapu pe bula 19]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

UKO AMENSHI YACEPA

Incende yacepelwa amenshi

Ni Kwi Kwile Amenshi Yonse?

Mwi tauni lya ku India ilya Cherrapunji, emo imfula iloka sana pano isonde ponse. Mu mainsa, imfula iloka icipesha amano ilatapilila umushili ukufikila amenshi yaingila pa nshi bamilimita 9,000 muli ili tauni lya mpili ilyabela ku mpela ya Mpili sha Himalaya. Nangu ca kutila camoneka kwati amenshi yalifulisha muli ili tauni, nalyo line abekashi ba mu Cherrapunji balabulwa amenshi.

APO takwaba sana ifimenwa fya kucingilila amenshi ya mfula ukukama bwangu, itila fye nga yaloka no kukama yakama. Pa numa ya myeshi ibili cilya fye mfula yapwa, amenshi yalafya ukusanga. Robin Clarke, mu citabo cakwe ica Water: The International Crisis, alondolwele kale ukuti Cherrapunji litauni “umo imfula iloka sana pano isonde ponse.”a

Mupepi ne tauni lya Cherrapunji kwaba icalo ca Bangladesh, icakwata abantu abengi nga nshi. Apo cabela kwi samba, abantu balaculilamo nga mainsa yatendeka ilyo amenshi ya mfula yakonkoloka mu mpili sha ku India na Nepal. Imyaka imo, nalimo icalo conse ica Bangladesh cilabunda. Lelo ilyo amenshi yakama, umumana wa Ganges ushalamo fye na menshi ayanono, kabili icalo ciba kwati no kuloka tayalokelemo. Abantu ukucila pa mamilioni 100 mu Bangladesh balashingwana no bwafya bwa kubunda cila mwaka no kuponenwa ne cilala. Icibipisheko ca kutila amenshi ya mu fishima yalikoweshiwa na sumu wa arsenic uyo nalimo wakowesha kale kale abantu abengi nga nshi.

Mu musumba wa Nukus, Uzbekistan, mupepi na bemba wa Aral Sea, mwena mwaba ubwafya bwa mucele te sumu wa arsenic. Umucele ulakupa imiti ya butonge no kuilenga ukutola. Uyu mucele ufuma mu mushili wa mutonshi. Ubu bwafya bwa kufula kwa mucele mu mushili te lelo bwatendeka. Ubulimi bwa ku Mesopotamia bwalibwelela pa nshi pa myaka amakana yane iyapita pa mulandu umo wine. Ukutapilila sana ica kutila amenshi yabula no kwakuya kulenga umucele ukwikalila pa muulu wa mushili. Pa kuti kube ubusomboshi busuma, kano kwaba ukubomfya amenshi yasuma ayengi. Nalyo line, mu kupita kwa nshita umushili tauba na mufundo—ica kuti ku ntanshi te kuti ucitile nangu cimo abana kukula.

Ni kwi Amenshi Yonse Yaya?

Ku ca bulanda, imfula iiloka sana ni mfula ya citalawe. Iyi mfula ilabunsha no kulenga amenshi ukupita bwangu no kuyapoosa muli bemba. Kabili mu ncende shimo ilalokesha ukucila mumbi. Mu Cherrapunji emo caishibikwa ukuti emo imfula ilokesha ukucila na pali bamilimita 26,000 mu mwaka fye umo, ilyo mu Ciswebebe ca Atacama ku kapinda ka ku kuso aka Chile kuti papita ne myaka iingi ukwabula nangu litoni lya maka.

Kabinge, abantu abengi pano isonde bekala mu ncende umushaba sana amenshi. Ku ca kumwenako abantu baikala mu fyalo fyakabisha ifya mu Afrika na South Amerika umo imfula ilokesha banono sana. Umumana ukalamba uwa Amazon upoosa amenshi ayengi nga nshi muli Bemba wa Atlantic cila mwaka, lelo apo abantu tabafula muli ilya ncende amenshi babomfya yanono. Kumfwa mupepi na bantu amamilioni 60 bekala mu Egypt, umo imfula iloka fye patali patali, kabili amenshi babomfya ayengi yafuma mu mumana wa Nile na o uuleya ulekama.

Kale sana ukubulwa amenshi ukwa musango yo takwaleleta amafya yabipisha. Ukulingana no kufwailisha kumo, mu 1950 takwali icalo nangu fye cimo icabulilwe amenshi muli uyu musango. Ndakai tacili nge fyo cali ilyo amenshi yafulile. Mu fiswebebe fya ku kapinda ka ku Kuso aka Afrika ne fya pa Kati ka Asia, amenshi ayo cila muntu engabomfya nayacepelako imiku 10 ku fyo yali mu 1950.

Ukulunda pa kufula kwa bantu no kucepa kwa mfula mu fyalo ifingi umwafulisha abantu, kwaliba na fimbi ifilenga ukuti amenshi yacepe. Mu calo pali ndakai, pa kutila mube ukulunduluka ne fyuma kano muli ne ntulo ya menshi isuma.

Amenshi Yaleya Yalecepelako Fye

Nga mwikala mu calo cakwata abantu balamuka mu fya kupangapanga, mufwile mulamona amafakitare ukuti yabela mupepi ne mimana yacindama. No mulandu cabela ifi tawakosa ukumfwa. Utwampani tupanga ifya kupangapanga tulakabila amenshi pa kuti tupange ifyo tupanga, ukutampila pa makompyuta ukufika ku twa kumanikila amapepala. Utwampani twa fya kulya na to tulabomfya amenshi ayengi nga nshi. Utwampani twa malaiti na to tulabomfya amenshi ayengi nga nshi kabili twabela mu mbali ya babemba nelyo mu mbali ya mimana.

Amenshi yakabilwa mu bulimi yena yalicilanapo ukufula. Mu ncende ishingi imfula iloka fye iinono nelyo taishibikwa bwino ilyo ili no kwisa ica kuti abantu tabengacetekela ukuti imfula ikabapeela ubusomboshi busuma, e cilenga ukuti abantu baletapilila fye pa kuti balishe abantu baba mu calo ca nsala. Pa mulandu wa kuti ifilimwa ifingi fitapililwa fye, amenshi yasuma ayengi aya pano isonde yaya fye ku fya bulimi.

Kabili, abalebomfya amenshi pa ng’anda na bo nabafula. Muli ba 1990, abena musumba amamilioni 900 balekabila ifimbusu fisuma na menshi yashakowela. Uko abantu batapa amenshi ukufuma fye na ku kale, pamo nga ku mimana na mu fishima, takwingakumanisha abantu ba mu misumba ikalamba. Ku ca kumwenako, Umusumba wa Mexico, nomba ufumya amenshi apali intamfu ukucila pali bakilomita 125 ukupitila mu mipaipi kabili bamashini bapompa aya menshi ukuyapisha pa mpili shalepa bamita 1,200. Dieter Kraemer alandile muli lipoti wakwe uwa Water: The Life-Giving Source ati imipaipi ileta amenshi mu musumba “ili nga molu ya kwa tandabube; e kutila yalishinguluka umusumba.”

Kanshi, utwampani, ubulimi, ne misumba fyonse filefwaisha amenshi ayengi. Kabili amenshi ayengi ayo bakabila bayafumya mu mushili. Amenshi yasanguluka ayengi aya pano isonde ya pa nshi. Lelo na yo yene yalapwa. Kuti twayapashanya ku ndalama shibikwa ku cipao. Te kuti mulefumya indalama libili libili ku cipao nga ca kuti mutwalako fye ishinono. Pantu muli no kusanga ukuti takwaba nangu kamo ku cipao.

Ukubomfya Bwino no Kubomfya Bubi Bubi Amenshi ya pa Nshi

Nga twaimba icishima amenshi tutapa ya pa nshi. Lipoti wa kabungwe ka United Nations Children’s Fund uwaleti Groundwater: The Invisible and Endangered Resource atile citika wa menshi yabomfiwa pa ng’anda na mu kutapilila ifilimwa yafuma pa nshi. Apo amenshi ya pa nshi tayakowela sana ukucila aya pa mulu, e yo tunwa sana, mu misumba na mu mishi. Nga ca kuti amenshi tutapa aya pa nshi yaba ayalinga, kuti yatwalilila ukubapo, pantu ninshi yalepyanikwapo na menshi ya mfula ayengila pa nshi. Lelo pa myaka iingi abantu balatapa amenshi ayengi nga nshi ukucila ayabwekelapo.

Ici nacilenga ukuti amenshi ya pa nshi yakamineko, kabili paleba no kupoosapo indalama ishingi nelyo ukusanga ubwafya pa kwimba icishima ca kutila mwasanga amenshi. Ilyo amenshi yakama mu cishima, kulaba ubucushi na malwele. Ku India amafya ya musango yo kale kale yalitendeka ukumoneka. Apo ifilyo fya bantu bashaifulila abekala mu malungu ya pa kati ka China na pa kati ka India fikulila na menshi ya kutapilila ayafuma pa nshi, ici cilasakamika sana.

Ubwafya bwa kucepa kwa menshi ya pa nshi bulalundululwa ilyo yakoweshiwa. Fetelaisa, ubusali bwa bantu no bwa nama ne miti ibomfya utwampani filepeka no kwingila mu menshi ya pa nshi. Akabungwe ka World Meteorological Organization kasabankenye lipoti uwaleti: “Ilyo amenshi ya pa nshi ya kowela, kuti casenda inshita ntali ukuyasangulula kabili kuti papooswa indalama ishingi, limo te kuti fibombe no kubomba. Ukwingila panono panono ukwa fikowesha amenshi ya pa nshi bakwita ati ‘ibomba lya ma chemical ilingapuuka pa nshita iili yonse.’ Kuti kwaipaya abantunse.”

Lelo kuli pele pele amenshi ya pa nshi ayo bapompa kuti yaonaula ne mpanga bafwaile ukuti yaletapilila. Ifyalo umwaba ifiswebebe ifyakwata impanga ikulu iitapililwa fileshingwana no bwafya bwa menshi ya mucele. Ku India na ku United States—ifyalo ifilima sana ifya kulya pano isonde—impanga itapililwa ukufika ku mapesenti 25 kale kale yalyonaulwa icibi.

Ayaitika Tabakusa

Te mulandu na mafya yonse aya, ifintu te kuti fibipe sana nga ca kuti kwaleba ukupoosako amano mu mibomfeshe ya menshi. Ukubomfya inshila shabipa isha kutapililamo ilingi line kulenga amenshi ayengi ukonaulwa ilyo tayalafika na kufilimwa. Nga kwaba ukuwamyako mu fya kupangapanga fya nomba kuti kwaba ukucefyako amenshi yabomfiwa no twampani ukufika kuli hafu. Nangu menshi ya kubomfya mu misumba kuti yacefiwako ukufika ku mapesenti 30 nga ca kuti kwali ukuwamya bwangu imipaipi yatulika.

Abantu bafwile ukuitemenwa ukucitapo fimo pa kucingilila amenshi ukukanakama kabili kufwile kwaba ne nshila sha kubakilamo amenshi. Bushe kwaliba imilandu ine ine iya kusuminina ukuti amenshi yasuma pano isonde yakasungwa bwino pa kutila aba mu nkulo sha ku ntanshi bakayabomfyeko? Icipande ca kulekeleshako calalanda pali ci cipusho.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 23]

AMENSHI YALAKABILWA PA KUTILA ICALO CILEBOMBA NGE FYO CIBOMBA

Nga kukonka fye fyonse ificitwa no twampani fikabila amenshi ayengi sana.

◼ Pa kupanga icela cafina tani umo paya amatani ya menshi 280.

◼ Pa kupanga amapepala yafinine kilogramu umo kuti paya amenshi ukufika ku makilogramu 700. (nga ca kuti fakitare taibwesha amenshi yabomfiwa).

◼ Pa kupanga motoka wa ku United States, akampani kapanga bamotoka kabomfya amenshi yafina imiku 50 ukucila ukufina kwa motoka.

Ubulimi bukabila amenshi ayengi nga nshi, maka maka nga ca kuti ifitekwa fyatekwa umushaba sana amenshi.

◼ Pa kupanga kilogramu umo uwa nama ukufuma ku ng’ombe ya ku California pakabila ukubomfya amalita ya menshi 20,500.

◼ Pa kuti inkoko ipaiwe no kuseswa no kuitalalika paya amalita ya menshi 26.

[Ifikope pe bula 24]

(Nga mulefwaya ukumona ifikope, moneni muli magazini)

AMENSHI YABOMFIWA KULI FINSHI?

Pa ng’anda Amapesenti 10

Mu twampani Amapesenti 25

Mu bulimi Amapesenti 65

[Ifikope pe bula 25]

Amenshi ayengi nga nshi yalonaika pa mulandu wa mipaipi yatulika na pa mulandu wa kukanaisala amapompi

[Abatusuminishe]

AP Photo/Richard Drew

Ukusapika Amenshi ya Mweo

UKUCILA pa myaka 2,000 iyapitapo, umusumba uukankaala umwaba abantu 30,000 walilumbwike mu Ciswebebe ca Arabia. Te mulandu no kubipa kwa micele muli ilya ncende, umo imfula iloka ukufika ku mamilimita 150 pa mwaka, abekashi ba mu Petra basambilile ifya kubomfya amenshi ayanono. Mu Petra mwali abantu abakankaala kabili abasambashi.

Abena Nabataea ba ku Petra tabakwete bamashini ba malaiti aba kupompa amenshi. Tabaleimba ifishiba fikalamba. Lelo balishibe ifya kuleta amenshi pamo ne fya kuyasungilila. Ifishiba finono ifingi ifyo balesungilamo amenshi fyabalengele ukuti bakwate amenshi ya kubomfya mu mushi na mu mabala yabo ayanono. Tabaleonaulapo nangu yamo. Baleimba bwino ifishima fyabo ne fishiba ica kutila na bena Bedouin ba lelo bacili balefibomfyako.

Uwasoma ifya menshi umo apapile ati: “Imipangilwe ya mpito sha menshi iya pa nshi mu Petra isuma icine cine. Abena Nabataea bali ni bakalapashi bene bene.” Nomba line, incenshi sha mu Israel balefwaya inshila bengakopelamo amano ya bena Nabataea, abalelima ifilimwa na mu Negeb, umo imfula iloka taicila na pali bamilimita 100 pa mwaka. Abasoma ifya bulimi baliceeceeta ifyashele mu mabala yanono ayengi aya bena Nabataea ababomfeshe amano ku kupatwila amenshi ya mfula mu mabala yabo aya mu mpili.

Kale kale amasomo yalesambililwa ku bena Nabataea yaleafwa bashibulimi mu fitungu fya ku Sahel mu Afrika umushiloka sana imfula. Nalyo line, inshila sha ndakai isha kusungilamo amenshi, tashafikapo sana. Pa Lanzarote, icishi cimo pa fishi fya Canary, icabela mupepi no lulamba lwa Afrika, abalimi balisambilila ifya kulima imyangashi ne mikunyu mu ncende umo imfula ishiloka sana. Babyala imyangashi nelyo imikunyu mu filindi no kukupa imito ya bamunyela pa muulu wa mushili pa kutila amenshi yelafuma. Umume walinga lyene ukonkolokela ku mishila pa kutila ifilimwa fitwalishe.

Ukupikulula Ubwafya Ukubomfya Ifya kupangapanga Ifya pa Nshi

Amalyashi yapalako pa fya kubomba ne micele ya mu fiswebebe kuti yasangwa fye mpanga yonse—pamo nga pali ba Bishnoi, abekashi ba mu Ciswebebe ca Thar ku India; abanakashi abena Turkana ku Kenya; na baMwenye abaNavajo aba ku Arizona, United States of America. Inshila basungilamo amenshi ya mfula, isho basambilile pa myanda ya myaka iingi, e shilebomba bwino mu fya bulimi ukucila inshila sha basoma sana.

Umwanda wa myaka uwalenga 20 wali ni nkulo ya kwimba ifishiba. Imimana ikalamba yalipatwilwe, kabili kwali inshila sha kutapililamo ishingi nga nshi. Sayantisti umo atungenye ukuti amapesenti 60 aya milonga ne mimana yalipatulwamo amenshi. Nangu ca kuti mu matukuto ya musango yo mwalifumine ifisuma fimo, abasambilila ifya kusunga impanga ne filengwa na Lesa batila impanga yalyonawilwe, kabili na mayanda ya bantu abengi nga nshi yalyonawilwe.

Kanshi, nangu amapange yawame shani, ifisuma ififuma muli aya matukuto te lingi fifika kuli bashibulimi abakabila sana amenshi. Ilyo alelanda pa milimo ya kutapilila mu India, uwali Kateka Rajiv Gandhi atile: “Pa myaka 16 twalipolola indalama ishingi nga nshi. Lelo tapaba nangu cimo ico abantu bamwenamo, takwaba ukutapilila, takwaba amenshi, takwaba buyantanshi mu fya kupanga, takwaba nangu kwafwilishako abantu mu mikalile.”

Kumfwa inshila sha kupikulwilamo ubwafya isha pa nshi, shilebomba bwino sana kabili tashileonaula ne mpanga. Ifishiba ifinono ifyo abekashi bemba filebomba bwino sana mu China, umo abantu baimba ifishiba ukufika ku mamilioni 6. Ku Israel, abantu basangile ukuti nangu wasambililako fye panono kuti wabomfya amenshi yamo yene ku kusamfisha intanshi, lyene kuti wayabomfya mu cimbusu, na kuli pele pele ku kutapilila.

Inshila isuma na imbi iya kutapililamo kubomfya utumipapi twa pulastiki utushikwa mu mushili utufumya amenshi apali fye icimenwa. Iyi nshila tayonaula mushili nangu menshi yene. Ukubomfya bwino amenshi cipilibula na kabili ukusala ifilimwa ifikula bwino mu ncende umushisangwa sana amenshi, pamo nga masaka nelyo amale, ukucila filya fifwaya sana amenshi, pamo nge fisali nelyo amataba.

Nga babombesha, ababomfya amenshi pa ng’anda na mu twampani kuti nabo bacefyako ukonaula amenshi. Ku ca kumwenako, kilogramu umo wa mapepala kuti apangwa ukubomfya nalimo lita umo uwa menshi nga ca kuti amenshi ya pa fakitare yalesungwa no kubomfiwa na kabili, ici kuti capusushako amenshi ayengi. Mu Musumba wa Mexico ifimbusu fyaseeka filepyanikwapo ne fimbusu fibomfya amenshi ayanono. Kabili abalashi ba uyu musumba batungilile na kampeni wa kusambilisha abena musumba ifyo bengacefyako ukubomfya amenshi.

Icikabilwa pa Kutunguluka

Pa kuti ubwafya bwa menshi—na mafya ayengi ayakuma impanga ne filengwa na Lesa yakapwe—kano kwaba ukwalula imibele. Abantu bafwile ukulabombela pamo ukucila ukuba bakaitemwe, bafwile ukulaipusula apo cilekabilwa, no kupampamina pa kusunga bwino isonde pa kutila abana kukula nabo bakamwenemo. Pali uyu mulandu Sandra Postel, mu citabo cakwe ica Last Oasis—Facing Water Scarcity, alondolwele ati: “Tufwile ukukwata ifipope fimo pa menshi—ifya kututungulula mu kubomfya bwino ifintu fya pano isonde ifyo tushaishiba nelyo ifyo tushingeshiba bwino bwino.”

Kwena ifyo “fipope fimo pa menshi,” tafifwile ukuba ifya calo fye cimo. Ifyalo fyonse fikabila ukubombela pamo, pantu imimana yapita na mu mipaka ya fiko. Muli lipoti wakwe uwaleti Ukupwisha Ubwafya bwa Menshi Ismail Serageldin atile: “Isakamika pa lwa kucepa no kukoweshiwa kwa menshi—ilyo ku kale lyalemonwa nge sakamika lya muntu umo umo—pali nomba lili lisakamika lye sonde lyonse.”

Lelo ukwita inko ukuti shibombele pali uyu mulandu wa mwi sonde lyonse te mulimo uwayanguka, ukulingana ne fyo Kalemba Mukalamba uwa kabungwe ka United Nations Kofi Annan alandile, Atile: “Mu calo ca ndakai, inshila shabapo isha kubombela pamo nge calo conse tashafikapo. E nshita ino ine iya kuti tuposesheko amano ku fyo ‘ifyalo fingekatana.’ mu kusunga amenshi.”

Cailanga fye ukuti, ukukwata amenshi yasuma kabili ayengi—nangu ca kutila cikankaala—te cikabilwa fye pa kuba no bumi busuma kabili ubwa nsansa. Abantunse bafwile intanshi ukwishiba ukuti bakalubulula ku Wabikileko amenshi no mweo wine. (Amalumbo 36:9; 100:3) Kabili ukucila ukuti balebomfya fye bubi bubi ifyaba pano isonde ukwabula no kutontonkanya ifyo cikaba ku ntanshi, bafwile ‘ukulalilima no kulilinda,’ nga fintu Kabumba aebele abafyashi besu abakubalilapo ukulacita.—Ukutendeka 2:8, 15; Amalumbo 115:16.

Amenshi Yacilapo

Apo amenshi yalicindama sana, te kuti tupape ukuti muli Baibolo yapashanishiwa ku cintu cacindama. Ca cine, pa kuti tuipakishe ubumi nga fintu twali no kuipakisha, tufwile ukwishiba iyi ntulo ya menshi ya mampalanya. Tufwile na kabili ukusambilila ukuba ne mibele yakwete ulya mwanakashi wa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo uwalombele Yesu Kristu ati: “Mukwai, mpeeleniko amenshi aya.” (Yohane 4:15) Moneni icacitike.

Yesu aiminine pa cishima cashika icabela mupepi na Nablus wa muno nshiku, kabili cifwile ukuba e cishima cimo cine ico abantu ukufuma ku fyalo fya kutali besa mukumona ukufika na lelo. Pati pashipita fye nshita, umwanakashi umwina Samaria na o aisa pali ici cine cishima. Ukupala abanakashi abengi aba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, ukwabula no kutwishika uyu mwanakashi aleisa ilingi mu kutapa amenshi aya kubomfya pa ng’anda. Lelo Yesu atile kuti amupa “amenshi ya mweo,” e kutila akamfukumfuku ka menshi akashingakama.—Yohane 4:10, 13, 14.

Ukwabula no kutwishika, uyu mwanakashi afwaishe ukwishiba. Lelo, kwena, “amenshi ya mweo” ayo Yesu alandilepo tayali menshi aya yene. Ico Yesu alelandapo fintu fya ku mupashi ifingalenga umuntu ukwikala umuyayaya. Nalyo line, amenshi ya mampalanya na menshi aya yene yalipalanako, e kutila tulakabila aya menshi yonse pa kuti tuipakishe ubumi ukufikapo.

Imiku fye iingi, Lesa alepeela abantu bakwe amenshi ilyo babulwa. Apeele amenshi mu cipesha amano ibumba likalamba ilya bena Israele imbutushi abalalenye iciswebebe ca Sinai pa kuya ku Calo ca Bulayo. (Ukufuma 17:1-6; Impendwa 20:2-11) Elisha, kasesema wa kwa Lesa, asangulwile amenshi ya mu cishima ca mu Yeriko ayakoweshiwe. (2 Ishamfumu 2:19-22) Kabili ilyo abashalapo balapila pa bena Israele babwelele ukufuma ku Babele ukuya ku mwabo, Lesa abatungulwile ku “menshi mu matololo.”—Esaya 43:14, 19-21.

Amenshi ayashingapwa eyo isonde lilekabila mu kwangufyanya pali lelo. Apo Kalenga wesu, Yehova Lesa, alipwishishepo ubwafya bwa menshi ku kale, bushe takacite cimo cine ku nshita ya ku ntanshi? Baibolo itulaya ukuti akacita. Pa kulondolola ifyo cikaba mu kuteka kwa Bufumu bwakwe ubo atulaya, Lesa atila: “Nkacite mimana pa misansama iyakungulika, no tumfukumfuku pa kati mipokapoka, nkalenga amatololo ukube fishiba fya menshi, ne calo caumisha ku kube ntulo sha menshi, . . . no kuleka abantu bamone no kwishiba, babikepo ne mitima yabo ku kwilukila pamo, pa kuti ukuboko kwa kwa Yehova kwacite ci.”—Esaya 41:18, 20.

Baibolo itulaya ukuti ilyo iyo nshita ikafika, abantu “tabakabe na nsala, tabakabe na cilaka.” (Esaya 49:10) Pa mulandu wa kuti pano isonde pakaba ubutungulushi bupya, ubwafya bwa menshi tabwakatale abubako. Ubu butungulushi, e kutila Ubufumu, ubo Yesu atusambilishe ukupepela—bukatekela “ku bupingushi kabili ku bulungami, ukutula pali nomba ukufika na ku muyayaya.” (Esaya 9:6, 7; Mateo 6:9, 10) Ici cikalenga ukuti abantu kuli pele pele bakabe ulupwa lwa cine lumo.—Amalumbo 72:5, 7, 8.

Nga ca kuti twasapika nomba amenshi ya mweo, kuti twaenekela ukumona ubushiku ilyo onse akakwata amenshi ya kumanina.

[Ifikope pe bula 26]

Pa muulu: Abekashi ba ku kale aba ku Petra balishibe ifya kusunga amenshi

Pe samba: Impito ya menshi iya bena Nabataea mu Petra

[Abatusuminishe]

Garo Nalbandian

[Icikope pe bula 26]

Abalimi ba pa cishi cimo pa Fishi fya Canary balisambilila ifya kulima ifilimwa mu ncende umo imfula ishiloka sana

[Ifikope pe bula 29]

Ni mwi Yesu aloseshe ilyo alaile uyu mwanakashi “amenshi ya mweo”?