“Ifi Fintu Fili no Kwisa”

“Yesu alibaswike, ati, . . Ifi fintu fili no kwisa, lelo impela icili tailaisa.”—MATEO 24:4-6.

1. Lyashi nshi twingafwaisha ukusambililapo?

CINE cine mwalitemwa ubumi bwenu kabili mulafwaisha ukwishiba ifikamucitikila ku ntanshi. Kanshi kuti mwafwaisha no kwishiba ilyashi limo ilyo C. T. Russell alefwaisha ukwishiba ku numa mu 1877. Russell, uyo pa numa aishileba solwesolwe wa Watch Tower Society, alembele akatabo kaleti The Object and Manner of Our Lord’s Return. Aka katabo ka mabula 64 kaalelanda pa kubwela kwa kwa Yesu, nelyo ukwisa kwakwe ukwa ku ntanshi. (Yohane 14:3) Inshita imo lintu ali pa Lupili lwa Miolife, abasambi bakwe bamwipwishe pa lwa kulya kubwela abati: “Twebeni, ni lilali ifi fintu fikabako? Kabili cinshi iciishibilo ca kwisa [“ukubapo,” NW] kwenu, ne ca kupwa kwa pano isonde?”—Mateo 24:3.

2. Mulandu nshi kwabela ukupusanapusana ukwingi mu kumfwikisha ifyo Yesu asobele?

² Bushe mwalishiba no kumfwikisha umwalolele icasuko ca kwa Yesu? Cisangwa mu Malandwe yatatu. Profesa D. A. Carson atile: “Takwaba ifipandwa mu Baibolo ifyalenga sana bakapilibula ukukanasuminishanya ukucila pali Mateo 24 ne fipandwa fyapalako ifya Marko 13 na Luka 21.” Lyena alondolola ifyo ena aletontonkanyapo—kabili uku na ko kutontonkanya fye ukwapusanako. Mu mwanda wa myaka uwalekelesheko nelyo no wakonkelepo nelyo ukucilapo, ukukanasuminishanya kwa musango uyo ukwingi kwalangile ukubulwa icitetekelo. Bakalengulula bacishamo abasabankenye uko kukanasuminishanya basambilishe ati Yesu tabalile alanda ifyo tubelenga mu Malandwe, kabili ifyo asosele fyaishilefundawilwa pa numa, nelyo ukuti ifyo asobele tafyafikilishiwe. Uulanda pali Baibolo umo alondolwele Ilandwe lya kwa Marko ‘ukulingana ne mimwene ya kwa Mahayana umuBuddha uwa mano ya buntunse.’

3. Bushe Inte sha kwa Yehova shaumfwikisha shani uku kusesema kwa kwa Yesu?

³ Lelo Inte sha kwa Yehova tashitwishika bucine no kucetekelwa kwa Baibolo, ne fyo Yesu aebele abatumwa bane abali pa Lupili lwa Miolife inshiku shitatu ilyo ashilafwa. Ukutendekela mu nshiku sha kwa C. T. Russell, abantu ba kwa Lesa panono panono balyumfwikisha umwalola ukusesema kwa kwa Yesu. Mu myaka inono iyapitapo, Ulupungu lwa kwa Kalinda lwalilundapo ubulondoloshi bwaumfwika ubwa fyo abantu ba kwa Lesa baishiba pa lwa uku kusesema. Bushe mwalyumfwikisha ubo bulondoloshi, no kumona ifyo bwingamwaafwa?a Natubupitulukemo.

Ukufikilishiwa kwa Kutiinya Ukupalamine

4. Cinshi napamo calengele abatumwa ukwipusha Yesu pa fya ku ntanshi?

⁴ Abatumwa balishibe ukuti Yesu e Mesia. E co ilyo baumfwile alanda pa mfwa yakwe, ukubuushiwa, no kubwela, bafwile baliipwishe abati, ‘Nga ca kuti Yesu afwa no kuya aya, akabomba shani ifintu fishaiwamina ifyo Mesia aleenekelwa ukucita?’ Ukulundapo, Yesu alandile pa lwa mpela ya Yerusalemu ne tempele lya iko. Abatumwa napamo baliipwishe abati, ‘Ni lilali ico cikacitika kabili cikacitika shani?’ Pa kuti bomfwikishe ifi fintu, abatumwa baipwishe abati: “Ni lilali ifi fintu fikabako? kabili cinshi cikabe cishibilo ica kuti fyonse ifi fyalaswa fipwishishiwe?”—Marko 13:4; Mateo 16:21, 27, 28; 23:37–24:2.

5. Bushe ifyo Yesu asosele fyafikilishiwe shani mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo?

⁵ Yesu asobele ukuti kukabe nkondo, ifipowe, ifikuko, ifinkukuma, ukupata no kupakasa Abena Kristu, bamesia ba bufi, no kushimikila imbila nsuma ya Bufumu mwi sonde lyonse. E lyo impela yali no kwisa. (Mateo 24:4-14; Marko 13:5-13; Luka 21:8-19) Yesu alandile fi mu kubangilila kwa mwaka wa 33 C.E. Mu myaka yakonkelepo, abasambi bakwe abaibukila balimwene ukuti cine cine ifyasobelwe filecitika mu nshila yaibela. Cine cine, ifyacitikapo fishininkisha ukuti icishibilo califikilishiwe pali ilya nshita, pa kati ka 66 na 70 C.E. ukulenga ubwikashi bwa ciYuda ukupeelwa mu maboko ya bena Roma. Bushe cacitike shani?

6. Cinshi caishilecitika pa bena Roma na baYuda mu 66 C.E.?

⁶ Mu 66 C.E. ku Yudea mu lusuba lwakabisha, baZealot ba ciYuda basanshile abalinshi ba ciRoma pa nkambi yali mupepi ne tempele mu Yerusalemu, kabili babalamwine ulukaakala muli cilya calo conse. Mu citabo ca History of the Jews, Profesa Heinrich Graetz ashimika ati: “Incito ya kwa Cestius Gallus pamo nga Kateka wa Suria yali kutungilila ifita fya Roma, . . . ilyo amwene ifyo bucipondoka bwalaanana asukile acitapo fimo ku kubucilikila. Akolongenye imilalo yakwe yonse, na ba kateka ba fyalo fyapalamineko batumine ifita fyabo mu kuitemenwa.” Uyu mulalo wa fita 30,000 washingile Yerusalemu. Ilyo balwileko panono, abaYuda bafulumikile ku numa ya fibumba mupepi ne tempele. “Abena Roma batwalilile ukusansa ifibumba mu nshiku shisano, lelo balefulumukako ku fyanso fya bena Yudea. Cali fye ni pa bushiku bwalenga 6 e lintu basukile banasha icibumba lwa ku kapinda ka kuso pa mulola we Tempele.”

7. Mulandu nshi abasambi ba kwa Yesu bamwenene ifintu mu kupusanako na baYuda abengi?

⁷ Shi baleni tontonkanyeni ifyo abaYuda bafwile bafulunganishiwe, pantu pa myaka iingi bacetekele ukuti Lesa akabacingilila kumo no musumba wabo uwashila! Nangu ni fyo, abasambi ba kwa Yesu balisokelwe kabela ukuti Yerusalemu ali no kuponenwa akayofi. Yesu asobele ati: “Inshiku shikakufikila, ilyo abalwani bobe bakakushingulushe camba, no kukushinga, no kukucandila konse konse, no kufuntula iwe na bana bobe abali muli iwe, kabili tabakashe muli iwe ilibwe limo pa libiye.” (Luka 19:43, 44) Lelo bushe ico calepilibula ukuti Abena Kristu abali mu Yerusalemu bali no kufwa mu 66 C.E.?

8. Kayofi nshi Yesu asobele, kabili “abasalwa” abo inshiku shali no kwipifiwilwa ni bani?

⁸ Pa kwasuka balya batumwa pa Lupili lwa Miolife, Yesu asobele ukuti: “Inshiku shilya shikabe sha bucushi, ubwa kuti tabwaponene ubwabe fi ukufuma ku citendekelo ca kulenga uko Lesa alengele no kufika kuli nomba, kabili takwakabeko. Kabili abulo kwipifye nshiku, nga tengapusuko muntunse nakalya; lelo akepifye nshiku pa mulandu wa basalwa abo asalile.” (Marko 13:19, 20; Mateo 24:21, 22) E co inshiku shali no kwipifiwa na “basalwa” bali no kupusushiwa. Aba basalwa bali ni bani? Ukwabulo kutwishika te baYuda bapondweke abaitungile ukupepa Yehova lelo abakene Umwana wakwe. (Yohane 19:1-7; Imilimo 2:22, 23, 36) Kanshi abasalilwe icine cine pali ilya nshita baYuda na bashali baYuda abacetekele Yesu nga Mesia kabili Umupusushi. E bo Lesa asalile, kabili pa Pentekoste 33 C.E., abacitile ukuba uluko lupya ulwa ku mupashi, “Israele wa kwa Lesa.”— Abena Galatia 6:16; Luka 18:7; Imilimo 10:34-45; 1 Petro 2:9.

9, 10. ‘Shaipifiwe’ shani inshiku sha kusansa kwa bena Roma, kabili finshi fyafuminemo?

⁹ Bushe shilya nshiku ‘shalipifiwe’ kabili bushe abasubwa abasalwa mu Yerusalemu balipusushiwe? Profesa Graetz atubululo kuti: “[Cestius Gallus] amwene ukuti tacili ca mano ukutwalilila ukulwisha abapampamine pa kubalwisha no kwimya lulu watantalila pa nshita lintu imfula ya pa mibundo yali fye mupepi no kuloboka . . . pantu ici nga calicilikile abashilika ukupeelwe fya kulya. Napamo e calengele ukuti asalepo ukwimika ubulwi.” Te mulandu ne calengele ukuti Cestius Gallus acite ici, ifita fya bena Roma fyalifumine mu musumba, kabili abaYuda balibobawilepo abena Roma abengi no kubepaya.

¹⁰ Kulya kufuma mu musumba ukwa bena Roma ukushaenekelwe kwalengele ‘abantunse,’ e kuti abasambi ba kwa Yesu abali mu busanso mu Yerusalemu ukupusushiwa. Ifyalembwa fya lyashi lya kale fishimika ukuti Abena Kristu balishukiile iyi nshita ku kufulumuka muli ilya ncende. Mwandi Lesa alilangishe amaka yakwe aya kwishibila kabela ifya ku ntanshi no kushininkisha ukuti apususha bakapepa bakwe! Lelo, cinshi cacitikile abaYuda bashasumina abashele mu Yerusalemu na mu Yudea?

Ubucushi Bukalamba Bwali no Kwishila Aba mu Nkulo Ilya

11. Cinshi Yesu asosele pa lwa “inkulo ino”?

¹¹ AbaYuda abengi bacetekele nga nshi ukuti ukupepa kwabo, ukwalecitilwa pe tempele, kukatwalilila pe. Lelo Yesu atile: “Sambilileni . . . ku mukunyu. Umusambo wa uko ilyo nomba wabo uteku no kulemba amabuula, mwaishibo kuti amainsa yali mupepi; ifyo fine na imwe, ilyo mukamona ifi fyonse, ishibeni ukuti ali mupepi, ali pa mwinshi. Ndemwebe cine cine, ndeti, inkulo ino tayakapite, fikasuke ifi fyonse afiisa. Umuulu na na pano isonde fikapita, lelo ifyebo fyandi tafyakapite.”—Mateo 24:32-35.

12, 13. Bushe ilyo Yesu alandile pa lwa “inkulo ino” ni mwi abasambi bafwile bacumfwilile?

¹² Mu myaka yatangilile 66 C.E., Abena Kristu balingile balimwene uko imbali sha kutendekelako ishingi isha cishibilo cabamo ifingi shalefikilishiwa, pamo nga inkondo, ifipowe, nangu fye ukushimikila kwa mbila nsuma iya Bufumu mu ncende ishingi. (Imilimo 11:28; Abena Kolose 1:23) Nangu cibe fyo, ni lilali impela yali no kwisa? Ni mwi Yesu aloseshe ilyo atile: “Inkulo ino [mu ciGriki, ge·ne·aʹ] tayakapite”? Ilingi line Yesu aitile inkulo ya baYuda iyalemulwisha, ukusanshako na bashimapepo, nge ‘nkulo ibifi, iya bucende.’ (Mateo 11:16; 12:39, 45; 16:4; 17:17; 23:36) E co, ilyo abwekeshepo ukusosa pa Lupili lwa Miolife ukuti “inkulo ino,” ifishinka filanga ukuti taalelosha ku mushobo onse uwa baYuda abaikalako mu nkulo shonse; kabili taloseshe ku basambi bakwe, nangu ca kuti bali “lupwa ulwasalwa.” (1 Petro 2:9) Kabili Yesu taleti “inkulo ino” yaba ciputulwa ca nshita.

¹³ Lelo, abo Yesu aalelandapo ni balya baYuda balemulwisha aba ku numa abali no kumonako ukufikilishiwa kwa cishibilo alandilepo. Profesa Joel B. Green alanda pa fyo Luka 21:32 aabomfya inumbwilo ya kuti “inkulo ino” atila: “Mwi Landwe lyalenga Butatu, amashiwi ya kuti ‘inkulo ino’ (na yambi ayapalako) lyonse fye yalosha ku musango wa bantu abakaanya imifwaile ya kwa Lesa. . . . [Yalosha] ku bantu abo mu bumankonso bashifwaya imifwaile ya kwa Lesa.”b

14. Finshi fyacitikile ilya “nkulo,” lelo ifyacitikile Abena Kristu fyapuseneko shani?

¹⁴ Inkulo ibifi iya ba Yuda balekaanya iyali no kumona ukufikilishiwa kwa cishibilo, na kabili yali no kumonako ilyo impela yaisa. (Mateo 24:6, 13, 14) Kabili ukumona balimweneko! Mu 70 C.E., imilalo ya bena Roma iyo nomba yaletungululwa na Titus, umwana mwaume wa kwa Kateka Vespasian yalibwelulwike. Ukucula abaYuda abacilikilwe mu musumba baculile kwalibipishe icine cine.c Nsangwapo Flavius Josephus ashimika ukuti pa nshita abena Roma balepwisha ukubongolola umusumba, ninshi abaYuda 1,100,000 nabafwa na 100,000 balisendelwe bunkole, kabili abengi pali aba mu kwangufyanya balefwa imfwa mbi ku cipowe nelyo ukwipaiwa mu fiyanda fya mangalo ifya bena Roma. Cine cine, ubucushi bwa mu 66 C.E. ukufika mu 70 C.E. bwali bucushi bwakulisha ubushatalile abucitikilapo Yerusalemu no bwikashi bwa baYuda kabili ubushatalile abubwekeshapo. Mwandi ifintu fyaishilewamina Abena Kristu abaumfwilile ukusoka kwa mu kusesema kwa kwa Yesu kabili abafulumwike Yerusalemu mu 66 C.E. ilyo imilalo ya bena Roma yaile! Abena Kristu basubwa “abasalwa” ‘balipusushiwe,’ atemwa ukubakililwa, mu 70 C.E.—Mateo 24:16, 22.

Ukufikilishiwa na Kumbi Kuli ku Ntanshi

15. Kuti twashininkisha shani ukuti kwalishele ukufikilishiwa kukalamba ukwa kusesema kwa kwa Yesu ukucila pa kwa mu 70 C.E.?

¹⁵ Nangu cibe fyo, aka takali e kapeleko. Yesu ali nalanda kale ukuti pa numa umusumba ube naupomonwa, ali no kwishila mwi shina lya kwa Yehova. (Mateo 23:38, 39; 24:2) Lyene alilondolwele ici bwino mu kusesema kwakwe ukwa pa Lupili lwa Miolife. Pa numa ya kulanda pa “bucushi bukalamba” ubuleisa, atile bakristu wa bufi bakema, na Yerusalemu ukabo wanyantwapo ku bena fyalo pa nshita iyatantalila. (Mateo 24:21, 23-28; Luka 21:24) Bushe cilemoneke fyo ukufikilishiwa na kumbi, ukwacilapo bukulu, kwali no kwisa? Ifishinka filanga ukuti kwali no kwisa. Nga twalinganya Ukusokolola 6:2-8 (ukwalembelwe pa numa ya bucushi bwa Yerusalemu mu 70 C.E.) kuli Mateo 24:6-8 na Luka 21:10, 11, tulesanga ukuti inkondo, ifipowe, ne fikuko ifyacilapo ubukulu fyali ku ntanshi. Uku kufikilishiwa kukalamba ukwa mashiwi ya kwa Yesu kulafikilishiwa ukutula apo Inkondo ya Calo iya 1 yabalamukile mu 1914.

16-18. Cinshi tuleenekela icili no kucitika ku ntanshi?

¹⁶ Pa myaka iingi nomba, Inte sha kwa Yehova shasambilisha ukuti ukufikilishiwa kulecitika ukwa cishibilo kushinina ukuti “ubucushi bukalamba” bucili tabulaisa. Ino “inkulo” ibifi ikamonako bulya bucushi. Cimoneka ukuti na kabili kukabako icikabalamuna (ukusansa kwa kupepa kwa bufi konse), nga fintu fye ukusansa kwa kwa Gallus ukwa mu 66 C.E. kwabalamwine ubucushi pali Yerusalemu.d Icikakonkapo, nga papita inshita iishaishibikwa, impela ikesa, uko e kuti ubonaushi ubukaba mwi sonde lyonse, ukupala bulya ubwa mu 70 C.E.

¹⁷ Ilyo alelanda pa bucushi ubupalamine nga nshi, Yesu atile: “Ilyo line pa numa ya bucushi bwa nshiku shilya, [ukonaulwa kwa kupepa kwa bufi] akasuba kakafiishiwa, no mweshi tawakabalike, intanda shikapona mu muulu, ne fya maka fya mu muulu fikatenkaniwa. E lyo kukamoneka ne cishibilo ca Mwana wa muntu mu muulu; e lyo ne nko shonse sha pano isonde shikapumapo imisowa, no kumono Mwana wa muntu aleisa pa makumbi ya mu muulu na maka yakalamba no bukata.”—Mateo 24:29, 30.

¹⁸ E co, Yesu umwine asosele ati “pa numa ya bucushi bwa nshiku shilya,” ifinjelengwe fya mu muulu ifyaibela fikacitika. (Linganyeniko Yoele 2:28-32; 3:15.) Ici cikatulumushe cibi no kupesha amano abantunse babulwa icumfwila ica kuti ‘bakapumapo imisowa.’ Abengi “bakaleko mweo ku mwenso, na ku kulolele fikesapona pa ba pano nse.” Lelo ici te fyo cikaba ku Bena Kristu ba cine! Bena ‘bakenune mitwe; pantu ukulubuka kwabo nakupalama.’—Luka 21:25, 26, 28.

Ubupingushi Buleisa!

19. Kuti twaishiba shani ilyo umulumbe wa mpaanga ne mbushi ukafikilishiwa?

¹⁹ Moneni ukuti Mateo 24:29-31 yasobela ukuti (1) Umwana wa muntu aleisa, (2) ukuti uku kwisa kukaba kwa bukata bukalamba, (3) bamalaika bakaba nankwe, na (4) ne nko shonse sha pano isonde shikamumona. Yesu abwekeshapo ukulanda pali ishi mbali shonse mu mulumbe wa mpaanga ne mbushi. (Mateo 25:31-46) E co, kuti twatila uyu mulumbe ulanda pa nshita, iikakonkapo ilyo ubucushi bukatendeka, lintu Yesu akesa na bamalaika bakwe no kwikala pa cipuna cakwe ica Bufumu ku kupingula. (Yohane 5:22; Imilimo 17:31; linganyeniko 1 Ishamfumu 7:7; Daniele 7:10, 13, 14, 22, 26; Mateo 19:28.) Ni bani bakapingulwa, kabili ukupingulwa kwabo kukaba shani? Umulumbe ulangilila ukuti Yesu akapingula inko shonse kwati fye shilonganikwe pa mulola wa cipuna cakwe ica Bufumu ica mu muulu.

20, 21. (a) Cinshi cikacitikila impaanga sha mu mulumbe wa kwa Yesu? (b) Cinshi cikacitikila

²⁰ Abaume na banakashi abapala impaanga bakapaatwilwa ku kwa kulyo kwa kwa Yesu ukwasenaminwa. Mulandu nshi? Pantu babomfeshe inshita yabo ku kucitila bamunyina kwa Yesu ifisuma, uko e kuti Abena Kristu basubwa, abakateka na Kristu mu Bufumu bwa mu muulu. (Daniele 7:27; AbaHebere 2:9–3:1) Mu kumfwana no yu mulumbe, iminshipendwa ya Bena Kristu abapale mpaanga balishiba aba bamunyina kwa Yesu aba ku mupashi kabili balibatungilila. E mulandu wine, “ibumba likalamba” lyakwatila isubilo lyashimpwa pali Baibolo ilya kupusuka “ubucushi bukalamba” no kwikala ku ciyayaya mu Paradise, ubwikashi bwa pe sonde ubwa Bufumu bwa kwa Lesa.—Ukusokolola 7:9, 14; 21:3, 4; Yohane 10:16.

²¹ Mwandi ifikacitikila imbushi fyena fikabe fyabipa! Pali Mateo 24:30 shalondololwa nge ‘shilepumapo imisowa’ lintu Yesu aisa. Na cine shilingile ukupumapo imisowa, pantu pali ilya nshita cikamoneka ukuti shalikaana imbila nsuma iya Bufumu, ukukaana abasambi ba kwa Yesu, no kutemwishapo icalo icileya. (Mateo 10:16-18; 1 Yohane 2:15-17) Tapali nangu umo pa basambi ba kwa Yesu pe sonde uupingula ukuti iyi ni mbushi, kano fye Yesu. Alanda pa lwa mbushi ati: “Aba bakafumapo, bakaya ku kulimunwa kwa muyayaya.”—Mateo 25:46.

22. Lubali nshi ulwa kusesema kwa kwa Yesu ululekabila ukuti tusambilile na kabili?

²² Twacincimushiwa pa kulunduluka kwesu mu kumfwikisha ukusesema kwa muli Mateo ifipandwa 24 na 25. Nangu cibe fyo, kuli ulubali ulwa kusesema kwa kwa Yesu ululekabila ukuti tulusambilile na kabili, ulubali lwa ‘ca muselu icipomona ukwiminina umuntu mwashila.’ Yesu acincishe abakonshi bakwe ukwiluka umo ici cilolele no kuipekanya ukucitapo fimo. (Mateo 24:15, 16) Bushe ici “ica muselu” cinshi? Ni lilali ciiminina umuntu mwashila? Kabili cikumine shani ubumi bwesu ilelo na ku ntanshi? Icipande cikonkelepo cikaasuka ifi fipusho.

[Amafutunoti]

Bushe Muleibukisha?

◻ Bushe Mateo 24:4-14 afikilishiwe shani mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo?

◻ Mu nshiku sha batumwa, inshiku shaipifiwe shani na bantunse ukupusuka, nga fintu casobelwe pali Mateo 24: 21, 22?

◻ Finshi fyaishibishe “inkulo” yalumbulwa pali Mateo 24:34?

◻ Twaishiba shani ukuti kwalishala ukufikilishiwa kukalamba ukwa kusesema kwa pa Lupili lwa Miolife?

◻ Ni lilali kabili ni mu nshila nshi umulumbe wa mpaanga ne mbushi ukafikilishiwa?

[Icikope pe bula 12]

Icikope ca pa Arch of Titus mu Rome, cilelangilila ifyatapilwe ilyo Yerusalemu aonawilwe

[Abatusuminishe]

Soprintendenza Archeologica di Roma

“Uulebelenga Eluke”

“Ilyo mukamona ica muselu icipomona . . . naciiminina umuntu mwashila, . . . e lyo abali mu Yudea bafulumukile ku mpili.”—MATEO 24:15, 16.

1. Cinshi caishiletumbuka mu kusoka kwa kwa Yesu ukwaba pali Luka 19:43, 44?

UKUSOKWA pa lwa kayofi kaleisa kuti kwatwaafwa ukukasengauka. (Amapinda 22:3) E co elenganyeni ifyo cali ku Bena Kristu bali mu Yerusalemu pa numa ya kusansa kwa bena Roma mu 66 C.E. Yesu ali nasoka ukuti umusumba ukashingwa no konaulwa. (Luka 19:43, 44) AbaYuda abengi balisuulile ukusoka kwakwe. Lelo abasambi bakwe balyumfwilile. E mulandu wine bapusukile akayofi ka mu 70 C.E.

2, 3. Mulandu nshi tulingile ukwangilwa ku kusesema kwa kwa Yesu ukwalembwa pali Mateo 24:15-21?

² Mu kusesema ukutukumine ilelo, Yesu alitantike ifyali mu cishibilo cabamo ifingi pamo nga inkondo, ifipowe, ifinkukuma, ifikuko, no kupakasa Abena Kristu abaleshimikila pa Bufumu bwa kwa Lesa. (Mateo 24:4-14; Luka 21:10-19) Yesu kabili aebele abasambi bakwe amashiwi ayaali no kubaafwa ukwishiba ukuti impela naipalama, alandile pa ‘ca muselu icipomona ukwiminina umuntu mwashila.’ (Mateo 24:15) Natubebete na kabili ayo mashiwi yacindama ukumona ifyo yengatukuma ilelo na ku ntanshi.

³ Pa numa ya kutantika ifyali mu cishibilo, Yesu atile: “Ilyo mukamona ica muselu icipomona icasosele kasesema Daniele, naciiminina umuntu mwashila (uulebelenga eluke), e lyo abali mu Yudea bafulumukile ku mpili; uuli pa muulu wa ng’anda eika ku kufumye fintu mu ng’anda yakwe; no uli mu cilime ebwelela ku kubuule laya lyakwe. Lelo kalanda ku bali na mafumo na ku baleonsha mu nshiku shilya! Awe, lombeni ukuti ukufulumuka kwenu kwiba pa mpepo, nangu ni pa sabata; pantu lilya kukabo bucushi bukalamba ubushatala abubako ukutula pa kutendeka kwa pano isonde ukufika kuli nomba.”—Mateo 24:15-21.

4. Cinshi cilangilila ukuti Mateo 24:15 yalifikilishiwe mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo?

⁴ Ubulondoloshi bwa kwa Marko na Luka bulatweba ifyebo fyalundwako. Apo Mateo abomfya amashiwi ya kuti “naciiminina umuntu mwashila,” Marko 13:14 ena atila “naciiminina uko tacifwile ukuba.” Luka 21:20 alundapo amashiwi ya kwa Yesu atila: “Ilyo mukamona Yerusalemu naushingwa ku milalo, e lyo ishibeni ukuti ukupomonwa kwa uko nakupalama.” Ici citwaafwa ukwiluka ukuti ukufikilishiwa kwa kubalilapo ukwatendeke mu 66 C.E., kwabimbilemo ukusansa kwa bena Roma pali Yerusalemu ne tempele lya iko, icifulo icali icashila ku baYuda lelo icalekele ukube cifulo cashila kuli Yehova. Ukupomona kwine kwine kwacitike ilyo abena Roma baonawile umusumba ne tempele mu 70 C.E. Bushe lilya “ica muselu” cali cinshi? Kabili ni shani ‘caiminine umuntu mwashila’? Ukwasuka ifi fipusho kwalatwaafwa ukumfwikisha ukufikilishiwa kwa muno nshiku.

5, 6. Mulandu nshi abalebelenga Daniele icipandwa 9 bakabile ukwiluka? (b) Ukusesema kwa kwa Yesu pa lwa “ca muselu” kwafikilishiwe shani?

⁵ Yesu acincishe abalebelenga ukwiluka. Abalebelenga cinshi? Cilemoneka kwati abalebelenga Daniele icipandwa 9. Palya tusangapo ukusesema ukulangilila ilyo Mesia akamoneka kabili pasobela ukuti ali no ‘kuputulwa’ pa numa ya myaka itatu na hafu. Uku kusesema kutila: “Pe pindo lya makankamike kukesa umo uulengo kupomonwa, ikasuke impela iyapangilwe ikapongolwelwe pa ulengo kupomonwa.”—Daniele 9:26, 27; moneni na Daniele 11:31; 12:11.

⁶ AbaYuda batontonkenye ukuti ici calelosha ku kukowesha Antiochus IV akoweshe itempele mupepi ne myaka 200 iyabangilileko. Nangu ni fyo, Yesu aloseshe mumbi, abacincishe ukwiluka pantu yali tailafika inshita ya kuti “ica muselu” cimoneke no kwiminina “umuntu mwashila.” Ifishinka filango kuti Yesu aalelosha ku milalo ya bena Roma iyali no kwisa ne mendela shaibela mu 66 C.E. Imendela sha musango yo, ifyabomfiwe pa nshita ntali, fyali fye tulubi, kabili fyaleselausha abaYuda.a Lelo, ni lilali iyi milalo yali no ‘kwiminina umuntu mwashila’? Ico cacitike lintu imilalo ya bena Roma, ne fyakwishibikilwako fya iko, yasanshile Yerusalemu ne tempele lya uko, ifyo abaYuda bamwene nge fyashila. Abena Roma batendeke no kunasha icibumba cashingulwike incende ye tempele. Cine cine, icali ica muselu pa nshita ntali nomba caiminine umuntu mwashila!—Esaya 52:1; Mateo 4:5; 27:53; Imilimo 6:13.

“Ica Muselu” ca Muno Nshiku

7. Kusesema nshi ukwa kwa Yesu ukulefikilishiwa mu nshita yesu?

⁷ Ukutula pa Nkondo ya Calo iya 1, twalimona ukufikilishiwa kukalamba ukwa cishibilo ca kwa Yesu icalembwa muli Mateo icipandwa 24. Lelo, ibukisheni amashiwi yakwe aya kuti: “Ilyo mukamona ica muselu icipomona. . . naciiminina umuntu mwashila, . . . e lyo abali mu Yudea bafulumukile ku mpili.” (Mateo 24:15, 16) Aya mashiwi ya muli uku kusesema yalingile ukufikilishiwa na mu nshita yesu ine.

8. Pa myaka iingi iyapitapo, Inte sha kwa Yehova shaisaishiba shani “ica muselu” ca muno nshiku?

⁸ Pa kulangilila ukucetekela ababomfi ba kwa Yehova bacetekela ukuti uku kusesema kukafikilishiwa, Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa mu ciNgeleshi ulwa January 1, 1921, lwalondolwele ukwampana kwali pali uku kusesema ne fyalecitika mu Middle East. Ukukonkapo, Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa mu ciNgeleshi ulwa December 15, 1929 pe bula 374, lwapeele ubulondoloshi bwine bwine ubwa kuti: “Icikalamba ico akabungwe ka League of Nations kafwaya kufumya abantu kuli Lesa na Kristu, na muli fyo kaba cintu icipomona, icafuma kuli Satana, kabili ica makankamike mu menso ya kwa Lesa.” E co, mu 1919 “ica muselu” calimoneke. Mu kuya kwa nshita, United Nations yaishilepyana pali League of Nations. Pa nshita ntali Inte sha kwa Yehova shalisansalika utu tubungwe twa bantunse utwa mutende ukuti twa muselu mu menso ya kwa Lesa.

9, 10. Bushe ifyo twaishibe pa lwa bucushi bukalamba ku numa kulya, fyayambukile shani ukumfwikisha kwesu ukwa nshita lintu “ica muselu” cali no kwiminina umuntu mwashila?

⁹ Icipande cifumineko cisupawilile ukumfwikisha kwalungika ukwa fingi ifyaba muli Mateo ifipandwa 24 na 25. Bushe tulekabila ukumfwikisha kwalungika ukukuma ku ‘ca muselu’ ukwiminina umuntu mwashila? E fyo cilemoneka. Ukusesema kwa kwa Yesu kulampanya sana ‘ukwiminina umuntu mwashila’ ku kubalamuka kwa “bucushi” bwasobelwe. E co, nangu cingati “ica muselu” kale cabako, ifyo ‘ukwiminina kwa ciko umuntu mwashila’ kwayampana no bucushi bukalamba kufwile ukutulenga ukutontonkanyapo. Mu nshila nshi?

¹⁰ Kale abantu ba kwa Lesa baishibe ukuti ukubalamuka kwa bucushi bukalamba ukwa kubalilapo kwatendeke mu 1914 no kuti ukwa kulekeleshako kukacitika pa bulwi bwa Armagedone. (Ukusokolola 16:14, 16; linganyeniko Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa mu ciNgeleshi ulwa April 1, 1939, ibula 110.) E co, kuti twaishiba umulandu pa nshita imo catontonkanishiwe ukuti “ica muselu” ca muno nshiku cifwile caiminine umuntu mwashila pa numa fye ya Nkondo ya Calo iya 1.

11, 12. Mu 1969, kuteuluka nshi kwaliko mu kumfwikisha ubucushi bukalamba?

¹¹ Nangu cibe fyo, muli ino myaka, imyumfwile ya fintu yalipusanako ne ya kale. Pali Cine, July 10, 1969, pa Kulongana kwa pa Kati ka Nko ukwabelele mu New York City, ukwaleti “Umutende pe Sonde,” F. W. Franz, uwali inkonkani ya kwa presidenti wa Watch Tower Bible and Tract Society pali ilya nshita, alandile ilyashi lya kucincimusha nga nshi. Ilyo alepituluka mu fyo twaishibe kale pa lwa kusesema kwa kwa Yesu, Munyina Franz atile: “Calondolwelwe ukuti ‘ubucushi bukalamba’ bwalitendeke mu 1914 C.E. no kuti Lesa taabulekele butwalilile pali ilya nshita pantu alimike Inkondo ya Calo iya 1 mu November 1918. Ukutula lilya ukuya na ku ntanshi Lesa alekele papite nshita ukuti umulimo wa basubwa bakwe abashalapo ba mu Bena Kristu basalwa ubombwe ilyo ashilalenga ukubalamuka kwa kulekeleshako ukwa ‘bucushi bukalamba’ ukucitika pa bulwi bwa Armagedone.”

¹² Lyene kwali ubulondoloshi bwa kuteuluka kukalamba ubwaleti: “Nga filya cali mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, . . . ‘ubucushi bukalamba’ ubwalepashanishiwako tabwatendeke mu 1914 C.E. Lelo, icacitikile Yerusalemu wa muno nshiku uwa kupashanyako mu 1914 ukufika mu 1918 cali fye ‘e citendekelo ca kushikitika kwa kupaapa’ . . . ‘Ubucushi bukalamba’ ubushatala abubako bucili ku ntanshi, pantu e bukonaula ubuteko bwa calo ubwa kupepa kwa bufi (ukusanshako Kristendomu) e lyo pakakonke ‘ukulwa kwa bushiku bukalamba bwa kwa Lesa Wa maka yonse’ pa Armagedone.” Ubu bulondoloshi bwalolele mu kuti ubucushi bukalamba bonse bwali bucili ku ntanshi.

13. Mulandu nshi cibelelemo amano ukusoso kuti ‘ukwiminina kwa ca muselu umuntu mwashila’ kucili ku ntanshi?

¹³ Ici mu kulungatika calikuma ku kwiluka ilyo “ica muselu” ciiminina umuntu mwashila. Ibukisheni icacitike mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. Abena Roma basanshile Yerusalemu mu 66 C.E., lelo balibwelelemo ukwabulo kwenekelwa, ne ci calengele ukuti ‘abantunse’ abali Abena Kristu bapusushiwe. (Mateo 24:22) Mu nshila imo ine, tuleenekela ubucushi bukalamba ukutendeka nomba line, lelo bukepifiwa pa mulandu wa basalwa ba kwa Lesa. Umfwikisheni ici cishinka cikalamba: Ku numa kulya, ‘ukwiminina kwa ca muselu umuntu mwashila’ kwalelosha ku kusansa kwa bena Roma abatungulwilwe na Mushika Gallus mu 66 C.E. Muno nshiku ukusansa kwapala kulya, uko e kuti ukubalamuka kwa bucushi bukalamba, kucili ku ntanshi. E co, “ica muselu icipomona,” icabako ukutula 1919, mu kushininkisha tacilati ciiminine umuntu mwashila.b Bushe ici cikacitika shani? Kabili kuti catukuma shani?

Ukusansa Ukuleisa

14, 15. Bushe Ukusokolola icipandwa 17 kutwafwa shani ukumfwikisha ifikatangilila Armagedone?

¹⁴ Ibuuku lya Ukusokolola lilalondolola ukusansa kwa bonaushi ukukesa pa kupepa kwa bufi. Icipandwa 17 cilanda pa bupingushi bwa kwa Lesa pali “Babele Mukalamba, nyina wa banakashi bacilende” kabili ubuteko bwa calo ubwa kupepa kwa bufi. Kristendomu e wapulishamo pali uku kupepa konse kabili aitunga ukuba ne cipingo ca bucibusa na Lesa. (Linganyeniko Yeremia 7:4.) Imipepele ya bufi, ukusanshako Kristendomu, pa nshita ntali fyalicita bucilende ne “shamfumu sha pe sonde,” lelo bucilende bukapwa lintu iyo mipepele yaonaulwa. (Ukusokolola 17:2, 5) Nani akayonaula?

¹⁵ Ukusokolola kulalondolole “ciswango icakashika ce” icabako pa nshita inono, kabili caluba, kabili icabwela. (Ukusokolola 17:3, 8) Ishamfumu sha pe sonde e shitungilila ici ciswango. Ubulondoloshi bwaba muli uku kusesema bulatwafwa ukwishiba ukuti ici ciswango ca mampalanya kabungwe ka mutende akapangilwe mu 1919 aka League of Nations (akaali “ica muselu”) ako nomba kapyanwapo na United Nations. Ukusokolola 17:16, 17 kulangilila ukuti Lesa ali no kubika mu mitima ya shamfumu sha buntunse shimo ishalumbuka muli ici “ciswango” ukuti shipomone ubuteko bwa calo ubwa kupepa kwa bufi. Uko kusansa e kukabalamuna ubucushi bukalamba.

16. Fintu nshi ifikulu ifilecitika ifikumine imipepele?

¹⁶ Apo ukutendeka kwa bucushi bukalamba kucili ku ntanshi, bushe ‘ukwiminina umuntu mwashila’ na ko kucili ku ntanshi? Ee, e fyo cilemoneka. Nangu ca kuti “ica muselu” camoneke ku kubangilila kwa uno mwanda wa myaka, ica kuti calibako pa myaka iingi, ku ntanshi cili no kwiminina “umuntu mwashila” mu musango waibela. Filya fine abakonshi ba kwa Yesu aba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo bafwile bafwaishe ukumona ifyo ‘ukwiminina umuntu mwashila’ kwali no kucitika, e fyo na Bena Kristu ba muno nshiku bafwaisha. Cishinka ukuti, tuli no kulolela ukuti ukufikilishiwa kwa cine cine kukacitike pa kuti tukeshibe ifishinka fyonse. Lelo, mu fyalo fimo kale kale nacimoneka ukuti ulupato lwa kupata imipepele lulekulilako. Bapolitishani bamo balyumana akapi na baali kale Abena Kristu abo nomba bafutukila icitetekelo ca cine, balesongelekanya ukukalukila imipepele yonse fye, ukucilisha Abena Kristu ba cine. (Amalumbo 94:20, 21; 1 Timote 6:20, 21) Muli fyo, bapolitishani na nomba line ‘balalwa no Mwana wa mpaanga,’ kabili nga fintu Ukusokolola 17:14 kulangilila, ubu bulwi bukabipilako. Nangu ca kuti tabengalwa ica cine cine no Mwana wa mpaanga wa kwa Lesa, Yesu Kristu uwasansabikwa, kabili uwakatamikwa pali nomba, bakabubukila pali bakapepa ba cine aba kwa Lesa, ukucilisha “abashila” ku kubalwisha. (Daniele 7:25; linganyeniko Abena Roma 8:27; Abena Kolose 1:2; Ukusokolola 12:17.) Lesa alitulaya ukuti Umwana wa mpaanga na baba nankwe bakacimfya.—Ukusokolola 19:11-21.

17. Ukwabula ukwesha ukuumina kumo, cinshi twingasosa pa fyo “ica muselu” cikeminina umuntu mwashila?

¹⁷ Twalishiba ukuti ukupepa kwa bufi kusungamine ukonaulwa. Babele Mukalamba “nakolwo mulopa wa ba mushilo” kabili aliicita bunamfumu, lelo ali no konaulwa. Ukusonga asonga ishamfumu sha pe sonde mu fya makankamike kuli no kwaluka apakalamba lintu ukubishanya kwakwe na shene kukasanguka ulupato lwabipisha ulukafuma ku ‘nsengo ikumi na ku ciswango.’ (Ukusokolola 17:6, 16; 18:7, 8) Ilyo “iciswango icakashika ce” cikasansa uyu cilende wa mipepele, “ica muselu” cikeminina icapama mu Kristendomu, umo abene batila muntu mwashila.c E co ubonaushi bukatendekela pali Kristendomu wabulwa ubusumino, uuitunga ukuba uwashila.

Ni shani ‘Twingafulumuka’?

18, 19. Milandu nshi ilelangilila ukuti ‘ukufulumukila ku mpili’ takwakapilibule ukwalula

¹⁸ Pa numa ya kusobela ‘ukwiminina kwa ca muselu umuntu mwashila,’ Yesu asokele abailwike ukucitapo fimo. Bushe aloseshe mu kuti ilyo inshita yapwa, lintu “ica muselu” ‘ciiminine umuntu mwashila’ abantu abengi bakafulumuka ukupepa kwa bufi no kwisa mu kupepa kwa cine? Iyo. Bebeteni ukufikilishiwa kwa kubalilapo. Yesu atile: “Aba mu Yudea bafulumukile ku mpili; no uli pa muulu wa ng’anda eikilamo, nangu kwingilamo ku kubuule cintu mu ng’anda yakwe, no uli mu cilime ebwelela ku numa ku kubuule laya lyakwe. Kalanda ku bali na mafumo na baleonsha muli shilya nshiku! Awe lombeni ukuti ciikapona pa mpepo.”—Marko 13:14-18.

¹⁹ Yesu taalesoso kuti ni abo fye abali mu Yerusalemu ebakabile ukufulumuka, kwati nalimo alefwaya bafume mu cifulo ca pa kati ica mipepele ya ciYuda; kabili ukusoka kwakwe takwasanshishemo ukwalule mipepele, icilepilibula ukufulumuka ukupepa kwa bufi no kwingila mu kupepa kwa cine. Cine cine abasambi ba kwa Yesu tabalekabila kusokwa ukuti bafulumuke mu kupepa kumo no kuya muli kumbi, pantu kale kale bali Bena Kristu ba cine. Kabili ukusansa kwa mu 66 C.E. takwacincishe abalepepa mu buYuda abali mu Yerusalemu na Yudea onse ukusha ilya mipepele no kusanguka Abena Kristu. Profesa Heinrich Graetz asoso kuti abasupiile aba bena Roma abalefulumuka balibweleele mu musumba: “BaZealot, (abaalelwisha ubuteko bwa ciRoma) balibwelulukile ku Yerusalemu (pa October 8) baleimba ne nyimbo sha kucimfya mu bulwi, nabasekelela mu mitima pa kusubila ukuti bali no kulubuka no kuba abantungwa. . . . Baleti Lesa alibekatilwe inkumbu no kubaafwa nga fintu ayafwile ifikolwe fyabo. Aba baZealot tabaletiina ifyali no kucitika ku ntanshi.”

20. Bushe ilyo Yesu asokele abasambi bakwe aba mu kubangilila ukufulumukila ku mpili, bayankwileko shani?

²⁰ Lelo, cinshi kalya kalibumba kanono aka basalwa ku numa kulya kacitilepo pa kufunda Yesu afundile? Ukupitila mu kufulumukila ku mpili ukusha Yudea ukwabuka Yordani, balangile ukuti tabaibimbile mu fikansa fya calo nelyo mu mipepele ya ciYuda. Bashile ifilime na mayanda, kabili tabasendele fye nangu fipe fya mu mayanda yabo. Apantu balicetekele ukuti Yehova akabacingilila no kubatungilila, balicindamike ukumupepa ukucila ifyashala fyonse ifyo pambi fingamoneka nge fyacindama.—Marko 10:29, 30; Luka 9:57-62.

21. Cinshi tushifwile ukwenekela lintu “ica muselu” cikasansa?

²¹ Nomba bebeteni ukufikilishiwa kukalamba. Pa myaka iingi twalicincisha abantu ukufuma mu kupepa kwa bufi no kwisa mu kupepa kwa cine. (Ukusokolola 18:4, 5) Abantu amamilioni balifumamo. Ukusesema kwa kwa Yesu takupilibula ukuti lintu ubucushi bukalamba bukabalamuka, cinkupiti wa bantu akaalukila ku kupepa kwasanguluka; nga fintu cine cine kushali cinkupiti wa baYuda uwayalwike mu 66 C.E. Lelo, Abena Kristu ba cine bakacincishiwa apakalamba ukumfwila ukusoka kwa kwa Yesu kabili bakafulumuka.

22. Cinshi pambi icikasanshiwa mu kumfwila ukufunda kwa kwa Yesu ukwa kufulumukila ku mpili ?

²² Pali ino nshita tatwingakwata ifyebo fyakumanina pa lwa bucushi bukalamba, lelo kuti calolamo nga twatila ukufulumuka kwesu uko Yesu alandilepo te kwa kuya ku cifulo cimo ica cine cine. Abantu ba kwa Lesa kale kale bali fye mpanga yonse, mu calo conse. Nangu ni fyo, kuti twashininkisha ukuti, lintu ukufulumuka kwakabilwa, Abena Kristu bakatwalilila ukukanaibimba nangu fye panono mu tubungwe twa mipepele ya bufi. Cimbi ico tulingile ukwishiba ca kuti Yesu alisokele ukuti umo talingile ukubwelela ku ng’anda yakwe ku kubuule fya kufwala nelyo ifintu fimbi. (Mateo 24:17, 18) E co napamo ku ntanshi kuti twaeshiwa pa lwa kutemwa ifikwatwa; bushe fyalicindamisha ukucila ipusukilo ilikesa pali bonse ababa ku lubali lwa kwa Lesa? Ca cine ukuti ukufulumuka kwesu kuti kwabimbamo amacushi no kuipusula. Tukakabila ukuipekanya ukucita fyonse ifingakabilwa, nga fintu abanensu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo bacitile ilyo bafulumwike mu Yudea ukwabuka Yordani, ukuya ku Perea.

23, 24. (a) Ni kwi kweka fye twingasanga ukucingililwa? (b) Bushe ukusoka kwa kwa Yesu pa lwa ‘ca muselu ukwiminina umuntu mwashila’ kulingile ukutwambukila shani?

²³ Tufwile ukushininkisha ukuti lyonse twatwalilila ukuuba muli Yehova na mu kuteyanya kwakwe ukwapalo lupili. (2 Samwele 22:2, 3; Amalumbo 18:2; Daniele 2:35, 44) E mo tukasanga ukucingililwa. Tatwakapashanye cinkupiti wa bantu abakafulumukila ku “ninga” no kufisama “mu fimabwe ifya mu mpili,” uko e kuti amateyanyo no tubungwe twa bantunse utwingatwalilila pa nshita iinono nga nshi pa numa ya kupomonwa kwa Babele Mukalamba. (Ukusokolola 6:15; 18:9-11) Ca cine ukuti inshiku shikacila ukwafya, nga fintu shifwile shayafishe ku banakashi abali na mafumo mu 66 C.E. abafulumwike mu Yudea atemwa fintu shayafishe kuli bonse abaendele pa nshita ya mpepo mu mainsa. Lelo kuti twacetekelo kuti Lesa takafilwe ukutupususha. Na ino ine nshita natukoshe ukucetekela kwesu muli Yehova no Mwana wakwe, uuleteeka nge Mfumu ya bulya Bufumu.

²⁴ Tatulekabila ukutiina icili no kucitika. Ku numa kulya Yesu tafwaile abasambi bakwe ukutiinishiwa, kabili tafwaya ifwe ukuba no mwenso, nampo nga wa filecitika nelyo ifili no kucitika. Alitusoka pa kuti twingalaipekanya mu mitima na mu mintontonkanya. Na kuba, Abena Kristu bacumfwila tabakonawilwe pamo no kupepa kwa bufi na bantu bambi aba muli cino calo cibifi. Bakalailuka no kumfwila ukusoka pa lwa ‘ca muselu icikeminina umuntu mwashila.’ Kabili bakabomfya icitetekelo cabo icashangila ukucitapo fimo. Shi twikabala atulaba ifyo Yesu alaile ukuti: “Uwashipikisha ukufika ku mpela, wene akapusuka.”— Marko 13:13.

[Amafutunoti]

Bushe Muleibukisha?

◻ Ni shani fintu “ica muselu icipomona” caishibishe mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo?

◻ Mulandu nshi cibelelemo amano ukutontonkanya ukuti “ica muselu” ica muno nshiku cikeminina umuntu mwashila ku ntanshi?

◻ Kusansa nshi “ica muselu” cikasansa ukwasobelwa mu Ukusokolola?

◻ ‘Kufulumuka’ kwa musango nshi tukakabila ukufulumuka ku ntanshi?

[Icikope pe bula 16]

Babele Mukalamba etwa “nyina wa banakashi bacilende”

[Icikope pe bula 17]

Iciswango cakashika ce ica mu Ukusokolola icipandwa 17 e “ca muselu” Yesu alosesheko

[Icikope pe bula 18]

Iciswango cakashika ce cikabalamuna ukusansa kwabipisha pa mipepele