Imisepela Ili mu Bwafya

◼ Mu United States, umwana we sukulu uwa myaka 15 aombele imfuti mu bo asambilila na bo, aipayapo babili no kucenapo 13.

◼ Mu Russia, imisepela yakolelwe yaipeye akakashana ka myaka 9 bunkalwe bunkalwe no kupuma ba wishi no mufyala wa kakashana.

◼ Mu Britain, umulumendo wa myaka 17 apumine umwaice mubiye no kumulasaula umwele. Aebele bakapokola ati: “Kwena pa kubala, nshacilafwaya ukumwipaya, nomba ilyo nacimona umulopa nacitila kamupwishishishe fye.”

IFINTU fya kupapusha nge fi filacitika fye sana. Taficitika fye limo limo iyo. Icipande cali mu lupapulo lwa Professional School Counseling catile: “Umu twaikala fwe bantu, ulukakaala lucitwa ne misepela, bwafya ubukalamba icine cine.” Ifilecitika e filelanga ukuti ifi ulu lupapulo lwalanda fya cine.

Akabungwe ka U.S. National Center for Education Statistics katile nangu line ulukakaala mu masukulu ya mu United States nalucepanako, “mu 2001 abana be sukulu amamilioni yabili aba myaka 12 ukufika 18 balicenenwe mu lukakaala nelyo ukwibilwa pa sukulu.” Kabili ukupumwa no mucusha pa masukulu filefulilako cila bushiku.

Lelo ulukakaala lucitwa ne misepela talulekuma fye abana be sukulu aba mu United States iyo. Ulupapulo lumo lwine lwatile: “Mu myaka isano, ukufuma mu 1997 ukufika mu 2001, bakafundisha abacenenwe mu lukakaala pa masukulu baali 1.3 millioni, kabili pali aba pali abaibilwe 817,000 e lyo aba bambi 473,000 balibalungulwishe sana.” Kabili, bakafundisha bamo bamo aba ku praimari na ku sekondari, balibapangile ukubacena ku mwana we sukulu, kabili bamo bena balipuminwe no kupumwa.”

Nga ku fyalo fimbi kwena kwaba shani? Abasabankanya ilyashi bamo batile: “Ku China, abana bampulamafunde abaiketwe mu 2002 bali 61,916 lelo mu 2003 balifulileko, bafikile 69,780.” Fimbi ifyo balandilepo mu lyashi fya kuti “abaice abapanga amabumba ya bampulamafunde e bacitile sana ulukakaala.” Mu mwaka wa 2003, ku Japan na ko kwafumine ilyashi lya kuti mu myaka 10 iyapita, nga kupenda imilandu yonse iyacitika, pa bacitile milandu, hafu bali misepela.

Imiti Ikola Ileonaula Imisepela

Ubwafya bumbi buli mu fyo imisepela ileyonaula. Ukulingana na kabungwe ka U.S. National Institute on Drug Abuse, pa kuti imisepela mu calo ipwishe sukulu lya ku sekondari ninshi hafu yalibomfyapo kale imiti ikola. Kabili aka kene kabungwe katile: “Imisepela ya nomba ilenwa sana ubwalwa. Abana be sukulu abengi sana balanwapo ubwalwa ilyo bacili pa sukulu lya ku sekondari, (77 pesenti); kabili mupepi na hafu balanwa ilyo tabalafika na mu gredi 8.”

Ubulalelale

Muli ino myaka ilyo bulwele bwa AIDS bwanene, takuli uushaishiba ukuti ukucito bupulumushi kuipaya fye. Nomba abacaice abengi bamona ubulalelale kwati nakalimo cangalo fye. Imisepela imo imo ku Amerika nga ilefwaya ukutila ukucita ubupulumushi no muntu mu lupita fye kwiumfwika ukuti ce shiku isosa ukuti: “kwangala fye.” Batila ni ‘cibusa musuma,’ nga balelanda pa muntu uo bacita fye nankwe ubupulumushi capwila na po pene.

Kalemba wa lyashi Scott Walter ashimika amaparte abaice bakwata ku nse ya musumba ukuba ukucita ubulalelale bwa kapela makufi ilyo abafyashi babo bali ku ncito. Kwali parte imo uko umukashana umo atile “aali no kubembuka na balumendo bonse fye abali ku parte. . . . Abaice abali fye ne myaka 12 na bo bene balabako ku maparte ya musango yu.”

Bushe ici camuponya pa musao? Ababebeta ifyo imisepela icita ubulalelale bena tacibaponya pa musao. Dr. Andrea Pennington alembele ukuti: “Mu myaka 20 iyapita, twalimona ukuti abalecita ubulalelale baice sana. Tatupapa na kupapa ukumona uko utulumendo no tukashana utuli fye ne myaka 12 tulecita ubupulumushi.”

Icakalifye sana imitima ni cilya calembelwe mu nyunshipepala ya USA Today, ica kuti: “Mu United States abaice abengi sana . . . bali ne cimusango ca kufyompana ifya mfwalo. . . . Abaice bena bamona kwati ukucite fi ‘te bupulumushi.’” Ukulingana no kufwailisha kwacitilwe pa bakashana 10,000, abakashana “8,000 batile ni banacisungu, nomba pali aba bene, paali 2,000 abali no musango wa kufyompa ifya mfwalo. E lyo abakashana 2,160, batile ‘ukufyompa ica mfwalo cintu tucita no mwaume nga tuleangala.’”

Na ku fyalo fimbi na ko kwine ubupulumushi bulefulilako. Akabungwe ka UNESCO katile: “Imisepela ya ku Asia ilelwalako ubulwele bwa HIV pa mulandu wa bupulumushi ilecita na bantu balekanalekana, kabili abaice abengi kuno balesuula ‘imisango isuma’ iyo abafyashi babo abena Asia babafunda.”

Bushe kwaba na fimbi ifilelanga ubwafya buli ne misepela? Ulupapulo lwa Women’s Health Weekly lwatile: “Pa bakashana imisepela 100 abali ne myaka pa kati ka 16 na 19, 25 bakapita mu bwafya bwa kukungumana icibi ica kuti balafilwa no kubombe milimo.” Lelo na baume na bo balakungumana. Ukulingana no lupapulo lwa U.S. News & World Report, cila mwaka imisepela 5,000 balaipaya. Kabili ulupapulo lumo lwine lwatile, katwishi ne cilelenga batini, “abalumendo baleipaya sana ukucila abakashana pantu pa mwanakashi umo uwaipaya ninshi kuli abalumendo 6 abaipeye.”

Cine cine, imisepela ya ino myaka ili mu bwafya. Bushe cinshi cilelenga?

Amafya Imisepela Ikwete

ILYO abana balekula ukuba imisepela, imikalile nangu iwame shani balaba na mafya. Abana nga bafika pa kuba imisepela balatendeka ukufwaisha ukucita ifintu ifyo bashalecita kale. Balasongwa cila bushiku kuli bakafundisha wabo na ku fibusa. Balatendeka ukukumbwa ifyo bamona pa TV, mu mafilimu, ifyo bomfwa mu nyimbo, e lyo ne fya pa Intaneti. E cilya akabungwe ka United Nations kasosele ukuti ilyo abana balekula bapita “mu nshita ya kwaluka kwayafya icine cine.”

Icibipa ca kuti, abana bene aba, tabeshiba ca kucita pa bwafya pantu baba na mano ya bwaice. (Amapinda 1:4) Nga takuli wa kubatungulula, kuti baba ne misango yabipa. Ku ca kumwenako, ba UN batile: “Abafwailikishe pa bana basangile ukuti batendeka ukubomfya imiti ikola ilyo bakula ukufika ku kuba imisepela.” Kabili imisango imbi iyabipa pamo nga ulukakaala na bucisenene, na yo ine e lyo baitendeka.

Abafyashi abatila ifya musango yo ficitikila fye “abapiina” nelyo abantu ba mishobo imbi, awe ninshi tabeshibe ico balelanda. Amafya abaice bakwete yaba fye ku baice bonse fye: abapiina na bashili bapiina, na bantu ba mishobo fye yonse. Kalemba wa lyashi, Scott Walter atile: “Nga ca kuti mutontonkanya ukuti ‘abana abashumfwa’ baba fye abanono napamo aba myaka 17, abo banyinabo bafwilishiwa no buteko pa mulandu bupiina, ninshi tamwapoosa mano ku fyo icalo cili ino myaka. Umwana cintomfwa pali lelo kuti aba uwabuuta inkanda, kuti aleikala fye bwino, kuti aba umunono sana uushilafisha ne myaka 16, kabili kuti aba mwaume nelyo umwanakashi.”

Nomba bushe, cinshi abaice abengi balebela ifi? Bushe imisepela ya ku kale tayalekwata amafya na matunko nga ya? Ca cine balekwata, lelo ino nshita tuleikalamo ni nshita ilya Baibolo ilondolola ukuti ‘inshita yaafya.’ (2 Timote 3:1-5) Ifilecitikila imisepela lelo nafiibela, tafyalecitikila imisepela yaliko mu myaka ya ku numa. Natulande pali fimo fimo.

Indupwa Shileyaluka

Tontonkanyeni pa fyo ulupwa lwaba pali lelo. Ulupapulo lwa Journal of Instructional Psychology lwatile: “Abana aba ku Amerika mupepi na citika ilyo tabalakumanya ne myaka 18, balamonako na menso uko icupo ca bafyashi babo cilepwa.” Ifi e ficitika na mu fyalo fimbi ifya ku Bulaya. Icupo ca bafyashi nga capwa, abana balabipilwa sana. Journal yatile: “Abana balafilwa sana ukucita bwino mu fya ku sukulu no kumfwana na bambi pa sukulu nga ca kutila e lyo abafyashi balekana fye. Abana baba mu ndupwa shaikatana nelyo abasungwa no mufyashi umushimbe pa nshita ntali atemwa abasungwa ku bashili bafyashi babo ababafyalilila balabapo bwino . . . Kabili, abafyashi nga balekana umwana alasashila kabili alaisuula.”

Bana mayanda abaleingila incito na bo bene nabalenga ukuti kube ukwaluka mu lupwa. Ukufwailisha kwacitilwe mu Japan pa bana bampulamafunde kwa kuti nga ca kutila abafyashi bonse babili balabomba cilafya sana ukusakamana bwino abana ukucila ifyo ciba nga paleshala mufyashi umo pa ng’anda.

Kwena, indupwa ishingi shilakabila abafyashi bonse babili ukuba pa ncito pa kuti bakumanishe ifyo balekabila. Nga ca kuti abafyashi bonse babili balebomba, abana kuti baleikala bwino sana. Nomba icibipa ni ci: Abana abengi sana nga bafuma ku sukulu basanga pa ng’anda tapali bantu. Abafyashi nga babwela ilingi bafika pa ng’anda ukufuma ku ncito ninshi nabanaka kabili baletontonkanya fye pa mafya ya ku ncito. Cinshi cifumamo? Abana banono abengi tabalesakamanwa sana. Umusepela umo ailishenye ati: “Ifwe pa mwesu tatukwata inshita ya kuba pamo.”

Abengi batila uyu musango nga watwalilila, ku ntanshi cikabipila abana. Dr. Robert Shaw atile: “Ndemona kwati ifyo abafyashi bakusha abana babo muli iyi myaka 30 iyapita e filelenga abana ukuba abashatemwana mu lupwa, bacintomfwa, abashisambilila bwangu, kabili bacumbu munshololwa. Abafyashi balaiteka ubusha ku kufwayafwaya icuma, no kuba abasambashi, ne ci cilelenga abafyashi balepoosa inshita ikalamba ku ncito e lyo no kubomfye ndalama ishingi. Ici cilenga belakwata nshita ya kucita fimbi ifingalenga abana babo ukubatemwa.”

Kuli na cimbi icileletela abana ubwafya: Abana abakwata abafyashi babili ababomba inshita iikalamba baba fye beka ukwabula uwa kubatungulula. Abafyashi nga tabaletungulula abana babo ninshi bwafya balefwaya.

Ukwaluka mu Mifundile ya Bana

Ukwaluka mu mifundile ya bana na ko nakulenga imisepela ukuba mu bwafya. Dr. Ron Taffel alandile ukwabulo kupita mu mbali ukuti, abafyashi “balekaana ukubomba mulimo wabo.” Ica musango yu nga cacitika, abana bakula ukwabula ifunde nelyo beshiba fye amafunde ayanono sana ayo bafwile ukukonka mu fyo balecita.

Limo limo, cimoneka kwati icilenga abafyashi ukukanafunda abana babo bwino bwino ni co tabafwaya kukusha abana ifyo bena bakuushiwe. Bafwaya ukuba ifibusa fya bana babo—te kubakalipila iyo. Umufyashi umo atile: “Nshakoseshe amafunde. Abafyashi bandi balekosha sana amafunde; nshalefwaya ukukosesha umwana wandi amafunde. Nomba nalilufyenye pa kucite ci.”

Bushe abafyashi bamo bamo bacita shani pa kuti tabakoseshe amafunde? Ulupapulo lwa USA Today lwatile: “Pa kufwailisha kwacitilwe nomba line pa bana 600 abaleundapwa pa mulandu wa kunkuma ku miti ikola, mu New York, mu Texas, mu Florida, na mu California, casangilwe ukuti abana 120 pali aba balenwena ubwalwa no kubomfesha imiti ikola pamo na bafyashi babo. E lyo bambi na bo mupepi na 30, ababasambilishe ukubomfya imiti ikola, maka maka ukupeepa ibange, bafyashi babo, banyinabo nelyo bashibo.” Cinshi umufyashi wa mano engacitila ica musango yo? Umufyashi umo atile: “Naebele umwana wandi umukashana ukutila kuti cawama nga alecitile ifi fintu pano ng’anda apa kuti ndemumona.” Abafyashi bambi batontonkanya ukuti nga balebomfesha pamo imiti ikola ninshi kuti “batemwana” na bana.

Amafya Yafuma mu Fisabankanishiwa pa Mulabasa

Kabili kwaba no kutunkwa kufuma ku milabasa. Mu kufwailisha kwa kwa Marita Moll, casangilwe ukuti abana abengi mu calo ca United States bapoosa amaawala 4 na maminiti 48 cila bushiku ukutamba TV nelyo ukubomfya kompyuta.

Nomba bushe icintu ca musango yo cibipile pi? Icipande calembelwe muli magazini ya Science catile “utubungwe mutanda (6) utwaba mu United States,” ukubikako fye na kabungwe ka American Medical Association, balisumine ukuti icilelenga “ulukakaala mu bana” fintu batamba. Magazini ine iyi yatile “nangu line abasambilila sana balisuminishenye pali ici, abantuuntu fye bena cilemoneka kwati tabalesumina ukuti ifiba mu milabasa kuti fyaleta ulukakaala mu calo.”

Natulande pa nyimbo sha pa vidio. Abafyashi balapapa ukumfwa amashiwi ya bupulumushi yaba muli aya mavidio. Nomba bushe kwena kuti fyalenga abana ukuba ne yo misango yabipa? Ifyo basangile pa fyo bafwailishe pa baba ku koleji 500, fya kuti “inyimbo shilanda pa lukakaala shilalenga umuntu aba uwa lukakaala.” Ukulingana no kufwailisha kumbi ukwa nomba line, “abana abatamba sana ubupulumushi no lukakaala luba . . . ‘mu nyimbo shimba bampulamafunde’ isha pa mavidio kuti balacita filya fine baletamba.” Uku kufwailisha pa bakashana ukucila pali 500 kwalangile ukuti abatamba sana amavidio ya bampulamafunde, ilingi line e bapuma bakafundisha, no kukakwa balakakwa mu cifungo, kabili kuti bacito bulalelale na bantu abengi.

Ifyo Imisepela Ibomfya Bakompyuta

Ino myaka kuli na bakompyuta abaleonaula imisango ya baice. Ulupapulo lwa Pediatrics lwatile: “Mu myaka 10 iyapita bakompyuta nabafula sana mu mayanda ya bantu. Mu calo ca United States conse, amayanda ayengi umwaba abana abaya ku sukulu (aba myaka 6-17) balikwata kompyuta . . . Amayanda umwali abana ba myaka 3-17 mu United States umwali bakompyuta mu 1998 yacilileko fye panono pali hafu, kumfwa mu 2000 mwena bafulile sana ukucila pali hafu.” Abalebomfya bakompyuta balefulilako na mu fyalo fimbi.

Nomba te kutila kano fye umwaice nakwata kompyuta e lyo engaibomfya, iyo. Ukulingana no wafwailishe umo, asangile ukuti “abana ba myaka 5 ukufika ku 17 abengi sana, mupepi na bonse balabomfya kompyuta, e lyo bambi ukucila pali hafu balabomfya Intaneti.” Kanshi ici cilengele abana ukulaifwaila ifyebo ifingi sana ukucila ifyo caleba kale. Ici kuti caba bwino kulila fye ifyebo balefwaya fya kubafwa e lyo pali no mukalamba uulemona ifyo balecita. Lelo kwena, abafyashi abengi nga nshi balaleka abana babo ukubomfya kompyuta ukwabulo kubasopa.

Icilelangilila ukuti ici ca cine, fintu Moll alembele mu lupapulo lwa Phi Delta Kappan, atile ukufwailisha bafwailishe mu 2001 pa babomfya Intaneti, “abafyashi abengi sana ukucila pali hafu bamona kwati balishibe ‘ifingi’ ifyo umwana wabo alecita pa Intaneti. Nomba ilyo baipwishe abana icipusho cimo cine, abengi sana ukucila pali hafu na bo batile abafyashi babo baishibe fye ‘ifinono e lyo bambi tabaishibe na kwishiba’ ifyo abana babo balecita pa Intaneti.” Ukufwailisha kwine uku, kwasangile no kuti “abana bamo bamo abali ne myaka 9 na 10 balelanshanya mu bumfisolo nangu ca kutila bakalamba fye basuminisha ukulanshanya kwa musango yo pa Intaneti. Ubwafya buleya bulekulilako pantu abana abali ne myaka 11 ukufika ku 12 abalanshanya pa internet nabafula ukucila pali citika. Kumfwa abali ne myaka 13 ukufika ku 17, bena nabacila sana pali citika . . . Mu kufwailisha kwali mu Britain pa fyo Intaneti ya mu mayanda ibomfiwa, casangilwe ukuti pa bafyashi 7, umufyashi umo alisumiine ukuti taishibe ifyo abana bakwe baletamba pa Intaneti.”

Ukukanasopa abana ilyo balebomfya Intaneti kuti kwalenga abana balatamba ifye shiku. Te ico ceka. Taffel, ulya wine tulandilepo kale alandile pa ca bulanda icilecitika, atile: “Abana besu balepanga ifibusa pa sukulu na pa Intaneti, ne ci, cilelenga baleisha na banabo abo ilingi line tushishiba na kwishiba.”

Camoneka fye bwino bwino ukuti imisepela ya nomba ili na mafya ayengi ayo imisepela kale ishalekwata. Kanshi e mulandu wine imisepela iyingi ilecitila ifyabipa! Cinshi cingacitwa ku kwafwilisha misepela ya ino myaka?

[Amashiwi pe bula 6]

“Ndemona kwati ifyo abafyashi bakusha abana babo muli iyi myaka 30 iyapita e filelenga abana ukuba abashatemwana mu lupwa, bacintomfwa, abashisambilila bwangu, kabili bacumbu munshololwa.”—DR. ROBERT SHAW

[Icikope pe bula 6, 7]

Icalenga indupwa ukwaluka ni co bana mayanda abengi balingile ncito

[Icikope pe bula 7]

Ukukanaangalila abana kuti kwabaletelela

[Icikope pe bula 8]

Abafwailisha basanga ukuti icilenga ulukakaala mavidio ya nyimbo ayaluminisha ulukakaala

[Icikope pe bula 9]

Bushe mwalishiba ifyo abana benu batamba pa Intaneti?