Inkulo Ili mu Busanso

Paul atile: “Imyeshi ibili naipita ukutula apo nalekele ukuba uwa nsansa kabili uwacincila. Nomba ilyo lyonse nafwaya ukucitapo cimo, ndomfwa ubunang’ani icine cine. Ndabipilwa sana kabili nshikokola ukukalipa, nshaishiba ifyo nkacita pa kuti abantu bang’umfwikishe. Te kuti nondolole ico mbipiilwa muli uyu musango ukwabula ukwenekela.”

Melanie atile: “Ndalila kabili cilankalipa sana mu mutima. Ilyo ndi fye bwino, nshikwata maka. Tapali ico njiipakisha. Nshifwaya ukuba na banandi na kabili. Ndalaala sana. Ilingi line ndafilwa ukwima ukuya ku sukulu kabili ndebwelelako fye pa nshi ilyo lyonse twalemba amashindano.”

TE PAUL fye na Melanie balepita muli ubu bwafya. Ukusapika kulanga ukuti abaice mupepi na mapesenti 8 mu United States balecula ku musango umo uwa kupopomenwa kabili cila mwaka mupepi na mapesenti 4 balapopomenwa icibi. Lelo ifi fipendo tafilelondolola fyonse pa kuti tumfwikishe ubu bwafya, pantu ukupopomenwa ilingi line tabakwishiba bwino limo balakusuulililako fye. David G. Fassler, uwasoma umuntontonkanya wa baice alembele ati: “Na kuba, pa numa ya kupituluka mu fyo basapike pa bana na pa bapungwe, ndecetekela ukuti abaice ukucila pali umo pa bali bane bakapopomenwapo icabipisha ilyo bashilafisha imyaka 18.”

Ifyabipa Ifitumbukamo

Ukupopomenwa kulatumbukamo ifyabipa ku bapungwe. Ca cine, incenshi shasumina ukuti ukupopomenwa kulakuma sana imiliile ya bacaice, ukubafulunganya, ukubalenga ukuba na mafya pa sukulu, no kubalenga ukutendeka ukunwa nelyo ukupeepa ifikola.

Icicililepo ukubipa ca kuti, ukupopomenwa kulalenga abapungwe ukuipaya. Ukulingana na kabungwe ka United States National Institute of Mental Health, abacaice ukufika na ku mapesenti 7 abapopomenwa icabipisha balaipaya.a Ici twalandapo tacilesokolola ubukulu bwa ubu bwafya, pantu caba ukuti pa wacaice onse uwaipaya, ninshi pali na bambi abengi nga nshi abeseshe ukuipaya. Kanshi ni pali uyu wine mulandu lipoti wa ba Carnegie Council on Adolescent Development asosele ati: “Ukuba no muleele wa kubombela pa mafya ya bacaice pali lelo cimo no kuyobwela akayofi. Umulekelesha wa musango yo ulenga inkulo ya baice ukuba mu busanso.”

Bushe Tabakwata Amafya?

Bamo balafilwa ukusumina ukuti abapungwe kuti bapopomenwa. Abakalamba napamo kuti batila: ‘Baice fye aba. Tabakwata amafya, kabili tabakwata na masakamika nga bakalamba.’ Nelyo bushe na bo balasakamikwa? Icishinka ca kuti abacaice balaba na mafya ayaafya sana ukucila na fintu abakalamba bengelenganya. Dokota Daniel Goleman atile: “Inkulo imo imo iyatunguluka mwi sonde lyonse ukufuma pa kutendeka kwa ba 1900 yalishingwana na mafya ya kupopomenwa kukalamba ukucila abafyashi babo—te kumfwa fye ubulanda, lelo kuba no bunang’ani bwine bwine, ukuba uwabundumana kabili uwabombomana, e lyo no kubulwe subilo—mu bumi bwabo. Kabili iyo nshita ya kupopomenwa iletendeka pa mushinku wa bwaice sana.”

Nalyo line, abafyashi abengi kuti bakaana abati: ‘Ifwe twalikulile fye bwino ilyo twali abaice ukwabula no kupopomenwapo. Cinshi kanshi umwana wesu alemonekela bulanda bulanda?’ Lelo abakalamba tabalingile ukulalinganya ifyo bakulile ku fyo abana ba ndakai balekula. Pantu na kuba, cila muntu alikwata inshila amwenamo ifintu ne fyo ankulako kuli ifyo fintu.

Ukulundapo, abapungwe ba lelo baleshingwana no bwafya na bumbi. Dokota Kathleen McCoy alembele mu citabo cakwe ica Understanding Your Teenager’s Depression ati: “Abacaice balekulila mu calo capusana sana ne calo abafyashi babo bakulilemo.” Pa numa ya kulanda pa fintu ifikulu fikulu ifyalwike mu myaka ya ndakai, Dokota McCoy asondwelele ukuti: “Abapungwe ba lelo balaitwishika, balaisuusha kabili tabakwata isubilo, tabali nge fyo twalekula.”

Pa mulandu wa kuti ukupopomenwa nakuseeka sana ku bapungwe, ifipande fikonkelepo fyalalanda pali ifi fipusho fitatu:

• Fishibilo nshi fimo ifya kupopomenwa kwa bapungwe?

• Cinshi cilenga ukupopomenwa?

• Kuti twayafwa shani abapungwe abapopomenwa?

[Futunoti]

Ifya Kwishiba Ifishibilo

Dokota David G. Fassler atile: “Ubulanda ca cifyalilwa; ukupopomenwa kwena bulwele. Ukumfwikisha no kwishiba apo ifi fyapusanina e paba ubwafya.”

FILYA fine fyaba amalwele yambi, ukupopomenwa nako kwalikwata ifishibilo fyamonekesha. Nalyo line tacayanguka ukwishiba bwangu ifi fishibilo. Mulandu nshi? Pantu abapungwe abengi balabombomana mu nshita mu nshita, nga filya fine ciba na ku bakalamba. Kuti twaishiba shani ukuti uku kubombomana fye e lyo uku kupopomenwa? Ilingi line, kuti twakwishibila ku kucilamo kwa mibele umo alimo e lyo ne nshiku cimusendela pa kuti abe bwino.

Ukucilamo kulesanshamo icipimo uwacaice afikapo ukubombomana. Ukucila pa kubombomana fye kwa pa nshita iinono, ukupopomenwa bulwele bwa nkuntu ubukuma sana uwacaice ica kuti taba umutuntulu. Dokota Andrew Slaby alondolola ukushika kwa iyi mibele ati: “Elenganyeni ubukali bwabipisha ubo mwapitamo—napamo mwafunike fupa, nangu lino lyalekalipa, nelyo ukushikitika kwa kupaapa—nomba, ubo bukali mwaumfwile mubufushe imiku 10 kabili mwelenganye no kuti tamwishibe icilelenga ukuti mulekalipwa; napamo nomba e lyo mwaeshako ukutunganya ifyo ubukali bwa kupopomenwa bwaba.”

Inshita ilelosha ku nshita cisenda pa kuti ukubombomana kupwe. Leon Cytryn na Donald H. McKnew, Jr., abasoma sana ifya cipatala batile, “umwana uushilanga ifishibilo fya kuti nasansamushiwa nelyo ifya kutendeka ukubomba nge fyo alebomba mu mulungu umo ilyo ashilabombomana (te mulandu ne ca mubombomanike)—nelyo mu myeshi 6 pa numa ya kupita mu co umwine alemona ukuti kulufya kukalamba—aba mu bwafya bwa kupopomenwa.”

Ifishibilo Fyaseeka

Ukupopomenwa kwishibikwa fye ilyo uwacaice alelanga ifishibilo ifingi mu bushiku bumo, cila bushiku, kabili pa milungu ibili nelyo ukucilapo. Ukubombomana kwa pa nshita fye iinono bakwita ati ukupopomenwa kunono. Ukupopomenwa kwa mutatakuya, kwishibikilwa ku fishibilo fyatwalilila pa mwaka umo nelyo ukucilapo, ukupepemukako fye pa myeshi ibili nelyo ukucepako. Muli iyi mibele yonse, fishibilo nshi ifyaseeka ifya kupopomenwa?a

Ukwaluka kwa apo pene ukwa fyo umuntu aleyumfwa ne mibele. Umupungwe uwali uwacumfwila kuti ayaluka fye mu nshita iinono no kuba uwayafya. Imicitile ya bucipondoka ukusanshako no kubutuka pa ng’anda fyaliseeka pa bapungwe abapopomenwa.

Ukuitalusha ku bantu. Uwacaice uwapopomenwa kuti atendeka ukuitalusha ku banankwe. Nelyo kuti caba ukuti ifibusa e fyataluka umunabo uupopomenwe, pa mulandu wa kuti bamona ali ne mibele imo nelyo imicitile yabipa.

Ukupata imilimo iingi. Umupungwe aloleshako fye ilyo bambi balecita fimo. Ifya kuleseshamo icitendwe ifyo atemenwe sana nomba afimona ukuti fya kuletela fye ubunang’ani.

Ukwaluka kwamonekesha mu milile. Incenshi ishingi shitila amalwele pamo ngo bwa kukanafwaya ukulya, ubwa kucilamo ukufwaisha ukulya, no bwa bukatubi ilingi yamoneka lintu umo apopomenwe (kabili inshita shimo kuti yalengwa no kupopomenwa).

Amafya ya kulala. Umupungwe kuti nalimo alelala fye panono nelyo ukulalisha. Bamo imilalile yabo ilafulunganishiwa, tabalala ubushiku bonse, inshita balala ni nshita ya kasuba.

Amafya pa sukulu. Uwacaice uwapopomenwa tomfwana na bakafundisha na banankwe, kabili nga balemba amashindano alapona. Tapakokola uyu mupungwe alashimunuka no kuya ku sukulu.

Imicitile ya busanso nelyo iya kuibika mu kapoosa mweo. Imicitile iyabamo ubusanso kuti yalanga ukuti uwacaice natendwa ukuba no mweo. Ukuilepaula umubili nako kuti kwaba ca kwishibilako.

Ukuilinga uushili kantu nelyo ukuipeela imilandu iishalinga. Umupungwe uupopomenwe alacilamo ukuilengulula, ukumona kwati tapali ico engacita pa calo, nangu ca kuti kwena kuti acitapo fimo.

Amafya ya ku muntontonkanya. Nga ca kuti icilelenga ukupopomenwa tacisangilwe, kuti kwaishibikilwa ku mutwe ubukali, umusana ubukali, mu mala ukukalipa, na malwele yapalako.

Ukubwelabwela kwa matontonkanyo ya kufwa nelyo ukufwaya ukuipaya. Ukobelwa na malyashi ya kutiinya cilangililo ca kupopomenwa. Cimo cine nangu nga alelanda ulwa kufwaya ukuipaya.—Moneni umukululo uli pe samba.

Ubulwele bwa Bipolar Disorder

Ifi fishibilo fimo fine kuti fyasangwa na mu bulwele na bumbi ubufulunganya ubwa bipolar disorder.

Dokota Barbara D. Ingersoll na Dokota Sam Goldstein, batile ubulwele bwa bipolar disorder (ubwaishibikwa na kabili ukuti manic-depressive disorder) “bulwele bwa kupopomenwa kwa mu nshita mu nshita iyo umuntu acilamo ukukuntukilwa no kukwatisha amaka—na kuba ukucilapo nga nshi pa nkuntu shalinga isho bonse twakwata.”

Iyi mibele umuntu abamo itwa ati mania e kutila ukufulungana. Ifishibilo fya ubu bulwele fisanshamo ukululumba kwa matontonkanyo, ukucishamo ukulandalanda, no kucepelwa utulo. Na kuba, umulwele kuti aikala fye ukwabula ukulala pa nshiku ishingi ukwabula no kufunshika. Icishibilo na cimbi ica bulwele bwa bipolar disorder ca kutungululwa ne caisamo fye apo pene ukwabula ukutontonkanya na pa fingatumbukamo mu co walacita. Lipoti wa ba United States National Institute of Mental Health atile: “Ukufulungana ilingi line kukuma umuntontonkanya, ubupingushi bwa muntu, ne mibele yakwe mu bwikashi mu micitile iilenga amafya yabipisha no museebanya.” Ni nshita nshi ipitapo pa kuti uuli muli iyi mibele ya kufulungana abwele mu buntu? Limo limo ni nshiku fye ishinono; limbi nalyo, uku kufulungana kusenda imyeshi iingi ilyo takulapyanwapo no bulwele bunankwe ubwa kupopomenwa.

Pa bengalwala sana ubu bulwele bwa bipolar disorder pali na ba mu lupwa umwaba uwalwalako ubu bulwele. Iciwemeko fye ca kuti isubilo e ko lyaba ku balwala ubu bulwele. Icitabo ca The Bipolar Child, cisosa ukuti: “Nga ca kuti ubulwele bwasangwa bwangu, kabili bwaundapwa na bwangu, aba bana ne ndupwa shabo kuti baikala fye bwino sana.”

Cili icacindama ukwishiba ukuti icishibilo fye cimo te cilangililo ca kupopomenwa nelyo bipolar disorder. Ilingi line, ifishibilo ifingi ifimoneka pa nshita ntali e filanga ukuti umo napopomenwa. Nalyo line, icipusho cicili tacilayasukwa ica kuti, Mulandu nshi ubu ubulwele bukumina abapungwe?

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 6]

ILYO UMWANA ALEFWAYA UKUIPAYA

Mu mwaka wa nomba line akabungwe ka United States Centers for Disease Control, katile imfwa sha bacaice abengi mu United States shali sha kuipaya ukucila isha kufwa fye ku malwele pamo nga kansa, ubulwele bwa ku mutima, AIDS, ukufyalwa uwalemana, lupuma, akalaso, influenza, e lyo no bulwele bwa kuli bapwapwa ilyo twayasakanya pamo. Icishinka na cimbi icisakamika ni ci: Amalipoti ya kuipaya nayengilishiwako sana pa bantu abali ne myaka pa kati ka 10 na 14.

Bushe kuti kwaba ukucingilila abacaice ku kuipaya? Kwena, inshita shimo kuti kwaba. Dokota Kathleen McCoy alembele ati: “Ifipendo filangilila ukuti abengi abaipeye balyeseshepo nelyo kulandapo fimo ifyalelola ku kuipaya. Nga ca kuti umwana wenu umupungwe alandapo fye ulwa kuipaya, ukwabula ukwikata na ku cani kutikisheni kabili nga cakabilwa lombeni ubwafwilisho ku ncenshi.”

Ifi ukupopomenwa kwa bapungwe kuseekele kufwile ukulenga abafyashi na bakalamba bambi ukupoosako amano ku fishibilo uwacaice akwata ilyo alefwaya ukuipaya. Dokota Andrew Slaby alembele mu citabo cakwe ica No One Saw My Pain ati: “Mu milandu iingi iya kuipaya iyo napitulukamo, ifishibilo fye pange uwacaice akwete ilya kuipaya fyalisulilweko nelyo ukufimona nge fya kusekesha fye. Ulupwa ne fibusa tabaumfwikishe ukwaluka kukalamba uko balemona mu wacaice. Bapoosele amano ku fyalecitwa ukucila ku calelenga, ica kuti ‘amafya ya mu lupwa’ nelyo ‘ukunwa imiti ikola’ nelyo ‘ukukanafwaya ukulya ukwa pa nshita ntali’ e co basangile ukuti e bwafya. Limo limo ukukalipa, ukufulunganishiwa, no kukalifiwa fyaleundapwa lelo ukupopomenwa kwena kwaleshala. Ubwafya bukalamba bwaleshala, bulecululusha no kulundako ubukali.”

Umulandu onse naumfwika: Ilyo mwamona ifishibilo fya kufwaya ukuipaya mwitila lwa mwanoseka!

[Icikope pe bula 7]

Inshita shimo, bucipondoka cishibilo ca kupopomenwa ukushilamoneka

[Icikope pe bula 7]

Abapungwe abapopomenwa ilingi balapata ifyo baletemwa ukucita

Ukwishiba Ifilenga Ukupopomenwa

Dokota Kathleen McCoy atile: “Ilingi line, ukupopomenwa kwa bapungwe takulengwa fye ne cintu cimo lelo kulengwa ne fingi.”

CINSHI cilenga ukuti abapungwe balepopomenwa? Fingi. Ku ca kumwenako, ukwaluka kwa mubili ne nkuntu ukucitika ku baice ilyo balekula kuti kwalenga balatwishika no kuba no mwenso, kabili maka maka no kuba abapopomenwa. Na kabili, abapungwe balapopomenwa sana ilyo bakanwa ku banabo nelyo ku o batemwanene na o. Kabili, nga fintu tulandilepo mu cipande ca kubalilapo, abapungwe ba ndakai balekulila mu calo icingabalenga ukupopomenwa. Cine cine tuleikala mu “inshita ishayafya.”—2 Timote 3:1.

Cimbi na co icilelenga ukuti cibipishe ca kuti abacaice baleshingwana na mafya ya mikalile pa muku wa kubalilapo, kabili tabalamuka nelyo ukuba no kubelesha nga abakalamba. E co, abapungwe ilingi line baba kwati batandashi abaleitungulula abene ku ncende iyo bashaishiba—balapeshiwa amano ne fyo bamona kabili, ilingi line tabepusha ukuti babafwilisheko. Iyi mibele kuti yalenga ukupopomenwa ukuluma.

Lelo kwaba na fimbi ifilenga abapungwe ukupopomenwa. Lekeni tulandeko fye fimo pali fi.

Ukupopomenwa no Kupeleelwa

Limo icilenga ukupopomenwa kupeleelwa kukalamba—napamo imfwa ya mutemwikwa nelyo ilyo abafyashi balekana. Mu fyalo fimo nangu fye ni mfwa ya citekwa kuti yalenga uwacaice ukubombomana.

Kwaliba ukupeleelwa na kumbi ukunono. Ku ca kumwenako, ukukuukila kumbi kulenga ukusha incende iyaishibikwa bwino no kusha ifibusa. Nangu fye kufika pa buyo ubo umo alefwaisha—pamo nga ukupwisha isukulu—kuti kwabalamuna ukuyumfwa kwa kupeleelwa. Pantu na kuba, ukutendeka imikalile ipya kulalenga ukupelelwa no kukanaba no mutelelwe ifyo umo aleipakisha kale. Kabili kwaliba abacaice bamo abashipikisha amalwele ya mutatakuya. Mu mibele ya musango yo, ukupopomenwa ukulengwa pa mulandu wa kumoneka uwapusanako ku banankwe, napamo na pa mulandu wa kuti na banankwe bene tabalemwangwako, kuti kwalenga umupungwe ukuyumfwa kwati napamo napena panono.

Ca cine, abacaice abengi balapita mu kupelelwa kwa musango yo ukwabula ukuti banshiwe. Balaba no bulanda, balalila, balashikitika, balaloosha—lelo mu kupita kwa nshita balaluka. Mulandu nshi cabela ukuti ilyo abacaice abengi balashipikisha amafya bakwata no kwaluka, bambi bena balanshiwa no kupopomenwa? Takwaba ifyasuko fine fine kuli ci cipusho, pantu ukupopomenwa bulwele bwayafya. Lelo abapungwe bamo kuti bacilamo ukutebelelwa no kupopomenwa.

Ukufulungana kwa Mibombele ya Bongobongo

Abengi abasoma sana umuntontonkanya wa muntu basumina ukuti ukufulungana kwa mibombele ya bongobongo kulalenga sana ukupopomenwa.a Ukufulungana kwa musango yo kuti kwapishiwa mu bana pa kufyalwa, pantu bakasapika basanga ukuti abapungwe abakwata umufyashi uupopomenwa na bo ilingi balapopomenwa. Icitabo ca Lonely, Sad and Angry citila: “Abana abapopomenwa ilingi line ni balya bakwata umufyashi uulwala ukupopomenwa.”

Ici cilenga bamo ukwipusha ati, Bushe cine cine abana balapyana ukupopomenwa, nelyo bushe basambilila fye ukupopomenwa ku bafyashi abakwata ubu bwafya? Ici cipusho calyafya ukwasuka, pantu bongobongo yalipikana sana. E fyaba ne fintu fimbi ifingalenga abapungwe ukupopomenwa.

Ukupopomenwa ne Mikalile ya mu Lupwa

Bamo batila ukupopomenwa ca pa lupwa, kabili balikwata umulandu wine wine uwa kusosele fyo. Nga fintu tulandilepo kale, kuti kwaba imfyalo shimo ishipishiwa pa kufyalwa ku ba nkulo yakonkapo. Lelo imikalile ya mu lupwa na yo kuti yalenga ukupopomenwa. Dokota Mark S. Gold alembele ati: “Abana abakwata abafyashi ababacusha e bengapopomenwa sana. E fyo caba na ku bana abakwata abafyashi abacilamo ukukosha ifintu kabili abalolekesha fye pa kupelebela kwa mwana.” Na kabili ukupopomenwa kuti kwamoneka ilyo abafyashi batumpika abana nelyo ukucilamo ukubacingilila. Nalyo line, kafwailisha umo asangile ukuti abana balapopomenwa sana ilyo abafyashi babo balemoneka ukukanabangwako.

Lelo, ifi twalandapo tafilolele mu kuti abapungwe abapopomenwa ninshi tabasungwa bwino. Ukulanda kwa musango yo kuti kwalenga twasulako fimbi ifilenga ubu ubwafya. Nalyo line, limo limo imikalile ya mu lupwa e cikalamba icilenga. Dokota David G. Fassler alembele ati: “Abana abekala mu mayanda umo abafyashi bakangana umo sha cela e bengapopomenwa sana ukucila abekala mu mayanda umushaba sana amafya. Umulandu umo wa kuti abafyashi abatemwa ukulwa balakansana sana ica kuti balekelesha na bana babo. Cimbi na co ca kuti abafyashi ilingi line bakansanina pa bana, icilenga abacaice ukuyumfwa aba mulandu, abakalipwa, no kufiitwa.”

Ifi e fimo fimo fye ifilenga abapungwe ukupopomenwa. Kwaliba na fimbi. Ku ca kumwenako, incenshi shimo shitila ifya mu bwikashi (pamo ngo kukanalya bwino, sumu, no kubomfya bubi bubi ifintu pamo nga imiti no bwalwa) kuti fyalenga ukupopomenwa. Bambi batila imiti imo (pamo nga ma antihistamines na ma tranquilizers) kuti yalenga ukupopomenwa. Na kabili, cimoneka kwati abana ababa no bwafya pa kusambilila e bapopomenwa sana, napamo mulandu wa kuti tabaimona icintu ilyo bakutuluka ukuti te kuti balingane na bana be sukulu banabo.

Te mulandu ne cilenga, nalyo line, calicindama ukutontonkanya pa cipusho ca kuti, Kuti twayafwa shani abapungwe abapopomenwa?

[Futunoti]

[Icikope pe bula 8, 9]

Amafya ya mu lupwa ilingi e yaluminisha ukupopomenwa

Ifyo Mwingabaafwa

Dokota Mark S. Gold atile: “Abaice abapopomenwa balakabila ukwafwiwa. Lelo abaice te kuti baisangile ubo bwafwilisho abene beka. Umukalamba intanshi afwile ukwishiba ubwafya no kukanabwangusha. Ici e cayafyako.”

CINSHI mwingacita nga mwatunganya ukuti umupungwe wenu napopomenwa? Ica ntanshi, mwisondwelela bwangu umulandu. Na kuba, ifishibilo kuti fyaba fya bulwele bumbi.a Kabili, abacaice bonse balabombomanapo. Lelo nga ca kuti catwalilila kabili cilemoneka kwati te kupopomenwa fye ukwa pa nshita iinono, kuti cawama ukuyamona dokota. Pali uyu mulandu, cisuma ukulaibukisha amashiwi ya kwa Yesu aya kuti: “Abatuntulu tabakabila ing’anga iyo, kano abalwele.”—Mateo 9:12.

Londolweleni dokota wenu fyonse, ukusanshako ne fyo umupungwe alwike pa kati apa ifilengele ukuti abe umunang’ani. Shininkisheni ukuti dokota apoosako inshita ya ku kutika ilyo mulemweba ifishibilo ilyo ashilasanga ubulwele. Dokota David G. Fassler atile: “Te kuti cicitike ukulonganya ifyebo fyonse ifingafwa ukwishiba bwino ifyo umwana ali mu maminiti fye 20.”

Mwiumfwa mwenso ukwipusha dokota ifipusho mukwete. Ku ca kumwenako, nga ca kuti dokota atila umupungwe wenu alwele ukupopomenwa kwabipisha, napamo kuti mwafwaya ukwipusha umulandu dokota asondwelele fyo. Nga muletwishika ukusanga kwa kwa dokota, mwebeni ukuti mulefwaya ukumonako dokota na umbi. Ukwabula no kutwishika, dokota wine wine takamuleshe ukucite co.

Ifya Kucita no Bwafya

Nga ca kuti umupungwe wenu nalwala ukupopomenwa kwabipisha, mwilaumfwa nsoni. Icishinka ca kuti, ukupopomenwa kuti kwaingilila na bacaice basuma. Ca cine, Baibolo ilanga ukuti imibele ya bulanda yalikumineko bamo abaeseshe ukubombela bwino Lesa, te mulandu no mushinku wabo. Tontonkanyeni ulwa kwa Yobo wa busumino, uwayumfwile ukuti Lesa alimushile icalengele ukuti alemona ubumi nge camakankamike. (Yobo 10:1; 29:2, 4, 5) Hana ali mubomfi wa kwa Lesa uwa “shikitiko mutima” ica kuti alekele no kulya. (1 Samwele 1:4-10) Lyene kwali na Yakobo umwaume waipeleshe ku kubombela Lesa, uwalooseshe pa nshiku ishingi ilyo umwana wakwe afwile kabili “akene ukusansamuka.” Ca cine, Yakobo afikile fye na mu kusosa ati ali no kukonka umwana wakwe ku mbo! (Ukutendeka 37:33-35) Kanshi, ukupopomenwa kulengwa ne nkuntu te lyonse kulangilila ukuti umo ninshi nabulisha bumupashi.

Nalyo line, ukupopomenwa kwa mupungwe kuti kwayansha abafyashi. Nyina wa mwana umupungwe uwapopomenwa atile: “Mfwile ukusakamana sana ifyo ndesosa no kucita. Ndasakamikwa, ukumfwo mwenso, ukukaluka, uwakalipa kabili ndafunshika.” Nyina na umbi atile: “Ilyo nalemona nyina aleshita ifya kushita no mwana wakwe umukashana nalebipilwa pantu naleti nalipanishe ishuko lya kuya mu kushita no mwana [wandi umukashana] kabili nshakabale nkwatapo ishuko nge li na kabili.”

Ukuyumfwa kwa musango yo kwaliba fye bwino. Lelo, limo limo, kuti kwacilamo. Nga ca kuti ico cacitika, mulandu nshi mushingebelako umunenu uo mwacetekela? Amapinda 17:17 yatila: “Icibusa citemwa mu nshita yonse, kabili munyina afyalilwo kumanama.” Na kabili, te kwesha ukulekelesha ipepo. Baibolo yatulaya ukuti nga twapoosa icisendo cesu pali Lesa, akatulama.—Amalumbo 55:22.

Ukupeela Bambi Umulandu

Abafyashi abengi abakwata abana abapungwe abapopomenwa balafupulwa icine cine kabili bayumfwa ukuti e balengele. Nyina umo atile: “Ilyo umwana apopomenwa, kulaba ukuyumfwa uwa mulandu kabili tapali nangu umo uwingakulenga ukukanayumfwa muli uyo musango. Kulaba ukuipusha ati, ‘Cinshi twalufyenye? Ni pi ifintu fyayalukile? Bushe nasangwilileko shani?’” Bushe abafyashi kuti bashikatala shani mu mibele ya musango yu?

Takuli kutwishika ukuti imikalile ya pa ng’anda iya kotoka kuti yakuma sana umwana. E mulandu wine Baibolo ipandila amano bashibo ati: “Mwisonga abana benu, epali banenuka.” (Abena Kolose 3:21) Kanshi, kuti caba bwino nga ca kuti abafyashi bapituluka mu nshila bafundilamo abana babo no kwaluka. Lelo ukupopomenwa te lyonse kulengwa ne mifundile ibi. Ca cine, icimfulumfulu kuti casangwa na mu mayanda yasuma ayengi. Kanshi, abalecita apapela amaka yabo ukwafwa abana babo tabalekabila ukuyumfwa aba mulandu.

Calicindama na kabili ukukanapeela umulandu umupungwe uupopomenwe. Pantu na kuba, takwata maka ya kulama ifilemucitikila. Nyina umo atile: “Nshakatale mupeela umulandu pa kulwala kansakala nelyo akalaso.” Akonkenyepo ukusosa ati: “Lelo napopomenwe fye. Naipeele umulandu pa kuti umwana wandi alilwele—icinenga ukubipilwa.” Ukumona ukupopomenwa ukuti bulwele ukucila ukukumona ngo bunake kuti kwayafwa abafyashi na bantu bambi ukupoosa amano ku fyo bengaafwilisha uulwele.

Ukupuupuutula umupungwe uwapopomenwa kuti kwaleta amafya yene yene pa cumfwano ca bafyashi. Umukashi umo atile: “Twaleipeela imilandu, maka maka ilyo twatontonkanya pa bumi twaleenekela ukukwata na pa bumi twakwete pa mulandu wa mwana wesu umwaume.” BaTim, abo umwana wabo umwanakashi alwala ukupopomenwa, batile: “Calyanguka ukupeela umulandu umwina mobe. Nga ca kuti abafyashi bali na mafya mu cupo cabo ilyo umwana talalanga ifishibilo fya kupopomenwa, imibele ya mwana iya kupesha amano kuti yalenga cayafya no kwafya ku bafyashi.” Mwileka ukupopomenwa kwa mwana kulenge mupusane mu cupo cenu! Ca cine, tapaba ifikankaala ifitumbukamo nga mulepeeleshanya imilandu—nampo nga ni mwe bene, umwana wenu, nelyo abena mwenu. Icikalamba ica kucita kukoselesha uulwele.

Ukwafwa

Baibolo ipanda Abena Kristu amano ukuti: “Kosheni abatompoke mitima.” (1 Abena Tesalonika 5:14) Nga ca kuti umupungwe uwapopomenwa aleimona ukukanaba icintu, kuti mwamwafwa. Mu nshila nshi? Kwena te kulalanda amashiwi yapala aya, “Taufwile ukulaumfwa ifyo” nelyo, “Iyo mibele ukwete ibi.” Ukucila, tukuteni ukuba ne cililishi pa kuba “abalangulukilana.” (1 Petro 3:8) Paulo afundile Abena Kristu ‘ukulila pamo na balila.’ (Abena Roma 12:15) Ibukisheni ukuti, umuntu uupopomenwe icine cine alabipilwa. Tatwingelenganya ubukali omfwa, kabili tabepa fye pa kuti bamupooseko amano. Pa numa ya kukutika, esheni ukulenga uupopomenwe aleilumbulwila. Ipusheni umulandu aleyumfwila ifyo. Lyene, mutembo mutembo kabili mu mutekatima afweni umupungwe ukwishiba umulandu ukuimona kwakwe ukukanaba icintu kushibelele bwino. Ukumweba ulwa kutemwa kwa kwa Lesa no luse lwakwe kuti kwayafwa uulwele ukumfwako bwino.—1 Petro 5:6, 7.

Kwaliba na fimbi ifyacila pali fi ifyo mwingacita. Ku ca kumwenako, kuti mwakabila ukushininkisha ukuti umupungwe wenu uupopomenwe alekumanisha ukutusha, alelya bwino, kabili aletukushako no mubili. (Lukala Milandu 4:6) Nga ca kuti bamupeela umuti, kuti cawama ukumwafwa ukumona ubucindami bwa kulanwa. Mwitompoka ukumwafwa, kabili mwibwelela numa mu kulanga ukutemwa.

Ca cine, ukupopomenwa kwa mupungwe kuti caba ca kucululusha, kuulwele na ku ba pa ng’anda bonse. Kuli pele pele, ukutekanya, ukushipikisha, no kutemwa fikaba e ntendekelo ya kwafwilapo abapungwe abapopomenwa.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 11]

Umuntu uupopomenwe icine cine alabipilwa. Tatwingelenganya ubukali omfwa

[Akabokoshi pe bula 13]

NGA ULI MUPUNGWE UWAPOPOMENWA

E ko bali abengakwaafwa, kabili imibele ulimo kuti yapwa. Napamo icilelenga ukuti upopomenwe kuti caba (1) ukufulungana kwa mibombele ya bongobongo nelyo (2) ificitika mu bwikashi ifyo ushingacitapo nangu cimo nelyo ukulama. Pali fi fyonse fibili, te iwe ufwile ukupeelwa umulandu pa kupopomenwa. Nalyo line, cinshi wingacitapo?

Baibolo itila “kuli icibusa icilambatilo kucilo wa bwananyina.” (Amapinda 18:24) Mulandu nshi ushingafwaila cibusa wa musango yo no kumulondolwela fyonse ifili ku mutima obe? Umo pa bafyashi bobe nelyo umukalamba wakosoka kuti akwafwilisha sana ukucimfya ukupopomenwa.

Nga ca kuti abafyashi bobe batunganya ukuti nupopomenwa icabipisha, kuti bakutwala kuli dokota uwaishiba sana ukundapa amalwele ya musango yo. Cikankaala ukucita ici, pantu ilingi ukupopomenwa kuti kwatontololwa ukubomfya umuti, nga ca kuti e po uli. Ku ca kumwenako, nga kufulungana kwa mibombele ya bongobongo, kuti bakupeela umuti wa kucilima ukupopomenwa. Nga ca kuti e fyo cili kuli iwe, wilaumfwa insoni ukunwa umuti. Uleyafwa fye imibombele ya mubili obe ukuba bwino, kabili ici kuti calenga waumfwako bwino no kushikatala mu bumi bobe.

Abengi abalwala ukupopomenwa balisanga icisansamushi pa kulabelenga Baibolo na pa kupalama kuli Lesa mwi pepo. Baibolo itulaya ati: “Yehova aba mupepi na ku baputuke misana, kabili abafunshike mitima alabapususha.”b—Amalumbo 34:18.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 14]

UKWAFWA NE SUBILO KU BAPOPOMENWA

Apo ukupopomenwa lyashi lyayafya ukulondolola bwino, te milandu yonse twingalondolola muli ifi fipande ifipi ifikonkene. Nalyo line, bakasabankanya ba Loleni! nabashininkisha ukuti ifishinka fyalandwapo kuti fyayafwa abapungwe na bafyashi babo ukushipikisha ubu bulwele bunasha.

Napamo namumona ukuti ubutungulushi ubwingi ubupeelwe mu cipande cafumako bufumine muli Baibolo. Ca cine ukuti, citabo ca kale. Lelo, ukufunda kwa iko kulabomba na lelo line nga filya fine kwalebomba ilyo yalembelwe. Mulandu nshi? Pantu nangu ca kuti imibele yalyaluka, umuntu ena tayaluka. Tushingwana na mafya yamo yene ayaleshingwanako na ba mu nkulo sha kale. Ubupusano fye bulipo bwa kuti amafya ya lelo yena yacilapo ubukulu ukucila aya kale.

Lelo, kuli umulandu na umbi, uo Baibolo yabela iya kwafwa: Yalipuutwamo na Lesa. (2 Timote 3:16) Apo e Kabumba wesu, alishiba ico tukabila pa kuti tube ne nsansa no kwikala bwino.

Ca cine, Baibolo te citabo cafya cipatala. Kanshi, taitukanya ukufwaya inshila shisuma isha kundapilwamo amalwele, pamo nga ukupopomenwa. Nalyo line, mu Baibolo mwaba ifishinte ifingatwafwa ukusansamusha abalelwala. Ukucila na pali co, mwaba ubulayo bwa kwa Lesa ubwa kuti alaswa ondape amalwele yonse. (Amalumbo 103:3) Ca cine, bufwayo bwa kwa Yehova ubwa “kupuupuutule mitima ya bafunshika.”—Esaya 57:15.

Bushe kuti mwatemwa ukwishibilapo na fimbi pe subilo ili? Mukwai monaneni ne Nte sha kwa Yehova uko kwine mwikala nelyo lembeleni ku keyala kamo pe bula 5 ilya uno magazini.

[Icikope pe bula 10]

Tukuteni ukulangulukilana

[Icikope pe bula 11]

Nga ca kuti imibele ya kupopomenwa iya mupungwe yatwalilila, kuti caba bwino ukuyamona dokota

[Ifikope pe bula 12]

Mwe bafyashi, mwilayangufyanya ukuipeela umulandu, umwina mwenu, nelyo umupungwe wenu