Utupondo Twatendeka Amatukuto Ayapya

Magazini twalekelesheko ukulandamo pa lyashi lya tupondo ni ilya yakwete inkupo apali icikope ca nkomi nashifwala ifya kuifungushanya uku ninshi nashisenda ne mfuti e lyo ku numa kuli no kupuulika kwa maka. Lelo, pali ndakai, te fili utupondo.

BUSHIKU bumo mu nshita ya cungulo, bamotoka baleenda umulongo ukwabula icongo mu mushi wa bantu. Aba bamotoka baiminina mupepi ne sukulu. Bashiminina fye, ibumba lya baume bakanshiwa bwino abafwele ifya kuicingilila ku myela ya sumu balalanya mu fimpusa. Ico beshibe fye ca kuti akapata kacipuulika ilyo kwaciba amangalo mu cibansa ca pa sukulu no kutandanya icushi cacilwalika abacilatamba amangalo abengi nga nshi. Mu kubombela pamo na babomfi babombela ku fya bukangalume, aba abaume bane abacenjela pa kwenda bafika apacipuulikila akapata ku kufwailisha ifyo caciba. Finshi fyaciba mu kapata? Bushe bulwele bwitwa Anthrax nelyo mwela wa sumu?

Aba baume baenda panono panono ukulola ku cibansa, uku ninshi nabasenda ne fya kupiminako. Bafika pa kamuputule kamo ifi apo basanga ifyacishala ku kapata ilyo kacipuuka. Uyu mulimo ufwaya ukupoosako amano pa kubomfya ifisolobelo fyakupiminako na pa kusesha ifipe fyafina.

Awe nga fino, ifya kufwala bafwele fyaisulamo icipuki. Mukwai e lyo umulimo wabakosela kwati tabakanshiwa. Lelo, mupepi fye na baminiti 10 basuka baishiba ifyo bacilafwailisha. Incenshi mu fya miti miti uuli pali ili bumba atila: “Ukwabula no kutwishika muli aka kapata mwaciba ifilenga ubulwele bwitwa anthrax.”

Ukwaluka kwa Bumukukulu

Ili lyashi talilelanda pa busanso nga fintu lileumfwika. Kwesha fye, ukumona ifyo ili bumba lingacita nga ca kuti pa kusansa bapuulishe umwela wa sumu kulya ku kapinda ka ku kuso aka New York. Ili bumba ni limo pa mabumba bapangile nomba line ayo baleita ati Weapons of Mass Destruction Civil Support Teams. Aya mabumba yalapeelwa umulimo wa kumona ubukulu no bukali bwa musango upya uwa kusansa kwa tupondo pa kuceeceeta utushishi, imiti, nelyo imyengelele ileta ubusanso.

Ili bumba ni limo pa mabumba ayengi aya mwi sonde lyonse ayapangwa pa mulandu wa fintiinya na mafya yaletwa no tupondo.a Ifyacitika mu myaka ya ndakai filangilila ukuti ulukaakala lucitwa no tubungwe twaibela nelyo no muntu fye umo lulefulilako. Nangu ca kuti utupondo utwingi tucili tulesansa inkambi sha bashilika na maofeshi yaba cilolo ba ku fyalo fimbi, bamo bafika fye na mu kusansa ifyo abene batila ifishacingililwa bwino, pamo nge fya kwendelamo, abaletamba amangalo, imishi umwaba abantu bapamfiwa, amahotela ne ncende shiyako abatandashi.

Porter Goss, ceyamani wa muli Komiti wa United States House Intelligence asumine ukuti utupondo natwalula imisanshile ilyo atile: “Tufwile ukuleka ukutontonkanya pa misanshile ya tupondo ilya itungililwa no buteko no kutendeka ukutontonkanya pa musango uupya uo utupondo tusanshilamo. Tulelolenkana no kusansa kwa tupondo ukutungililwa na bantu abalelwisha ukukwata cimo.”

Ukusansa kupya ukwa tupondo kusanshamo inshila shayafya ukucincintila nelyo ukulesha. Utupondo natufika apatali mu kubomfya inshila shipya kabili twaliikwatila ne ndalama. Magazini wa USA Today atile: “Icilenga ukuti cafisheko ukucincintila ukusansa kwa tupondo kubomfya kompyuta ne nshila shipya isha kumfwaninamo ukubikako ne nshila shimbi sho utupondo tumfwaninamo no tubungwe twa ntalamisoka utwateyanishiwa utwa mu bumfisolo.” Ishi nshila shipya utupondo tulesanshilamo shisanshamo ne fifulo fya kusansa ifipya, ukulenga bakalemba ba lyashi na balondolola ilyashi ukupanga amashiwi pamo nga “cyberterrorism” (ukonawila bambi ifyebo pa kompyuta), “bioterrorism” (ukupuusha utupata tutandanya utushishi tuleta amalwele), na “ecoterrorism” (ubonaushi bucitwa mwi shina lya kusungilila ifilengwa na Lesa).

Ukusansa kupya ukwa tupondo kubipile shani? Bushe kulekuma umutelelwe wenu? Bushe kuli inshila ya kupwishishamo ici cikuko ca kusanshilamo kwa tupondo ukwa fyalo? Ifipande fikonkelepo fyalalanda pali fi fipusho.

[Futunoti]

[Akabokoshi/Mapu pe bula 12, 13]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

IMYAKA 10 IYA KUSANSA KWA TUPONDO

1. Buenos Aires, Argentina

March 17, 1992

Ibomba lya muli motoka lyabongolola iofeshi lya kwa cilolo wa ku calo ca Israel. Lyaipaya abantu: 29. Lyacena abantu: 242

2. Algiers, Algeria

August 26, 1992

Ibomba lyapuulikila pa cibansa cikalamba ica ndeke. Lyaipaya abantu: 12. Lyacena abantu: 128 no kucilapo

3. New York City, United States

February 26, 1993

Abaya sana mu fya mipepele bapuusha ibomba pe samba lya World Trade Center. Lyaipaya abantu: 6. Lyacena: mupepi na bali 1,000

4. Matsumoto, Japan

June 27, 1994

Aba mwi bumba lya ba Aum Shinrikyo bafuminisha umwela wa sumu uwa sarin mu mushi wa bantu. Waipaya abantu: 7. Wacena abantu: 270

5. Tokyo, Japan

March 20, 1995

Aba mwi bumba lya ba Aum Shinrikyo basenda ifipaketi 6 no kuya mu nyanji ya pa nshi ku Tokyo, no kwiswila umwela wa sumu uwa sarin. Waipayapo abantu: 12. Abacenwa: nabacila pali 5,000

6. Oklahoma City, United States

April 19, 1995

Ibomba lyali mu cimbayambaya lyapuulikila pa maofeshi yakalamba aya buteko. Abalwisha ubuteko e bashingamikwa uyu mulandu. Lyaipaya abantu: 168. Abacenekwe: ukucila 500.

7. Colombo, Sri Lanka

January 31, 1996

Utupondo twa mu mikowa twapatikisha motoka alimo utupata ukwingila mu banki. Twaipaya abantu: 90. Twacena abantu: ukucila pali 1,400

8. London, England

February 9, 1996

Utupondo twa ku Ireland twateya ibomba pa ncende babika bamotoka. Lyaipaya abantu: babili. Lyacena abantu: ukucila pali 100

9. Jerusalem, Israel

February 25, 1996

Uwaminine ibomba aingile muli basi no kuleka lya mupuulikila mulya mwine. Abatunganishiwe ukucita ici ni balya baya sana mu fya mapepo. Abafwile bali: 26. Abacenenwe bali: napamo 80

10. Dhahran, Saudi Arabia

June 25, 1996

Icimbayambaya cisenda amafuta icasendele ibomba capuulikile ku nse ya kamba ka bashilika ba ku United States. Abantu bafwile bali: 19. Ukucena abantu: 515

11. Phnom Penh, Cambodia

March 30, 1997

Bakasansa bapoosa utupata tune pa baleilishanya abaimine cipipya. Twaipayapo: ukufika kuli 16. Twacena abantu: ukucila pali 100

12. Coimbatore, India

February 14, 1998

Bakalwisha ba fya mipepele balakonkanya ukupuusha amabomba. Baipaya abantu: 43. Bacena abantu: 200

13. Nairobi, Kenya, na Dar es Salaam, Tanzania

August 7, 1998

Amaofeshi ya bacilolo ba ku United States bapulishapo amabomba. Pafwa abantu: 250. Abaicena: bacila pali 5,500

14. Colombia

October 18 na November 3, 1998

Ukusansa kumo kwa kusanshila na mabomba kumbi ne minshinga. Imipaipi ipisha amafuta yaonaulwa ku kwa kubalilapo. Pafwa abantu: 209. Abacenwa: bacila pali 130

15. Moscow, Russia

September 9 na 13, 1999

Utupata twakalipisha tubili twabongolola ifikuulwa fibili umwaba amayanda. Twaipaya abantu: 212. Twacena abantu: ukucila pali 300

[Abatusuminishe]

Intulo ya Fyebo: The Interdisciplinary Center, Herzliya, Israel

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

Victor Grubicy/Sipa Press

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 14]

Ukusansa kwa pa Kompyuta

March 1999: Amalipoti yalangilila ukuti bakompyuta ba pa Pentagon “balyampanishiwa no kuteyanishiwa bwino” ica kuti tapali uwingengila muli aba bakompyuta no kufulunganya ifyebo. Cila bushiku bakalapashi 60 ukufika kuli 80 mu fya makompyuta balasansa bakompyuta ukulingana ne fyo bakompyuta ba United States Defense Department bakopa.

Pa kati ka-1999: Mu myeshi itatu, bakalapashi mu fya makompyuta abasangukila ubuteko balamona ifyebo fya bene ukwabula insambu mu makompyuta ya ba United States Senate, aya ba Federal Bureau of Investigation, aya ba United States Army, aya mu White House, na ya mu madipartiment yalekanalekana aya mu United States.

January 2000: Cishimikwe ukuti mwi sonde lyonse, amakwebo yapoosele amabilioni ya madola 12.1 mu mwaka wapwile ukulwisha ico beta ati “economic terrorism” mu musango wa kuti kwaleba ubonaushi bwa bakompyuta pa mulandu wa fyebo fimo ifyalebikwa pa kompyuta ifyapala utushishi utonaula bakompyuta.

August 2000: Kalapashi mu fya makompyuta abelenga ifyebo ukwabula insambu ifya muli kompyuta wa kabungwe ka buteko na mu wa buteko bwa cikaya ku United Kingdom.

Ukulolenkana ne Cintiinya ca Tupondo

KU KUPWA kwa ba 1980, ukusansa kwa tupondo kwamoneke ngo kwalepwa. Nalyo line, nakwisa umusango umbi uupya uo utupondo tulesanshilamo. Icintiinya ca tupondo twa lelo cifuma maka maka ku bafwaya ukwalula ifintu ukupitila mu lukakaala kabili aba bantu balikwata ne nshila basangilamo indalama—ukupitila mu kushitisha imiti ikola, amakwebo ya mu bumfisolo, ukubikapo icuma cabo, ukulomba indalama sha kwafwilamo ababusu, no kutungililwa na bekashi mu fya ndalama. Kabili balebipilako fye ukucila ne fyo babipile kale.

Mu myaka ya ndakai utupondo twalisanshile icabipisha. Pa cikuulwa ca ba World Trade Center mu Musumba wa New York papuulike ibomba lyaipeye abantu 6 no kucena nalimo abantu 1,000. Icalici limo ifi ilyasangukila icalici lyalimo, lyafuminishe umwela wa sumu uwa sarin mu nyanji yapita pa nshi ku Tokyo, ukwipaya abantu 12 no kucenapo abantu ukucila pali 5,000. Akapondo kamo kapuulishe ibomba kabikile muli motoka uo kaileimika mupepi ne cikuulwa ca buteko no kucibongolola nakalya nakalya mu Musumba wa Oklahoma, ukwipaya abantu 168 no kucena imyanda ne myanda. Nga fintu charti ali pa mabula 12 na 13 alelangilila, imisango yalekanalekana iya kusansa kwa tupondo e ko icili.

Ukusansa kwa tupondo ukwingi kulebipilako fye ukucila fintu kwali kale. Uwapuulishe ibomba pa cikuulwa ca buteko mu Musumba wa Oklahoma mu 1995 atile afwaile “ukwipaya abantu abengi nga nshi” pa kuti abalashi bomfwe ico alefwaya. Intungulushi ya kabungwe kapuulishe ibomba pa cikuulwa ca ba World Trade Center mu Musumba wa New York mu mwaka wa 1993 yafwaile ukuti cibongolokele pa cikulwa cimbi no kwipaya bonse abalimo.

Na kabili utupondo tulekwata ifyanso fyalekanalekana ifya ndakai. Louis R. Mizell, Jr., uwasoma imicitile ya tupondo atile: “Twikele mu nshita ya lukaakala lwabipisha kabili iya kupanga ifyanso fyabipisha ifingalofya abantu bonse pamo nga: amanyukiliya, ifyanso fya miti miti, ne fyanso fitandandanya utushishi tulenga amalwele.” Bacisanguka abafwaya ukuti beshibwe ati epo bali, balebomfya ifyanso fyakalipisha ifya ndakai.

Ukusansa kwa pa Kompyuta

Ico beta ati ukusansa kwa tupondo ukwa cyber kusanshamo ukubomfya ifyakupangapanga fya ndakai, pamo nga bakompyuta. Icanso cimo icibomfiwa ni co beta ati akashishi ka muli kompyuta, akafuuta ifyebo nelyo fye ukufulunganya imibombele ya kompyuta onse. Kwaliba na maprogaramu ya pa kompyuta na yambi ayo abene batila “logic bombs” ayakopeka bakompyuta ukucita ifyo bashilingile kucita, icilenga no kuti bakompyuta belabomba bwino. Ifi ubunonshi bwa fyalo e lyo no kucingililwa kwa fiko kuleshintilila sana pa fyebo fibikwa muli bakompyuta, abengi baleti nacilenga ukuti cangukile utupondo ukulasanshila pali kompyuta. Kabili nangu ca kuti abashilika abengi kuti basunga bwino inshila bomfwaninano nangu ni lintu kuli nkondo ya manyukiliya, ifilenga abekashi ukumfwaninamo pamo nga amalaiti, ifya kwendelamo, na mabanki—fyena kuti fyaonaulwa.

Muli iyi myaka yapita, nga ca kutila akapondo kalefwaya ukushimya amalaiti, ku cakumwenako mu Berlin, inshila ya kufishishapo ilyo pange kwingila fye iyo ine ncito pa kutila ketwishikwa ilyo kalefwaya ukushimya amalaiti. Lelo pali nomba bamo baleti, kuti cacitika ku waishiba ifya kwingila muli kompyuta ya bambi ukwabula insambu, ukushimya amalaiti yonse aya mu musumba ukubomfya fye kompyuta wakwe ku ng’anda iili tutile bushilya bwa calo.Tapakokwele sana, apo uwaishiba ifya kwingila muli bakompyuta ba bambi ukwabula insambu uwa ku Sweden, afulungenye imibombele ya bakompyuta mu Florida. Aonawilile kumo ne nshila ya kumfwaninamo na bakapokola, abashimya umulilo, na ba ambulansi nga kwaima ubukangulume pe awala limo.

Frank J. Cilluffo, umukalamba wa kabungwe ka Information Warfare Task Force of the Center for Strategic and International Studies (CSIS) atile: “Icishinka ca kuti twaliipangila fwe bene umushi umushaba bakapokola.” Na Robert Kupperman, umukalamba wa mpanda mano sha ba CSIS, asosele mu 1997 ukuti nga ca kuti utupondo twasalapo ukubomfya ifya kupangapanga ifya ndakai, “takuli akabungwe nangu fye ka buteko akengashala ukwabula ukusanswa.”

Incenshi shilanda pa filecitika shitila utupondo tubomfya bakompyuta twalikwata ifibombelo fya ndakai ifingakomonona bakompyuta bonse aba fyebo te mulandu ne nshila babakomenamo. George Tenet umukalamba wa kabungwe ka United States Central Intelligence Agency atile: “Akapondo akengafulunganya kompyuta nelyo ukumona ifyebo fya komenenwa kuti kaonaula ifintu ifingi nga nshi.”

Icintiinya ca Fyanso fya Miti Miti ne fya Tushishi Tutandanya Amalwe

Na kabili kuli isakamika lya fyanso fya miti miti ne lya tushishi tutandanya amalwele. Abantu basungwike icibi ku kutendeka kwa mwaka wa 1995 ilyo baumfwile ukuti akapondo kafuminishe umwela wa sumu mu nyanji ya pa nshi ku Tokyo. Abapeelwe umulandu bantu baba mu cakaniko cilanda pa kupwa kwa calo.

Brad Roberts uwa mu kabungwe ka Institute for Defense Analyses atile: “Ukusansa kwa tupondo na kwaluka. Utupondo twa kale nga twasansa twalefwaya fye ukuti kwaba inshila ya kumfwaninamo mu fya mapolitiki. Lelo pali ndakai, amabumba yamo yatila icikalamba ico twaimininapo kulofya abantu abengi. E cilengele ukuti tutemwe ukubomfya ifyanso fya tushishi tutandanya amalwele.” Bushe calyafya ukukwata ifyanso fya musango yu? Magazini wa Scientific American atila: “Umo kuti apanga utushishi utwingi nga nshi ukwabula no kutila cimuletele ubusanso. Pa kutupanga kano nukwata ica kubishishamo ubwalwa wabikamo na fimo pa nshi ifya kuti utushishi tulelya pa kutila tukule, e lyo nukwata ne ca kufwala ku kuicingilila ku mwela wabipa e lyo ne ca kufwala ca pulastiki.” Ilyo utushishi twapangwa, tacafya ukututwala ku balefwaya. Abo twalayambukila tabeshiba no kwishiba ukuti nabateyapo ne canso mpaka fye papita ubushiku bumo nelyo shibili. Ilyo balekutuluka ninshi natufika na mu nama nkati.

Utushishi tuleta ubulwele bwa Anthrax e canso batila utupondo twatemwisha ukubomfya. Ishina lya ubu bulwele lyafuma kwi shiwi lya ciGriki ilya malasha—pantu filya fine amalasha yafita efiba ne nkanda pa filonda fya mulwele. Abateyanya ifya kucingilila utu tushishi balasakamikwa sana pa lwa kwambula ubulwele bwa kuli bapwapwa ukupitila mu kupeema umwela ulepangwa no tu twine tushishi. Ubu bulwele bwa anthrax bulepaya sana abantu.

Mulandu nshi ubulwele bwa anthrax bwabela canso cabipisha pa fitandanya amalwele? Akashishi kaleta ubu bulwele kalyanguka ukupanga kabili kalikunkuma icine cine. Palapita inshiku ishingi apo ubulwele bwishibikilwa mu mulwele, kabili ica kubalilapo ukubwishibilako kulaumfwa kwati nalimo ulwele impepo no kumfwa umubili ukunakuka. Icikonkapo kulakola no bukali mu cifuba. Lyene pakonka ukukalipwa kwabipisha pa kupema, ukucepelwa umulopa, no kuleka umweo mu maawala fye aya kupenda.

Bushe Utupondo Twalikwata Ifyanso fya Manyukiliya?

Ilyo Soviet Union yayakanikene, bamo balitwishike nampo nga icanso caibilwe ica nyukiliya nga tacali no kumonekela ku bashitisha ifipe mu bufumfuntungu. Lelo, incenshi ishingi shilatwishika nampo nga icintu ca musango yu cikatala acicitika. Robert Kupperman, uo twambwileko na mashiwi yakwe pa kubala, atila takwaba “ubushininkisho bwa kuti ibumba lyonse ilya tupondo lilafwaya ukukwata ifyo bapangilako ifyanso fya manyukiliya.”

Ubwafya na bumbi ubucililemo ukusakamika ukucila na pa mabomba ya nyukiliya bwa fintu ififumya imyengelele yakalipisha. Tafipuulika nelyo ukubongolola nelyo ukonaula pa mulandu wa cikabilila. Lelo, fifumya imyengelele iyo ipaya insandesande. Insandesande shifwa sana ni shilya shaba mu mafupa. Ukufwa kwa ishi nsandesande kulenga amafya na yambi, pamo nga ukufuma umulopa no kulenga umubili ukufilwa ukulaicingilila ku malwele. Ifyanso fya miti miti fyena filonaika ilyo lyonse fyasakana no mwela no mutonshi, ififumya iyi myengelele fyena kuti fyatwalilila ukonaula pa myaka iingi.

Ubusanso bwacitike mu Goiânia, umusumba wabela pa kati ka kapinda ka ku kulyo aka Brazil, bulangilila ifyo iyi myela yabipa. Mu 1987 umwaume umo ifi uwa kaele fye akupukwile pa cikopo icali ku cipe ca fya cipatala icaposelwe. Mu cikopo mwali ifyo beta ati cesium-137 e kutila akabwe kabeka ake langi lya bulu. Pa kumona ifyo kalemoneka bwino, akasendele ku kuyalangishako ifibusa fyakwe. Mu mulungu fye wa kubalilapo abo kalwalike batendeke ukuya ku cipatala cinono. Abengi nga nshi balipiminwe ukumona nga ca kuti na balwala. Abantu mupepi na 100 e bo kalwalike. Pali aba, 50 balitekelwe na mu cipatala, kabili bane balifwile. Aciba ati umuntu umo ku mufulo fye apoosele aka kalibwe ku kuleka abantu bafwe, abacincintila imitukuto ya tupondo kuti bafilwa ukwishiba ica kucita.

Indalama Shishaifulila Ishipooswapo

Ukulofya imyeo ya bantu e cabipisha mu kusansa kwa tupondo. Lelo kwaba na fimbi. Ukusansa kwa tupondo kuti kwaonaula nelyo ukushingilisha inshila ya mutende mu fyalo umwaba ifimfulunganya. Kulasonsomba, kulatantalisha, nelyo ukuluminisha ifimfulunganya, no lukakaala.

Ukusansa kwa tupondo kuti kwalenga no bunonshi bwa calo ukubwelela pa nshi. Amabuteko yalipatikishiwa ukupolola indalama ishingi nga nshi no kupoosa inshita ikalamba ku kucincintila ukusansa kwa tupondo. Ku cakumwenako, ku United States fye kweka, abacincintila ukusansa kwa tupondo bapoosele indalama ukucila pa mabilioni 10 mu mwaka wa 2000.

Nampo tulamona uku kusansa kwa tupondo nelyo iyo, bonse kulatukuma. Kulakuma imyendele yesu ne fyo tufwaya ukucita ilyo tuli pa lwendo. Kulalenga ne fyalo fya mwi sonde lyonse ukupoosa indalama ishingi ishifuma ku misonko abantu balipila ku kucingilila bacilolo ba buteko, ififulo umwaba bamashini ne fipe fya malaiti malaiti, na bekala calo.

Icipusho ca kuti, Bushe kwaliba inshila ya kupwishishamo ubu bwafya bwa kusansa kwa tupondo?, tacilati casukwe. Ici e co twalalandapo mu cipande cikonkelepo.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 15]

Ubonaushi Ubucitwa na Babepekesha Ukuti Balesunga Impanga ne Filengwa na Lesa

Inyunshipepala ya Oregonian yatile umusango upya uwa kusansa ulemonekela “mu koca ifintu, ukupuusha amabomba no konaula ifintu ilyo umo alebepekesha ukusunga impanga ne filengwa na Lesa.” Ubu bonaushi babwita ati ukone mpanga. Uboni bukalamba ubwa musango yu ukucila na pa miku 100 bwalicitwa ku masamba ya United States ukutula mu 1980, ica kuti ifyaonaika fyonse fyafika ku cipendo ca ndalama amamilioni ya madola 42.8. Abacita uboni bwa musango yu baiminina pa kupumfyanya umulimo wa kutema imiti ya mbao, ukulesha abantu ukuya ku kwangala mu ncende sha mu fiswebebe, ukulofya inama babuulako ubufufu, inama sha kulya, nelyo isho babomfya ku kufwailisha fimo.

Amatukuto ya musango yu yamonwa ukuti matukuto ya tupondo pantu abacite fi babomfya ulukaakala pa kuti kube ukwalula imicitile ya bantu ne ya tubungwe nelyo ukwalula inshila icintubwingi cicitilamo ifintu. Utu tupondo tulafulunganya bakafwailisha pa kulasansa incende shabela mu mpanga sana, ilingi line mu nshita ya bushiku, kabili tatushapo ne ca kuti baisatwishibilako pantu tulasha twaoca fyonse. Ku numa uku, uboni bwalecitwa na bantu ababepekesha ukusunga impanga ne filengwa na Lesa tabwakulile sana, kanshi na bantu tabalepoosako na mano. Lelo ukusansa kwa tupondo twa musango yu nakufula sana mu myaka ya ndakai. James N. Damitio inkombe yaibela kabili uwaishiba bwino umulimo wa kufwailisha ifintu, uwa mu kabungwe ka United States Forest Services atile: “Ico aba bantu baimininapo ca kuti ukufwaya ukucita ifyo balefwaya. Kabili nga bamona ukuti tabalebapoosako amano, besha inshila imbi.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 18]

Ubukomi ne fya Kusabankanishishamo Ilyashi

Terry Anderson, kalemba wa lyashi uwaiketwe bunkole mupepi ne myaka 7 ku tupondo twa mu Lebanon atile: “Ifya kusabankanishishamo ilyashi fyaba nge canso cikalamba utupondo tubomfya ku kutiinishako aba kaele, ku kulundulula amapolitiki nelyo ukupanga fye icimfulunganya. Ukusabankanya ilyashi lya kuti nabekatapo umo uwa mu buteko, nabepayapo umo, nangu nabepaya abantu kwi bomba, e kucimfya utupondo tumona ukutila e kwa kubalilapo. Abekala calo nga tabeshibe nangu cimo pali ubu bukomi bwa tupondo takuli nangu cimo icingatumbukamo.”

[Ifikope pe bula 16, 17]

1. Ukusansa kwa kuti uulepuusha ibomba na o afwilamo, ku Jerusalem, Israel

2. Utupondo twa mikowa twapuusha ibomba mu banki ku Colombo, Sri Lanka

3. Ibomba lya muli motoka lyapuuka mu Nairobi, Kenya

4. Ulupwa lwa basanshilwe ku kupuuka kwe bomba mu Moscow, Russia

[Abatusuminishe]

Heidi Levine/Sipa Press

A. Lokuhapuarachchi/Sipa Press

AP Photo/Sayyid Azim

Izvestia/Sipa Press

Ukusansa kwa Tupondo Kwalaswa Kupwe!

UTUPONDO kuti twaonaula basi wa mu Yerusalemu, icikuulwa ca buteko mu Musumba wa Oklahoma, nelyo icikuulwa cabamo amayanda ayengi mu Moscow. Nangu ca kuti cimoneka kwati utupondo tufwaya aba mapolitiki, bamushika ba bashilika, ne ntungulushi sha fya bunonshi bwa calo ukwishiba ukuti e po tuli, ilingi line cimoneka ukuti ifyo tufwaya tafilingana ne fyo tucita. Ilingi line tusansa abantuuntu fye, abantu bakaele abashishiba nangu cimo pa fyo utupondo tulefwaya. Cinshi kanshi bacisanguka batemenwa ukusansa?

Icilenga Utupondo Ukusansa

Ilyo utupondo tushilasansa tulateyanya bwino fyonse. Ukufula kwa bantu bafwa muli uku kusansa na bacenwa te co utupondo twangwako sana. Uku kwipaulula ni nshila ya kufishishamo fye ifyo utupondo tulefwaya, ukulenga abantu ukuba no mwenso pa kutila abalashi bakutike ku fyo tulefwaya. Moneni fimo fimo ifilenga utupondo ukusansa.

Ulupato. Umukalamba wa kabungwe ka ba U.S. Federal Bureau of Investigation, Louis J. Freeh atile: “Ukusansa kwa tupondo . . . kulengwa no lupato. Ababa no lupato lwa musango yo bekala mu calo icisongwa na bantu abatalama, abakongamina kuli bucipondoka, kabili abacitile fintu mu butuutu.”

Umutitikisha. Stephen Bowman alembele mu citabo cakwe icitila When the Eagle Screams ukuti: “Tufwile ukusumina ukuti, kwaliba intungulushi sha tubungwe ne fyalo ishaiminina fye pa kukufya intambi sha bantu bambi. Lelo icikalamba na cimbi icilenga ukusansa kwa tupondo, kupelelwa.”

Ukukalifiwa. Kalemba wa citabo ca Urban Terrorism atile: “Ilingi line . . . icikalamba icilenga akapondo ukusansa ku kalifiwa pa fyo ifintu filetungululwa mu mapolitiki, mu fya bwikashi, na mu fya ndalama.”

Umucishacinani. Michael Shimoff alembele mwi pepala lyakwe ilya “The Policy of Terrorism” ati: “Ukusansa kwa tupondo te bwafya, lelo cilangililo ca kuti pali ubwafya.” Akonkenyepo ukusosa ati: “Ubuyo bwesu ubwa kupelako bwa kuwamya imikalile ne fya mapolitiki ifilenga ukuti kuleba ukusansa kwa tupondo. . . . Ilyo tulelwisha utupondo, tufwile ukubombesha pa kuti kube ubuntungwa, umucinshi, umulinganya, ne mibele ya buntu. Lyeka fye ilyo uko kubombesha kwaba ukwafikapo, e lyo tukaleka ukulwisha utupondo.”

Ifilenga utupondo ukutwalilila ukusansa fishininkisha bucine bwa mashiwi ya mu Baibolo ayatila: “Abantu bacito lukambo ku bantu ku kubabifya.” (Lukala Milandu 8:9) Baibolo yasobele ne mibele yalundulula ukusansa kwa tupondo. Yatila: “Mu nshiku sha kulekelesha mukesaba inshita ishayafya. Pantu abantu bakaba abaitemwa, . . . abaumalala, abatalama, aba lwambo, ababulo kuiteka, abankalwe; bakaba abashatemwa busuma, bashikamfutu, bacintalika, abatuumikwa.”—2 Timote 3:1-4.

Icishinka ca kuti, nangu muntu atulukushe shani ukucimfya utupondo tengafikapo ukupwisha ifilenga uku kusansa. Baibolo yatunga fye nga mukela ilyo yasosa aiti: “Te kwa muntunse ukwenda kwakwe; te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe.” (Yeremia 10:23) Lelo, nangu ca kuti umuntu taba na maka ya kupwisha ubwafya bwa tupondo, ubu te bwafya bwingaansha Lesa.

Ifya Kupwisha Ubwafya

Abakalifiwapo nelyo ukutitikishiwa kuti basansamushiwa ku bulayo busangwa mu Baibolo ubutila: “Abatambalala bakekala mu calo, na ba mpofu bakashalamo; Lelo ababifi bakaputulwa mu calo, na bafutika bakafumpulwamo.”—Amapinda 2:21, 22.

Uku kulaya kwa kwa Lesa kwalaswa kufishiwepo. Imfumu ileteka Yesu Kristu uwapeelwa Bukateka, akafikilisha ubu bulayo. Ukusesema kumo ukwa mu Baibolo kulanda pali Kristu ukuti: “Te ku kumona kwa menso yakwe akapingwila, kabili te ku kumfwa kwa matwi yakwe akakalulwila, lelo akapingwilo mulanda mu bulungami, no kukalulwila mu kutambalala abafuuka ba mu calo.”—Esaya 11:3, 4.

Ca cine, Yesu Kristu, Mwana Lesa, alaswa apwishe ulufyengo no kulofya bonse abalenga lubeko. Mu calo cipya ica kwa Lesa, ukusansa kwa tupondo no lukaakala lwa musango onse fikaba fintu fyapita. Lyene umuntu onse akekala umutelelwe, ukwabula ukutiina icili conse.—Ukusokolola 21:3, 4.

[Icikope pe bula 20]

Baibolo ilaya ukuti Lesa alaswa afumyepo umutitikisha onse no lufyengo