Ulubali 1a—Ifyo Baibolo Yaishilefika Kuli Ifwe

MU NG’ANDA inono iyo babombelamo, uwaishibe fya kupulinta na bacaice abalesambilila umulimo kuli wene balelekanina mu kubombela pa ca kupulintilako icabikwa mu cimpangilile ca mbao, mu mutekatima balebika amapepala pa fifwati fikweteko inki. Ilyo baimya ayo mapepala, balebebeta ifilembo ifipulintilwe. Balekanika ayo mapepala pa ntambo, isho bacilingenye mu ng’anda.

Mu kupumikisha, ku ciibi kwaumfwika ukukunkunsha kukalamba. Uulepulinta, pa kutulumushiwa akakulula iciibi, kabili ibumba lya fita abali ne fyanso bailongamo. Batendeka ukusokota ukuti basange ico bamona nge cintu casenukwa nga nshi—ico cintu ni Baibolo uwa mu lulimi lwa bantuuntu fye!

Bacelwa nga nshi. Pa kuba nasokwa, uyu kapilibula na kaafwa bacibutukila kuli ilya ng’anda babombelamo, no kusakatulapo amapepala yamo, kabili nomba balefulumuka ukulola ku mumana wa Rhine. Eyefilya kwena bapusushako fimo fintu bapulintile.

Kapilibula ulelandwapo pano aali ni William Tyndale, uwaleesha ukulemba “Icipingo Cipya” ica mu ciNgeleshi icabindilwe mu Cologne, Germany, mu 1525. Ici cintu apitilemo caishileba icaseeka nga nshi. Ukupulinkana imyaka mupepi na 1,900 ukutula apo Baibolo yapwishishiwe ukulembwa, abaume na banakashi abengi baibikile mu kapoosa mweo ku kupilibula Icebo ca kwa Lesa no kucananya. Ilelo tucili tulanonkelamo mu mulimo babombele. Cinshi cintu bacitile? Ni shani fintu amaBaibolo yantu nomba twikata mu minwe yaishilefika kuli ifwe?

Ukwambula Baibolo no Kupilibula Ukwa mu Nshiku sha Kubangilila

Ababomfi ba cine aba kwa Lesa lyonse fye balicindikisha Icebo cakwe. New Catholic Encyclopedia alasumino kuti: “Ukupala fye ifikolwe fyabo ifya ciYuda, Abena Kristu ba mu kubangilila balikatamike ukubelenga Amabuuku Yashila. Pa kukonka ica kumwenako ca kwa Yesu (Mat. 4.4; 5. 18; Luka 24.44; Yoh. 5.39), abatumwa balisekelele mu kubeleshanya ne C[ipingo] ca K[ale] icilelangilila ukuti balebelengesha no kupoosako amano e lyo no kufwailisha, kabili balecincisha na basambi babo ukubelenga (Rom. 15.4; 2 Tim. 3.15-17).”

Pa kuti cibe fyo, baali no kupangako amaBaibolo ayengi. Mu nshita sha pa ntanshi ya BuKristu, umulimo ukalamba uwa kupangako amaBaibolo walebombwa na ‘bakalemba bakampuka’ abashalefwaya ukulufyanyapo pamo. (Esra 7:6, 11, 12) Pa kufwaya ukukanalufyanyapo nangu panono, baimikiile bakalemba ba Baibolo bonse abaali no kwisa pa numa icipimo casumbuka.

Nangu cibe fyo, mu mwanda wa myaka uwalenga ine B.C.E., kwalimineko ubwafya. Alexander Mukalamba afwaile ukuti abantu ba mu calo conse basambilishiwe ulutambi lwa ciGriki. Ukucimfya kuntu aalecimfya kwapampamike iciGriki ca munsaunte, nelyo Koine, ukuti e lulimi lwa bantu bonse ukupulinkana Middle East onse. Pali uyu mulandu, abaYuda abengi baakulile fye ukwabula ukusambilila ukubelenga iciHebere na muli fyo tabaali na maka ya kubelenga Amalembo. E ico, mupepi na 280 B.C.E., ibumba lya baali abasoma iciHebere balilongene ku Alexandria, Egypt, ku kupilibula Baibolo wa ciHebere ukutwala mu ciKoine ca munsaunte. Ubupilibulo bapilibwile bwaishileishibikwa nga Septuagint, ishiwi lya ciLatin ilyalola mu kuti “Amakumi Cinelubali,” ukulosha kuli bakapilibula abali mupepi ne yo mpendwa abo catunganishiwa ukuti e babombele uyo mulimo. Septuagint apwishishiwe mupepi na mu 150 B.C.E.

Mu nshita ya kwa Yesu, iciHebere cali cicili cilebomfiwa mu Palestine. Lelo iciKoine e cayandatile konse kulya na ku ncende shimbi ishabelele ukutali isha mu nshita sha bena Roma. Bakalemba ba Baibolo aba Bwina Kristu, kanshi babomfeshe uyu musango wa munsaunte uwa ciGriki pa kuti bengafisha ubukombe pa bantu abengiko. Na kabili, baali abakakuka ukwambula amashiwi ya muli Septuagint no kulabomfya inumbwilo sha iko.

Apantu Abena Kristu ba mu kubangilila baali ni bamishonari bapimpa, bwangu bwangu baishileba abalamuka mu kubomfya Septuagint ku kushinina ukuti Yesu e Mesia walelolelwa pa nshita ntali. Ici calikalifye abaYuda kabili cabacincishe ukulembako amabupilibulo yamo ayapya mu ciGriki, ayapangilwe ku kufumyapo ukupaasha kwa Bena Kristu ukupitila mu kwalula amalembo yantu batemenwe ukubomfya ngo bushinino. Ku ca kumwenako, pali Esaya 7:14 Septuagint yabomfeshe ishiwi lya ciGriki ilyalola mu kuti “nacisungu,” mu nshila ya busesemo ukulosha kuli nyina wa kwa Mesia. Ubupilibulo bupya bwabomfeshe ishiwi lyapusanako ilya ciGriki, ilipilibula “umukashana.” Ukubomfya kwa Bena Kristu Septuagint mu kutwalilila kwasukile kwalenga abaYuda ukulekelela fye nakalya nakalya umucenjelo wabo no kutwala pa ntanshi itontonkanyo lya kubwelela ku ciHebere. Kwi pele pele, ici caishileba ica bunonshi ku kupilibula Baibolo ukwali no kwisa pa numa pantu calyafwileko ukusungilila ululimi lwa ciHebere ukukanaloba.

Abena Kristu ba Kubalilapo Ukusabankanya Ifitabo

Abena Kristu ba mu kubangilila abapimpa batendeke ukulalemba amaBaibolo ayengi ukufika apo bengapesha, ukuyakopolwela fye ku minwe. Na kabili baali e basolwesolwe ukubomfya codex, uwali na mabula kwati citabo ca muno nshiku, mu cifulo ca kutwalilila ukubomfya icimfungwa. Pa mbali ya kuba icayanguka ukusanga amalembo mu kwangufyanya, codex aalekwatamo ifyafulilako muli volyumu umo ukucila ifyalelembwa mu cimfungwa cimo—ku ca kumwenako, kuti akwatamo Amalembo yonse aya ciGriki nelyo fye na Baibolo onse.

Umutande wapokelelwa uwa Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki wapwishishiwe mupepi na 98 C.E. mu kuba na mabuuku ya mutumwa walekelesheko ukuba uwa mweo, Yohane. Kwalibako ifiputusha fye Landwe lintu Yohane alembele, ifyo beta Rylands Papyrus 457 (P⁵²), ifyaliko kale sana pa ntanshi ya 125 C.E. Mu kubangilila sana pamo nga mu 150 ukufika ku 170 C.E., Tatian, umusambi wa kwa Justin Martyr, alembele Diatessaron, ubulondoloshi bwabamo ifyebo fyalekanalekana pa lwa bumi bwa kwa Yesu ubwalonganikwe ukufuma mu Malandwe yamo yene yane ayasangwa mu maBaibolo yesu aya ndakai.b Ici cilelangililo kuti Tatian amwene fye aya Malandwe yeka ukuti e fyalembwa fya cine cine no kuti kale kale yaleananishiwa. Mupepi na 170 C.E., umutande waishibikwe ngo wakokwesha uwa mabuuku ya mu “Cipingo Cipya,” walilembelwe uo baleita abati Muratorian Fragment. Walikwatamo ubwingi bwa mabuuku ya mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki.

Ukwanana kwa fisumino fya BuKristu mu kwangufyanya kwalepinda ukuti kubeko ubupilibulo bwa Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki pamo pene na Malembo ya ciHebere. Ubupilibulo bwalekanalekana bwalilembelwe mu ndimi pamo nga iciArmenian, iciCoptic, iciGeorgian, ne ciSyriac. Ilingi line ifilembo fyaleelenganishiwa pa kulemba ishi ndimi. Ku ca kumwenako, casoselwe ukuti Ulfilas, shikofu umo uwa mu mwanda wa myaka uwalenga ine uwe Calici lya baRoma, e watendeke ukupanga ifilembo fya ciGothic pa kuti engapilibula Baibolo. Lelo alifumishemo amabuuku ya Ishamfumu pa mulandu wa kutontonkanye fyo kuti yakoselesha icikulilo ca kutemwo lubuli ica baGoth. Iyi ncitilo ya kufumyamo aya mabuuku, nangu cibe fyo, tayalengele baGoth “abasangwike AbaKristu” ukufilwa ukutapa Roma mu 410 C.E.!

AmaBaibolo ya mu ciLatin ne ciSlavonic

Pali iyi nshita, iciLatin calishilelumbuka sana, e lyo na mabupilibulo ya ciLatin ca pa kale ayengi yalipangilwe. Lelo kwaliko ukulekanalekana mu milembele na mu kulungama kwa fyalembelwe. E co mu 382 C.E., Papa Damasus apeele kalemba wakwe Jerome, umulimo wa kupekanya Baibolo wa bulashi uwa mu ciLatin.

Jerome atendekeele pa kupituluka mu bupilibulo bwa ciLatin ubwa Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki. Ku Malembo ya ciHebere, kwena apampamine pa kuti akapilibule ukufuma mu fyalembwa fya ciHebere ca kutendekelako. Muli fyo, mu 386 C.E., akuukiile ku Bethlehem ku kusambilila iciHebere no kufwayako ubwafwilisho kuli rabi. Pa kucite fyo, abalamwine ifikansa ifikalamba nga nshi ku ba mwi calici. Bamo, ukusanshako na Augustine uwaikeleko mu nkulo imo ine na Jerome, baasumine ukuti Septuagint aali uwapuutwamo, kabili bapeele Jerome umulandu wa “kuya ku baYuda.” Ukukanasakamana fyonse fi, Jerome alipwishishe umulimo wakwe mupepi na 400 C.E. Pa kupalaminako sana ukwalelandwa indimi sha kutendekelako na ku fyalembwa fya kutendekelako kabili ukupitila mu kufipilibwila mu lulimi ulwalelandwa pali ilya nshita, Jerome e wabangililepo ukubomfya inshila sha kupilibwilamo ishibomfiwa muno nshiku ninshi kucili imyaka 1,000. Ulupapulo lwakwe lwaishileishibikwa ukuti ni Vulgate, nelyo Ubupilibulo bwa Munsaunte, kabili bwalinonseshe abantu pa myanda ya myake ingi.

Mu macalici ya Kristendomu wa ku kabanga abengi balitwalilile ukulabelenga Septuagint e lyo na Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki. Pa numa, nangu cibe fyo, indimi shikalamba ne shinono isha ciSlovanic, nelyo ishifuma ku ciSlavic, shaishileseeka sana mu mbali sha ku kabanga isha ku Bulaya. Mu 863 C.E., bamunyina babili aba mu nda imo abalelande ciGriki, Cyril na Methodius, baile ku Moravia, umusumba nomba uwaba mu ripabuliki wa Czech. Batendeke ukupilibula Baibolo mu ciSlavonic ca kale. Pa kuti bengabomba uyo mulimo, baelengenyeko ifilembo fya musango wa Glagolica, ifyo pa numa fyaishilepyanikwapo ne filembo fya ciCyrillic, ukukonke shina lya kwa Cyril. Uku e kwatuntwike ifilembo fya muno nshiku ifya ciRussian, iciUkrainian, iciSerbian, ne ciBulgarian. Baibolo wa mu ciSlavonic alyafwile abantu ba muli ilya ncende pa nshita iikalamba. Mu kupita kwa nshita, nangu ni fyo, ilyo indimi shalealuka, icinabwingi ca bantu balilekele ukulaumfwa iciSlavonic.

Baibolo wa ciHebere Apusunsuka

Muli ici ciputulwa ca nshita, ukufuma mupepi no mwanda wa myaka uwalenga 6 ukufika ku walenga 10 C.E., ibumba lya baYuda abo baleita abati baMasora baleteleko inshila sha kukopolwelamo ishatantikwa bwino pa kuti bengasungilila Amalembo ya ciHebere. Bafikile fye na ku kulapenda imipelwa ya filembo e lyo ne filembo fye cimo cimo, ukulamona ukulekanalekana muli bamanyuskripiti, conse ci pa kufwaya fye ukusungilila ifyalembwa fyashininkishiwa. Ukubombesha kwabo takwali kwa fye. Ukuloshako fye ku ca kumwenako cimo, ukulinganya ifyalembwa fya baMasora ifya muno nshiku ne Fimfungwa fya kuli Bemba Wafwa, ifyalembelwe pa kati ka 250 B.C.E. na 50 C.E., kulango kuti mu myaka ukucila pali 1,000 takwali ukwaluka ukuli konse mu cifundisho.c

Mu Bulaya Inkulo sha pa Kati mu cinkumbawile shali fye cimo cine no kuti Inkulo sha Butuutu. Ukubelenga no kusambilila fyali pa nshi sana mu bekashi. Mu kupelako, nangu fye ni bashimapepo, ubwingi bwabo tabaalebelenga iciLatin ca mwi calici kabili ilingi line tabaalebelenga fye nangu lulimi lwabo abene. Iyi yali e nshita na kabili mu Bulaya lintu abaYuda babatwele mu tumishi. Lubali lumo ku mulandu wa uku kwine kubikwa beka, ukusambilila iciHebere ca muli Baibolo kwalisungililwe. Nangu cibe fyo, pa mulandu wa mpatila no kukanacetekela bambi, ubwishibilo bwa baYuda ilingi line tabwalesangwa ku baleikala ku nse ya uto tumishi twa baYuda. Mu Bulaya bwa ku masamba, ukwishibe ciGriki na ko kwalebotelela. Icaishilelenga imibele ukubipilako cali fintu aba mwi Calici aba ku Masamba bacindikiishe Vulgate wa ciLatin uwa kwa Jerome. Yalemonwa maka maka ngo bupilibulo fye bweka ubwakwete ubulashi, nangu cingatila ilyo calefika ku kupwa kwa nshita ya baMasora, iciLatin caleya cilemoneka ngo lulimi ulushibomba. Muli fyo, ilyo abantu panono panono batendeke ukufwaisha ukwishiba Baibolo, kwali no kubako ukushenkana kukalamba.

Ukupilibula Baibolo Kwalolenkana no Kukaanya

Mu 1079, Papa Gregory VII afumishe ica kubalilapo pa fipoope fingi ifya mwi calici lya mu nkulo sha pa kati ica kubinda ukulemba kabili limo limo no kulesha fye no kukwatako ubupilibulo bwa Baibolo mu lulimi lwa cikaya. Alifumishepo insambu ya kusefya Iminsa mu ciSlavonic pa mulandu wa kuti cikalafwaya ukuti imbali shimo isha Malembo ya Mushilo shipilibulwe. Mu kupusaninina nga nshi ku mimwene ya Bena Kristu ba mu kubangilila, wene alembele ati: “Caliteemuna Lesa Wa maka yonse ukuti amalembo ya mushilo yabe ni nkaama mu ncende shimo.” Apo ici cali e mimwene ya bulashi iye calici, abalefwaya ukutwala pa ntanshi ukubelenga Baibolo baleya balemonwa nga abalwani.

Ukukanasakamana imibele yabipa, ukukopolola no kulapilibula Baibolo mu ndimi sha cikaya kwalitwalilile. Ubupilibulo bwa maBaibolo mu ndimi ishingi bwaleananishiwa mu bumfisolo mu Bulaya. Yonse aya yali ya kukopolola fye ku minwe, apantu ukupulinta kwaishiletendeka fye mu kati ka ba 1400. Lelo apo aya maBaibolo yali ayakoso mutengo kabili yali fye ayanono, umwana calo wa fye aleimona ukuti alishuka nga akwatako iciputusha fye ca Baibolo nelyo amabula fye yanono. Bamo balisungiile imbali ishikalamba ku mutwe, nangu ukusungila Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki yonse fye pantu yapela!

Mu kupita kwa nshita, nangu cibe fyo, kwaliko utubungwe twapambana utwalefwaya ukwalula icalici. Utu tubungwe icalengele cimo ukuti tusongwe cali kwiluka ukupya uko abantu bailwike pa lwa kucindama kwa kubomfya Icebo ca kwa Lesa mu bumi bwa cila bushiku. Ni shani fintu utu tubungwe e lyo no kulunduluka mu fya kupulinta fyali no kusonga icali no kucitika kuli Baibolo? Kabili caishileba shani kuli William Tyndale na fintu apilibwile, ifilumbwilwe pa kutendeka? Tuli no kukonka ili lyashi lya kucincimusha ukufika fye na ku nshita yesu muli bamagazini baleisa ku ntanshi.

[Amafutunoti]

[Charti pe bula 8, 9]

Inshiku Shakatama mu Ifyo Baibolo Yaenda

(Nga mulefwaya ukumona charti, moneni muli magazini)

PA NTANSHI YA NSHITA YESU (B.C.E.)

Amalembo ya ciHebere Yapwishishiwa mupepi na 443 B.C.E.

400 B.C.E.

Alexander Mukalamba (afwile 323 B.C.E.)

300 B.C.E.

Septuagint atendeke mupepi na 280 B.C.E.

200 B.C.E.

Ubwingi bwa Fimfungwa fya Kuli Bemba Wafwa mupepi na 100 B.C.E. ukufika ku 68 C.E.

100 B.C.E.

INSHITA YESU (C.E.)

Yerusalemu aonaulwa 70 C.E.

Amalembo ya ciGriki yapwishishiwa 98 C.E.

100 C.E.

Rylands Papyrus wa kwa Yohane (afyelwe 125 C.E.)

200 C.E.

300 C.E.

400 C.E. Vulgate wa ciLatin uwa kwa Jerome mupepi na 400 C.E.

500 C.E.

600 C.E.

Amalembo ya BaMasora Yapekanishiwa

700 C.E.

800 C.E.

Cyril mu Moravia 863 C.E.

900 C.E.

1000 C.E.

Icipoope ukulwisha Baibolo wa ndimi sha Cikaya 1079 C.E.

1100 C.E.

1200 C.E.

1300 C.E.

[Icikope pe bula 9]

Abena Kristu ba mu kubangilila e basolwesolwe mu kubomfya codex

[Icikope pe bula 10]

Jerome aile ku Bethlehem ku kusambilila iciHebere