Mulandu Nshi Mu Calo Mushabela Ukwikatana?

“Ukufuma fye apo Inkondo ya calo iya Bubili yapwilile, ifyalo nomba nafikatana. . . . Kanshi icalo cilingile ukubombesha pa kuti ukwikatana kwa calo uko twalelolela kubepo.”

UWALI kale kateka wa calo ca United States muli ba 1990, e waipwishe ili lipusho. Ifyalecitika mu fyalo pali ilya nshita, fyalelanga ukuti nomba line fye icalo conse calaikatana. Imitekele ya lucu iyalekanalekana yalewa no kupyanikwapo na imbi. Icibumba cikalamba icalekenye icalo ca Germany pabili calibongolweke, kabili ico calangilile ukuti ifyalo fya ku Bulaya nomba fyatendeka ukwikala mu nkulo ipya. Ubuteko bwa Soviet Union ubo ifyalo ifingi ifya ku Bulaya fyalemona ukuti e butwala pa ntanshi inkondo sha mu calo conse, bwaliwile icabipisha ica kuti ne calo conse calipapile. Ifyalo ifyalekansana fyalilekele, kabili kwali ilyashi lya kukoselesha ifyalo ukonaula ifyanso fimo ifyakwatisha amaka, capamo ne fyanso fya manyukiliya. Nangu ca kutila kwali inkondo ku Iraq na Kuwait, yali fye ya nshita iinono, kabili ukutula ilyo, abantu abengi bapampamine pa kufwaisha ukupanga umutende mu calo conse.

Ifintu fyalemoneka ukuti fyatendeka ukuwama mu fya mapolitiki e lyo na mu mikalile fye imbi. Imikalile yaleya ilewaminako mu fyalo ifingi. Badokota balilundulwike mu kusanga imiti no kwishiba amalwele yalekanalekana kabili batendeke ukucita ifintu ifyo aba kale bengamona ukuti fipesha mano. Ifyalo fyalelunduluka mu kwangufyanya ukunonke cuma kabili camoneke ukutila nomba line fye ifintu fili no kuwama sana mu calo conse. No muntu kuti atila fye, awe kwena ifi e fyo cifwile ukuba.

Kwena, tapalapita ne myaka iingi ukutula apo ifyo fyacitikile, kabili tulaipusha atuti: ‘Cinshi cacitike? Bushe ukwikatana kwa fyalo fyonse uko abantu balelaya kuli kwi?’ Lelo cimoneka kwati icalo cileya cilebipilako fye. Cila bushiku, tulomfwa ku malyashi ya pa milabasa uko bantu basenda amabomba no kuyapuushisha apali abantu abengi kabili no wapuusha ibomba wine afwila kumo, kwaba ne fipondo ifipayaula abantu, amatukuto ya kupanga ifyanso fya maka ifipaya conse icipeema, e lyo na fimbi ifyabipa nga nshi. Fyonse ifi filenga camoneka kwati mu calo te kuti mube ukwikatana. Shimakwebo umo uwaishibikwa, nomba line fye atile: “Tulecula ku lukaakala, kabili ulu lukaakala luleya lulebipilako fye.”

Bushe Icalo Cikekatana Nelyo Cileonaika?

Ilyo akabungwe ka United Nations kapangilwe, umulandu umo uo kapangilwe wali wa “kulenga ifyalo ukulaumfwana no kucindika ifunde lya mulinganya e lyo no kuleka abantu baba ne nsambu sha kuisalila abene ubuteko balefwaya.” Bushe ifyo aka kabungwe kalefwaya fyalicitika, nangu ca kuti napapita ne myaka nalimo 60 ukutula apo kapangiilwe? Tafyacitika iyo! Ifyalo fyalekabila “ukulaumfwana” ne fyalo fibiye, lelo cimoneka ukuti ifyalo ifingi fyapoosa amano ku “nsambu sha kuisalila abene ubuteko balefwaya,” kabili tafifwaya ukubombela pamo ne fyalo fimbi. Abantu e lyo ne mitundu ya bantu abalwisha ukwishibikwa ukuti e bacindamisha ukucila imitundu imbi kabili abalwisha ukuiteeka abene, e balenga ukuti amalekano yatwalilile mu calo. Ilyo fye akabungwe ka United Nations kapangilwe, ifyalo fyalimo fyali 51. Ino nshita mwaba ifyalo 191.

Nge fyo tulandilepo, muli ba 1990 abantu abengi balicetekele nga nshi ukuti icalo cikekatana. Ukutula ilyo, abantu balipelenganishiwa pa kumona ifyo icalo cileya cileakanikana fye. Inkondo yabipisha iyaliko pa kwakanikana kwa calo ca Yugoslavia, inkondo ya bena Russia na bena Chechnya, inkondo ya ku Iraq, pamo na bantu abengi abalefwa mu nkondo sha ku Middle East, fyonse ifi filelanga fye ukuti ukukanaikatana ukwa mu calo nakukulilako.

Kwena abengi ababombesha ukufwaya ukuleta umutende balafwaisha ukuti ifintu fikawame. Lelo, icalo cena na nomba tacaikatana. E ico abengi balatontonkanya abati: ‘Mulandu nshi cayafisha ukwikatanya icalo? Bushe icalo ni kwi cilelola?’

Bushe Icalo Ni Kwi Cilelola?

ICALO CAIKATANA. Aya mashiwi yalomfwika bwino sana. Bonse fye e fyo tufwaya. Abengi balilandaukapo sana pa kwikatana. Imiku iingi ilyo intungulushi sha fyalo shikumana ku kulanshanya, shilalanda sana pa kwikatana. Mu August, mu mwaka wa 2000, bashimapepo ukucila pali 1,000 balikumene ku maofeshi ya United Nations ayabela mu musumba wa New York ukulanshanya ifyo bengaleta umutende mu calo conse muli uno mwanda wa myaka uwa ba 2000. Balanshenye pa fyo balingile ukucita pa kuti bapwishe ukushenkana kwaba mu calo. Lelo no kulanshanya kwabo kwine pa fyo bengaleta umutende mu calo conse takwali kwa mutende, pantu abene na bene batendeke ukukansanina pa milandu ya mu calo. Uwaishibisha amafunde ya Bashilamu uwa ku Jerusalem alikeene ukusangwako pantu kasambilisha wa mapepo ya buYuda na o ali no kusangwako. Bambi na bo balikalipe pantu Dalai Lama, umukalamba wa mapepo ya buBuddha, uwa ku calo ca Tibet taitilwe ukuti asangweko pa nshiku sha kubalilapo shibili pantu baletiina ukuti limbi kuti akalifya abena China.

Mu October 2003, ifyalo fyakwatila imipaka kuli bemba wa Pacific ifyaba mu kabungwe ka Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC) fyalikumene mu calo ca Thailand ku kulanshanya ifyo bengaleta umutelelwe mu calo. Ifi fyalo 21 ifyakumene, fyalaile ukuti fili no kubongolola utubungwe tonse utwa fipondo ifitiinya no kwipaya abantu, kabili balanshenye na pa fyo bengacita pa kuleta umutelelwe mwi sonde lyonse. Lelo ilyo balelanshanya, intungulushi shimo shimo shailishenye pa mashiwi yalandilwe na kateka umo, ayo bamwene ukuti yali ya kupeela abaYuda umulandu.

Mulandu Nshi Kushabela Ukwikatana?

Nangu ca kuti abantu balalanda sana pa kwikatanya icalo, ifyo bacita fyena finono sana. Muli ino nkulo ya ba 2000 abantu abengi balabombesha ukufwaya ukwikatanya icalo. Nomba bushe cinshi bafililwa?

Kateka umo pa basangilwe kuli kulya kulanshanya kwali mu Thailand alyaswikeko panono ilyo lipusho. Atile, “Kwaba ico abantu beta ukuti ukutemwa icalo cobe.” Cine cine abantunse balitemwisha ifyalo fyabo. Ifyalo fyonse ne mitundu yonse, fifwaya ukuiteka. Ukufwaya ukuiteka no kucimfyanya na banabo, pamo na bukaitemwe, fyalilenga ubwafya ubukalamba. Ilingi line, ilyo icalo cimo cilefwaya ukucita fimo ifingabipila abekala mu fyalo fimbi, icicitika ca kuti ifyo ico calo cilefwaya e fyo cicita.

Kemba wa malumbo alondolola bwino bwino ifyo ukutemwisha icalo kwaba ilyo atila, kwaba kwati “cikuko ca boni.” (Amalumbo 91:3) Caba kwati cinkunka icaishila abantunse, icilenga ukucula kukalamba. Ukufuma fye na ku kale, ukutemwisha icalo kwalenga abantu ukupata abantu banabo. Na pali lelo, ukutemwisha icalo kwalitwalilila ukulenga amalekano, kabili intungulushi sha bantunse shalifilwa ukulesha uyu musango.

Intungulushi sha mu calo ishingi shalishiba ukuti ukutemwisha icalo na bukaitemwe e cilenga ubwafya ubwingi muno calo. Ku ca kumwenako, uwali kale kalemba wa United Nations U Thant atile: “Imibele yabipa iya mutima e ilenga ubwafya ubwingi tukwata pali lelo . . . Cimo pali iyo mibele yabipa caba kutemwisha icalo. Bamo batila ‘icalo candi, calo candi, nkalacitungilila nangu calufyanya.’” Nangu cibe fyo, ifyalo pali lelo fifwaya fye ukuba pa ntanshi kabili filafwaisha sana ukuiteka. Ifyalo ifyakwata amaka ya kuiteka tafifwaya nangu panono ukuti ifyalo fibiye na fyo fyapeelwako amaka yamo. Ku ca kumwenako, ulupapulo lwa International Herald Tribune lwalandile pa kabungwe ka European Union ukuti: “Mu mapolitiki ya mu fyalo fya ku Bulaya mwafula sana ukukansana kabili abengi tabacetekelana. Ifyalo ifingi ifyaba muli aka kabungwe, filakaana sana ukuti icalo cimo ciletungulula ifintu ukucila ifyalo fimbi.”

Icebo ca kwa Lesa Baibolo, cilalondolola bwino sana icicitika ilyo abantunse baleteeka. Citila: “Abantu bacito lukambo ku bantu ku kubabifya.” (Lukala Milandu 8:9) Pa mulandu wa kuti abantu abene balyakana icalo, amabumba ya bantu e lyo no muntu umo umo, icacitika kuli bena ni cilya calandwa mu Baibolo ukuti: “Uuitalusha ku banankwe afwaya fye ukucita ifyo umwine atemenwe; tafwaya kupandwa mano.”—Amapinda 18:1, NW.

Kabumba, uwaishiba ifingatuwamina, talefwaya ukuti abantu baipangile ifyalo fyabo no kulaiteka abene. Pa kucite ci, abantu balisuula ifyo Lesa afwaya kabili balisuula no kuti ifintu fyonse fye fyakwe. Amalumbo 95:3-5 yatila: “Yehova ni Lesa mukulu, kabili ni Mfumu nkulu ukucila pa milungu yonse: uo mu minwe yakwe mwabe mikonko ya pano isonde, ne nsunsu sha mpili na sho shakwe; bemba wakwe, kabili wene e wamucitile, kabili umulundu, iminwe yakwe e yabumbile.” Lesa e Mulopwe walinga ukuteka kabili abantu bonse bakabila ukulamumona ukuti e kateka wabo. Pa kufwaisha ukulaiteka, ifyalo filalwishanya no bufwayo bwa kwa Lesa.—Amalumbo 2:2.