ya bupolitiki. Ubuteko kuti na kabili bwamona imipepele ukuti ya busanso ku mapolitiki pantu imipepele kuti pambi yatangishako ukuipeelesha kuli Lesa ukucila ukumfwilo buteko.”

Pali iyi milandu amabuteko yamo yalabinda amaipepele. Amabuteko yafulilako tayasuminisha imipepele iili yonse. Yambi yena, nangu cingati yatunga ukusuminisha ubuntungwa bwa kupepa, yalalama mu kusakamanishisha fyonse ifyalundana ne mipepele.

Ku ca kumwenako, langulukeni imibele yaliko pa myaka iingi mu Mexico. Nangu cingati umutande wa mafunde walisuminishe ubuntungwa bwa mipepele, walondolwele ukuti: “Amacalici ayabomfiwa ku cintubwingi yaba fipe fya Calo, icimininwako no Buteko Bonse, ubuli no kupimununa amacalici ayali no kutwalilila ukubomfiwa muli iyo nshila.” Mu 1991 umutande wa mafunde walipitulwikwemo ku kufumyamo ici cibindo. Nangu ni fyo, ici ca kumwenako cilelangilila ukuti ubuntungwa bwa mipepele kuti bwasendelwa mu nshila shapusanapusana mu fyalo fyalekanalekana.

Umusango Umbi uwa Buntungwa bwa Mipepele

Bushe mu calo mwikala mwaliba ubuntungwa bwa mipepele? Nga ca kuti e mo bwaba, ni shani fintu bulondololwa? Bushe kuti mwapepa Lesa mu nshila iyo mulefwaya, nelyo bushe mulapatikishiwa ukuba mu mipepele ya Buteko? Bushe mwalisuminishiwa ukubelenga no kwananya impapulo sha fya mapepo, nelyo bushe impapulo sha musango yo ishapulintwa shalibindwa ku buteko? Bushe kuti mwalanda kuli bambi pa lwa fyo mwasuminamo, nelyo bushe ici cimonwa ukuti mulepumfyanya insambu shabo isha maipepele?

Ifyasuko kuli ifi fipusho fileshintilila na kuntu mwikala. Nangu cibe fyo, ku ca kulengo buseko kwalibako umusango wa buntungwa bwa mipepele ubushishintilila nangu panono pa cifulo. Ilyo aali mu Yerusalemu mu mwaka wa 32 C.E., Yesu aebele abakonshi bakwe ukuti: “Nga imwe mwaikalilila mu cebo candi, muli basambi bandi cine cine; kabili mukeshibe cine, ne cine cikamulenga abantungwa.”—Yohane 8:31, 32.

Cinshi cintu Yesu apilibwile kuli aya mashiwi? Bakakutika bakwe abaYuda balefuluka ukulubulwa ku mitekele ya ciRoma. Lelo Yesu taalelanda pa buntungwa ukufuma ku mutitikisha wa bupolitiki. Mu cifulo ca ico, alelaya abasambi bakwe icintu cimo icacilapo kuwama, nga fintu twalamona mu cipande cikonkelepo.

Ukulengwa Abantungwa ku Cine

MU United States, abantu ukucila pali 1,000,000 balisalilwa mu fifungo. Pali aba, mupepi na 3,000 bapingwilwa ukufwa. Elenganyeni ukuti muli umo uwa aba. Kuti mwayumfwa shani? Te kuti mufwaye fye no kutontonkanya pa lwa ico pantu cilabombomanika. Lelo, mu nshila imo, abantunse bonse baba mu mibele yapalako. Baibolo itila: “Bonse nababembuka, kabili bapelebela ku bukata bwa kwa Lesa.” (Abena Roma 3:23) Ee, apantu tuli ntuntuko sha kwa Adamu, imibele ya lubembu yalitubika “mu cifungo.” (Abena Roma 5:12) Cila bushiku tulomfwa ifya kufumamo fya kuba mu cifungo, nga fintu umutumwa wa Bwina Kristu Paulo ayumfwile, uwalembele ukuti: “Namone mbela imbi mu filundwa fyandi iilelwa ne mbela ya mutima wandi no kuntwala bunkole ku mbela ya lubembu iili mu filundwa fyandi.”—Abena Roma 7:23.

Pa mulandu wa mibele yesu iya lubembu, ifwe bonse caba kwati twalipingwilwa ukufwa, pantu Baibolo ilondolola ukuti: “Icilambu ca lubembu ni mfwa.” (Abena Roma 6:23) Kemba wa malumbo Mose alondolwele bwino imibele twabamo ukuti: “Imyaka yesu makumi cinelubali [70] epela—imyaka amakumi cinekonsekonse [80], nga tuli ba mapiki; lelo ituletela ubucushi no bulanda epela; ubumi bulapita bwangu, no kuya twaya.”—Ilumbo 90:10, Today’s English Version; linganyeniko Yakobo 4:14.

Cali ni lintu aletontonkanya pa lwa busha bwa mutundu wa muntu ku lubembu ne mfwa e lyo Yesu atile ku bakonshi bakwe: “Icine cikamulenga abantungwa.” (Yohane 8:32) Kuli ayo mashiwi, Yesu alelaya abakonshi bakwe isubilo lya cintu cimo icacilapo bukulu pa buntungwa ukufuma ku mitekele ya ciRoma—aalebalaya ukulekelelwa ku lubembu no kulubulwa ukufuma ku mfwa! Ni shani fintu baali no kupeelwe ci? Yesu abebele ukuti: “Ngo Mwana amulenga abantungwa, mukaba abantungwa cine cine.” (Yohane 8:36) Ee, pa kupeela ubumi bwakwe, “Mwane,” uuli ni Yesu, abombele nge lambo lya cikonsolwelo ku kubwesha cintu Adamu alufishe. (1 Yohane 4:10) Ici caiswile inshila ku mutundu wa muntu onse uwa cumfwila ukulubulwa ku busha bwa lubembu ne mfwa. Umwana wafyalwa eka uwa kwa Lesa alifwile “ukuti onse uumutetekela eonaika, lelo abe no mweo wa muyayaya.”—Yohane 3:16.

E co icine icingatulenga abantungwa cashimpwa pali Yesu Kristu. Abasanguka abakonshi abakonka mu nkasa shakwe balikwata isubilo lya kulubulwa ku lubembu ne mfwa lintu Ubufumu bwa kwa Lesa bukateka isonde lyonse mu kukumanina. Nangu fye ni nomba, abapokelela icine ca Cebo ca kwa Lesa balasanga ubuntungwa bwine bwine. Mu nshila nshi?

Ubuntungwa Ukufuma ku Kutiina Abafwa

Amamilioni pali lelo balatiina abafwa. Mulandu nshi? Pantu uko bapepa babasambilisha ukuti umweo ulafuma mu mubili pa mfwa no kuya ukwikala imipashi. E mulandu wine cabela mwata mu fyalo fimo kuli balupwa lwa muyashi ukucesha pa cililo inshiku shafulilako. Ici ilingi line cisanshamo ukwimba kwapongomoka no kulishe ŋoma. Abaleloosha batontonkanya ukuti ukucite fi kuli no kutemuna uufwile no kucilikila umupashi wakwe ukuti wikabwela ku kulolosha aba mweo. Ifisambilisho fya bufi ifya kwa Kristendomu pa lwa bafwa fyalundulula fye ici cishilano.

Nangu cibe fyo, Baibolo isokolola icine pa lwa mibele ya bafwa. Ilondolola mu kumfwika ukuti umweo wenu ni mwe, tawaba cintu cimo ica mu nkaama icitwalilila ukwikalako pa numa ya mfwa. (Ukutendeka 2:7; Esekiele 18:4, NW) Mu kulundapo, abafwa tabalungulushiwa muli helo wabamo umulilo, kabili tababa mu bwikashi bwa mipashi iyo ingalacusha nelyo ukwaafwa aba mweo. Baibolo itila: “Abafwa bantu abashaishiba kantu nangu kamo . . . Takuli ica kucita nangu ca kwelenganya nangu kwishiba nangu mano ku Mbo uko uleya.”—Lukala Milandu 9:5, 10.

Ici cine ca mu Baibolo calilubula abantu abengi ukufuma ku kutiina abafwa. Balileka ukupeela amalambo ya mutengo ku kutemuna ifikolwe fyabo, kabili tabasakamikwa ukuti napamo abatemwikwa babo balelungulushiwa mu bukatu pa filubo bacitile. Balisambilila ukuti Baibolo yalaya abantu bafwa isubilo lishaiwamina, pantu itwebo kuti pa nshita ya kwa Lesa iyalingwa, kukabako “kwima ku bafwa kwa balungama na bashalungama.” (Imilimo 24:15; Yohane 5:28, 29) Muli fyo, abafwa pali nomba baletuusha fye, kwati bantu bali mu tulo utukalamba.—Linganyeniko Yohane 11:11-14.

Icine pa lwa mibele ya bafwa ne subilo lya kubuuka kuti fyatulubula ku kupelelwa uko twingayumfwa lintu twafwilwa. Isubilo lya musango yo e lyatungilile abaupana babili mu United States lintu umwana wabo umwaume uwa myaka ine aipaiwe mu busanso. Nyina asumino kuti: “Mu bumi bwesu mwalishala icipunda icishingacilikwa ukufikila tukamone umwana wesu na kabili ukupitila mu kubuuka. Lelo twalishiba ukuti ubucushi tulepitamo bwa pa kashita fye akanono, apantu Yehova alaya ukufuute filamba fyesu ifya bulanda.”—Ukusokolola 21:3, 4.

Ubuntungwa Ukufuma ku Kutiina Ifili no Kucitika ku Ntanshi

Cinshi cili no kucitika ku ntanshi? Bushe isonde lyesu lili no kocewa mu bonaushi bukaletwa na manyukiliya? Bushe ukonaulwa kwe sonde kuli no kulenga planeti wesu ukuba uushingekalwamo? Bushe ukubotelela kwa mibele isuma kuli no kutungulula ku kubulwa ukuiteka ne cimfulumfulu? Ifi e fyo abengi baletiina nga nshi pali lelo.

Nangu cibe fyo, Baibolo ilalaya ubuntungwa ukufuma ku munsokwe wa musango yo. Itwebekesho kuti “icalo caiminina umuyayaya.” (Lukala Milandu 1:4) Yehova tabumbile planeti wesu e lyo pa numa ukuileka fye ukonaulwa ku bantunse bashisakamana. (Esaya 45:18) Mu cifulo ca ico, Yehova abumbile isonde ukuba umushi wa paradise umwa kwikala ulupwa lwaikatana ulwa buntunse. (Ukutendeka 1:27, 28) Imifwaile yakwe tayaaluka. Baibolo itwebo kuti Lesa ali no “konaula abaleonaule calo.” (Ukusokolola 11:18) Pa numa ya ico, Baibolo itila, “abalanda bakapyaninine calo, no kuilemeno bwingi bwa mutende.”—Ilumbo 37:11.

Ubu bulayo kuti twabucetekela, pantu Lesa tabepa. Yehova alondolwele ukupitila muli kasesema wakwe Esaya ukuti: “Icebo candi icifuma mu kanwa kandi: tacakabwelele ibusha kuli ine, kano cacite co natemwa, no kushuka muli ico nacitumina.” (Esaya 55:11; Tito 1:2) E ico, kuti twalolela mu kuba no kucetekela ukufikilishiwa kwa bulayo bwa kwa Lesa ubwalembwa muli Baibolo pali 2 Petro 3:13 apatila: “Imyulu ipya ne calo cipya e fyo tulolela, umwaikalo bulungami, umwabele cilayo cakwe.”

Ubuntungwa Ukufuma ku Kutiino Muntu

Baibolo ilatupayanishisha ifya kumwenako fya kucincimusha ifya baume na banakashi abalangishe ukushipa mu kubombela Lesa. Pali aba pali Gideone, Baraki, Debora, Daniele, Estere, Yeremia, Abigaili, na Yaele—e bamo bamo aba bene. Aba baume na banakashi aba busumino balangishe imibele ya mutima iya kwa kemba wa malumbo uwalembele ukuti: “Lesa e o natetekela, nshatiine; cinshi ico umuntunse engacita kuli ine?”—Ilumbo 56:11.

Mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, abatumwa Petro na Yohane balangishe ukushipa kwapalako lintu abalashi ba fya mapepo babakambishe ukuleka ukushimikila. Bayaswike abati: “Ifwe twafilwa ukuleko kulande fyo twamwene no kuumfwa.” Pa mulandu wa kwiminina kwabo ukwashangila, Petro na Yohane pa numa balipooselwe mu cifungo. Pa numa ya kukakulwa mu cipesha amano, balibwelele ku mulimo wabo no kutwalilila “ukulande cebo ca kwa Lesa no kushipa.” Bwangu bwangu Petro na batumwa bambi baliletelwe pa ntanshi ya cilye ca ciYuda ica Sanhedrin. “Ukweba twamwebele ukuti mwisambilishisha mwi shina ili,” e fyo shimapepo mukalamba abebele, “kabili, moneni, namwisushamo Yerusalemu isambilisho lyenu.” Petro na batumwa bambi bayaswike abati: “Tuli no kunakila Lesa ukucilo kunakila abantu.”—Imilimo 4:16, 17, 19, 20, 31; 5:18-20, 27-29.

Ilyo balebomba umulimo wabo uwa kushimikila imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa, Inte sha kwa Yehova ilelo shilatukuta ukupashanya ukupimpa kwa Bena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. Nangu fye misepela yabo ilingi line ilangisha ukuti yalishipa ukupitila mu kulanda kuli bambi pa lwa fyo basuminamo. Langulukeni ifya kumwenako fimo.

Stacie, umupungwe, mu cifyalilwa fye wa nsoni. Pali uyu mulandu, ukulanda kuli bambi pa lwa fyo asuminamo bwali bwafya ubwine bwine. Cinshi cintu acitile ku kucimfya insoni? Atila: “Nalesambilila Baibolo no kushininkisha ukuti niŋumfwikisha cintu ndelandapo. Calyangwikeko, kabili naliicetekele.” Ukushimikwa kusuma ukwa kwa Stacie kwalilembelwe na mu nyunshipepala ya ku mwabo. Icipande, icalembelwe na kafundisha wa pa sukulu ayako, casosele ukuti: “Icitetekelo [ca kwa Stacie] cimoneka kwati e cimupeela ubukose bwa kulwisha ukutitikisha ukwingi uko abapungwe abengi balolenkana na ko. . . . Ayumfwa ifyo ukubombela Lesa e ko alingile ukutangishako mu muntontonkanya wakwe.”

Tommy atendeke ukusambilila Baibolo ku bafyashi bakwe lintu aali fye ne myaka ya bukulu isano. Nangu fye ni pa mushinku wa mu kubangilila, aiminine mu kushangila ku lubali lwa cine. Ilintu abo aalesambilila na bo balelenga ifikope fya kulangisha amaholide, Tommy alengele ifikope filelangisha Paradise walaiwa uwa kwa Lesa. Pa kuba umupungwe, Tommy alimwene ukuti abana be sukulu abengi balipelenganishiwe pa lwa fisumino fya Nte sha kwa Yehova. Mu cifulo ca kukwinda ku mwenso, alombele umo uwa bakafundisha bakwe ukuti engalanshanya na basambi banankwe ukulanshanya kwa fipusho ne fyasuko pa kuti engasuka ifipusho fyabo fyonse pa muku fye umo. Alisuminishiwe ukucite ci, kabili cafuminemo ubunte bushaiwamina.

Lintu aali ne myaka ya bukulu 17, Markietta asangile ishuko lishaiwamina ilya kulanda kuli bambi mwi kalasi alesambilila pa lwa fyo asuminamo. “Twalipeelwe umulimo wa kulanda,” e fyo atila. “Nasalile umutwe wa kulandapo ukufuma mu citabo ca Ifipusho Abacaice Bepusha—Ifyasuko Fibomba.a Nasalilepo ifipandwa fisano ukufuma muli ici citabo no kulemba imitwe pa cipampa. Naipwishe ikalasi ukutantika iyi mitwe ukulingana no mo bayumfwilile ukube yacindama.” Pakonkele ukulanshanya ne kalasi lyonse. Markietta asondwelelo kuti, “nalangile icitabo kwi kalasi kabili abasambi abafulilako bafwaile ukukwatako ica pa lwabo. Nangu fye ni bakafundisha bandi batile baalefwayako cimo.”

Icine Kuti Camulenga Abantungwa

Nga fintu twamona, icine icaba muli Baibolo calikwata amaka ya kulubula aba mishinku yonse abacisambilila no kumfwilo bukombe bwa ciko. Cilabalubula ku kutiina abafwa, ukutiina icili no kucitika ku ntanshi, no kutiino muntu. Mu kupelako, icilubula ca kwa Yesu cikalubula umutundu wa muntu onse uwa cumfwila ukufuma ku lubembu ne mfwa. Mwandi cikaba buseko ukwikala kuli pe na pe mwi sonde lya paradise, ukwabula ukuba abasha na kabili ku mibele yesu iya lubembu lwapyanwa!—Ilumbo 37:29.

Bushe kuti mwafwaya ukusambilila ifyafulilako pa lwa mapaalo ayo Lesa alaya? Nga ni fyo, cinshi cintu mulingile ukucita? Yesu atile: “Awe uyu e mweo wa muyayaya, ukuti bamwishibe, mwe Lesa wine wine mweka, no yo mwatumine, ni Yesu Kristu.” (Yohane 17:3) E co nga mulefwaya ukusanga ubuntungwa ubo Yesu alaile abasambi bakwe, mufwile ukusambilila pa lwa kwa Yehova Lesa no Mwana wakwe. Mulekabila ukwishiba icaba ukufwaya kwa kwa Lesa kabili lyene ukucita kwene, pantu Baibolo itila: “Pano isonde paleya, no lunkumbwa lwa pako; lelo uucito kufwaya kwa kwa Lesa ekalilila umuyayaya.”—1 Yohane 2:17.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 7]

Pe samba lya Bufumu bwa kwa Lesa, umutundu wa muntu mu kupelako ukalubulwa ku lubembu ne mfwa