Ifyebo Ififumine mu Mpapulo Shili mu Katabo ka Mikalile no Mulimo Tubomba
FEBRUARY 5-11
ICUMA ICABA MU CEBO CA KWA LESA | MATEO 12-13
“Icilangililo ca Ngano ne Fyani”
w13 7/15 amabu. 9-10 amapara. 2-3
“Moneni! Nakulaba na Imwe Inshiku Shonse”
2 Ifyacitike mwi bala lya mulimi wa ngano filangilila ifyo Yesu akacita pa kulobolola ingano, ne nshita akesa mu kulobolola. Ingano, Bena Kristu abasubwa abakalateka na Yesu mu Bufumu. Ukutanda imbuto kwatendeke pa Pentekoste mu 33 C.E. Ukulonganika abasubwa kukapwa ilyo abasubwa abakaba no mweo ilyo cino calo cikapwa bakafwatikwa icishibilo ca kulekelesha no kusendwa ku muulu. (Mat. 24:31; Ukus. 7:1-4) Nga filya fine umuntu uuli pa muulu wa lupili amona bwino ifintu, e fyo ne ci cilangililo Yesu alandile citwafwa ukwishiba bwino ifintu ifyacitika pa myaka nalimo 2,000. Finshi Yesu alandile pa Bufumu ifyo tuleiluka pali ino nshita? Muli ici cilangililo, Yesu alandile pa kutanda imbuto, ukukula no kulobolola. Muli cino cipande twalalanda sana pa nshita ya kulobolola.
YESU ALITWALILILE UKUBA NA BENA KRISTU ABASUBWA
3 Ku kutendeka kwa myaka ya ba 100 C.E., ‘ifyani fyalimoneke’ ilyo Abena Kristu ba bufi baishibikwe. (Mat. 13:26) Ilyo calefika muli ba 300 C.E. Abena Kristu abaali nge fyani balifulile sana ukucila Abena Kristu abasubwa. Nga muleibukisha, mu cilangililo Yesu alandile, abasha baipwishe shikulu wabo nga kuti bayanukula ifyani. (Mat. 13:28) Bushe shikulu wabo abaswike shani?
“Moneni! Nakulaba na Imwe Inshiku Shonse”
4 Ilyo Yesu alelanda pa ngano ne fyani, atile: “Lekeni fyonse fibili fikulile pamo mpaka ne nshita ya kulobolola.” Aya mashiwi yalangilila ukuti ukutula fye mu nshita ya batumwa, pano calo palaba Abena Kristu basubwa ababa kwati ni ngano. Amashiwi Yesu aebele abasambi bakwe aya kuti, “Nakulaba na imwe inshiku shonse mpaka na ku mpela ya calo” e yalenga tushininkishe ifi. (Mat. 28:20) Kanshi Yesu aali no kulacingilila Abena Kristu basubwa inshiku shonse mpaka na ku mpela. Nomba apo Abena Kristu abaali nge fyani balifulishe, tatwaishiba bwino bwino abaali mwi bumba lya ngano pali ilya nshita. Lelo imyaka iingi ilyo ukulobolola kushilatendeka, abali mwi bumba lya ngano balitendeke ukwishibikwa. Baishibikwe shani?
w13 7/15 ibu. 12 amapara. 10-12
“Moneni! Nakulaba na Imwe Inshiku Shonse”
10 Ica kubalilapo, ukunukula ifyani. Yesu atile: “Pa nshita ya kulobolola nkeba aba kulobolola ati, Mubale munukule ifyani no kufilonganya.” Pa numa ya 1914, bamalaika batendeke ‘ukulonganika’ Abena Kristu ababa nge fyani no kubapaatukanya na basubwa, “abana ba Bufumu.”—Mat. 13:30, 38, 41.
11 Ilyo ukulonganya kwatwalilile, ubupusano bwali pali aya mabumba yabili bwalimoneke. (Ukus. 18:1, 4) Ilyo calefika mu 1919, calimoneke fye apabuuta ukuti Babiloni Mukalamba aliwa. Cinshi maka maka calengele ukuti Abena Kristu ba cine bapusaneko na Bena Kristu ba bufi? Mulimo wa kushimikila. Abasambi ba Baibolo abaletungulula icilonganino batendeke ukubika amano ku mulimo wa kushimikila pa Bufumu. Ku ca kumwenako, mu 1919 akatabo kalifumine akaleti, To Whom the Work Is Entrusted (Ku Bapeelwa Umulimo) akalecincisha bonse Abena Kristu abasubwa ukulashimikila ku ng’anda ne ng’anda. Kalondolwele ukuti: “Umulimo ulemoneka uukalamba nga nshi, lelo mulimo wa kwa Shikulu, kabili ku maka yakwe tukabomba fye bwino. Namukwata ishuko lya kubombako uyu mulimo.” Bushe bamunyinefwe bayankwileko shani? Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa mu 1922 lwatile, ukutula lilya Abasambi ba Baibolo balebombesha mu mulimo wa kushimikila. Tapakokwele, Abena Kristu ba cine balishibikwe ukuti balashimikila ku ng’anda ne ng’anda nga fintu caba na pali lelo.
12 Ica bubili, ukulonganika ingano. Yesu aebele bamalaika ati: “Muyelonganya ingano mu butala bwandi.” (Mat. 13:30) Ukutula mu 1919, abasubwa balabalonganika mu cilonganino ca Bwina Kristu icasanguluka. E co, Abena Kristu basubwa abakaba aba mweo ilyo cino calo cikapwa, bakalonganikwa umuku wa kulekelesha ilyo bakapokelela icilambu cabo mu muulu.—Dan. 7:18, 22, 27.
Ukufwayafwaya Icuma Icaba mu Cebo ca kwa Lesa
nwtsty ifyebo fya kumwafwa ukusambilila pali Mat. 12:20
iciku: Inyali iyo balebomfya sana mu mayanda baleibumba ne loba umo balebika amafuta ya muolife. Icisalu ico balebika muli iyi inyali caleonka amafuta ayalelenga cilefumya ulubingu. Ishiwi lya ciGriki ilyo bapilibula ukuti “iciku” kuti lyalola na ku cisalu icilefumya icushi lelo icishikwete ulubingu pantu umulilo wile uleshima panono panono. Ubusesemo bwaba pali Esa. 42:3, bwasobele pa cikuuku ca kwa Yesu ukuti tali na kushimya iciku icileshibantukila ku bantu abaicefya kabili abo balecusha.
Bushe Kuti Mwayasuka Ifi Fipusho?
Bushe ca cine ukuti ku kale umuntu kuti ayatanda ifyani mwi bala umo umwine atanda imbuto?
PALI Mateo 13:24-26 Yesu alandile ati: “Ubufumu bwa mu muulu bwaba ngo muntu uwatandile imbuto ishisuma mwi bala lyakwe. Ilyo abantu bali mu tulo, umulwani wakwe aliishile no kutandamo ifyani mu ngano, aya no kuya. Nomba ilyo imisonga yamenene no kupakula, e lyo ne fyani na fyo fyamoneke.” Bakalemba abalekanalekana bamona ukuti ifyo Yesu alandile te kuti fibe fya cine cine, na lyo line amafunde ya kale aya bena Roma yalanda ukuti fyalecitika.
“Icitabo cimo icilondolola amashiwi ya mu Baibolo citila: ‘Ukutanda ifyani mwi bala lya muntu pa kuti fye umo alandule, wali mulandu ukulingana na mafunde ya bena Roma. Umulandu kwabelele ili funde ni co caliseekele abantu ukucita ifi.’ Uwasambilila pa mafunde Alastair Kerr atile, mu mwaka wa 533 ninshi Yesu alibwelelamo ku muulu, Kateka wa bena Roma Justinian asabankenye icitabo ca Digest, icalelanda pa mafunde ya bena Roma e lyo na pali fimo ifyo abaishibishe amafunde ya bena Roma balandilepo pali aya amafunde (nalimo pa kati ka mwaka wa 100 no mwaka wa 250 ninshi Yesu aliya ku muulu.) Muli ici citabo Ulpian kalapashi mu mafunde ayalanda pa nsambu sha bantu alandile pa mulandu uo Celsus uwaishibikwe sana mu fikansa fya calo apingwile nalimo mu mwaka wa 100 ninshi Yesu alibwelelamo ku muulu. Kwali uwatandile ifyani mwi bala lya muntu umbi ne ci calengele ifimenwa fyonaike. Ici citabo calilandile na pa fyo Celsus apingwile ukuti uwatandile ifyani ali no kulipila umwine we bala pa kumonawila ifyo alimine.
Ifi ifyalecitika mu buteko bwa bena Roma filanga fye ukuti ifyo Yesu alandilepo mu cilangililo, fyalecitika.
FEBRUARY 12-18
ICUMA ICABA MU CEBO CA KWA LESA | MATEO 14-15
“Yesu Abomfeshe fye Abantu Abanono Ukuliisha Abengi”
Yesu Abomfya Fye Abantu Abanono Ukuliisha Abengi
2 Ilyo Yesu amwene ibumba, alibomfwilile uluse, e ico aliposeshe abalwele babo kabili alibasambilishe ifintu ifingi pa Bufumu bwa kwa Lesa. Ilyo cali icungulo, abasambi baebele Yesu ukuti aleke abantu baye mu mishi yali mupepi ku kushita ifya kulya ifya kuti balye. Lelo Yesu aebele abasambi bakwe ati: “Imwe bene bapeeleni ifya kulya.” Abasambi bafwile balipapile pa fyo abebele pantu ifya kulya fyali ifinono sana, bakwete fye imikate isano no tusabi tubili.
Yesu Abomfya Fye Abantu Abanono Ukuliisha Abengi
3 Yesu alibomfwilile uluse kabili alicitile icipesha amano. Ici e cipesha amano fye icalembwa mu mabuuku yonse yane aya Mbila Nsuma. (Marko 6:35-44; Luka 9:10-17; Yoh. 6:1-13) Yesu aebele abasambi bakwe ukuti bebe abantu ukwikala pa cani mu mabumba ya bantu 50 na 100. Ilyo apepele, amokawile umukate no kwakanya isabi. Lyena mu nshita ya kuti e o apeele abantu ifya kulya ayakenye “abasambi, e lyo abasambi na bo bapeele amabumba.” Mu cipesha mano, ifya kulya fyalifulile ica kuti bonse balilile no kwikuta! Baleni elenganyeni: Yesu abomfeshe abasambi bakwe, abali fye abanono ukuliisha abantu abengi.
nwtsty ifyebo fya kumwafwa ukusambilila pali Mat. 14:21
abanakashi na bana banono: Ni Mateo fye e walandile pa banakashi na bana banono ilyo alelanda pali ici cipesha amano. Kuti twatila abalileko ilyo Yesu acitile ici cipesha amano nalimo balicilile pali 15,000.
Yesu Abomfya Fye Abantu Abanono Ukuliisha Abengi
ELENGANYENI ifyo cali. (Belengeni Mateo 14:14-21.) Ilyo Ica Kucilila ca mu 32 C.E. cali mupepi, ibumba lya baume 5,000 ukufumyako abanakashi na bana, baali na Yesu na basambi bakwe pa mpanga mupepi na ku Betsaida, umushi uwabela ku kapinda ka ku kuso mu lulamba lwa Bemba wa Galili.
Ukufwayafwaya Icuma Icaba mu Cebo ca kwa Lesa
nwtsty ifyebo fya kumwafwa ukusambilila pali Mat. 15:7
aba bumbimunda: Ishiwi lya ciGriki ilya kuti hy·po·kri·tesʹ lilosha ku baGriki (kabili pa numa na ku bena Roma) abaleyangala pa cisebele ninshi nabafwala ne ca kufisa pa menso icalelenga ishiwi lyabo ukukula nga balelanda. Batendeke ukubomfya ili ishiwi lya kuti aba bumbimunda nga balelanda pa muntu uwalefisa ifyo aba nelyo uwalefisa amapange yakwe pa kuti abantu bambi balemona kwati aliba fye bwino. Yesu pali ili ilembo aitile bashimapepo abaYuda ukuti aba “bumbimunda.”—Mat. 6:5, 16.
nwtsty ifyebo fya kumwafwa ukusambilila pali Mat. 15:26
abana . . . utubwa: Apo imbwa shali ishakowela ukulingana na Amafunde ya kwa Mose, Amalembo ilingi line yabomfya ili shiwi mu nshila ya musaluula. (Lebi 11:27; Mat. 7:6; Fil. 3:2; Ukus. 22:15) Na lyo line, mwi buuku lya kwa Marko (7:27) e lyo ne lya kwa Mateo, ishiwi Yesu abomfeshe ilya kucefya ifyo alandilepo lyalelosha ku “tubwa utunono” nelyo ku “tubwa twa mu ng’anda.” Nalimo ishiwi Yesu abomfeshe lyalelangilila ifyo abashali baYuda batemenwe utubwa utwali mu mayanda yabo. Ifi Yesu apashenye abena Israele ku “bana” e lyo na bashali baYuda ku “tubwa,” alefwaya fye ukulanga ifyacililepo ukucindama. Mu ng’anda umwali abana ne mbwa, abana e bo balebalilapo ukupeela ifya kulya.
FEBRUARY 19-25
ICUMA ICABA MU CEBO CA KWA LESA | MATEO 16-17
“Bushe Matontonkanyo ya Bani Mutontonkanya?”
Mwe Balume, Ishibeni Bumutwe bwa kwa Kristu Kabili Mulemupashanya
17 Ubushiku bumbi, Yesu aebele abatumwa ukuti ali no kuya ku Yerusalemu uko bali no kumucusha ku “bakalamba na bashimapepo bakalamba na bakalemba, no kwipaiwa, na pa bushiku bwalenga shitatu akabuushiwa.” Ilyo Petro aumfwile fi, asendele Yesu ku mbali no kutendeka ukulamukalipila ati: “Ifyo te fyo, mwe Shikulu; ico tacakamucitikile nakalya.” Ukwabula no kutwishika uku kutemwa Petro alangile takwali kwa cine cine. Alingile ukumulungika. E ico, Yesu atile kuli wena: “Kabiye ku numa yandi, we Satana! Uli ca kupunwisha kuli ine, pantu tautontonkanya ifya kwa Lesa, kano ifya bantu.”—Mateo 16:21-23.
w15 5/15 ibu. 13 amapara. 16-17
Cenjeleni Satana Afwaya Ukumulya!
16 Satana kuti apofwisha na babomfi ba kwa Yehova abakosa. Natulangilile, ibukisheni ifyo cali ilyo Yesu aebele abasambi bakwe ukuti abantu bali no kumwipaya. Umutumwa Petro amusendele pa mbali no kumweba ati: “Muyumfwileko uluse mwe Shikulu; ico tacakamucitikile nakalya.” Lelo Yesu alikalipiile Petro, amwebele ati: “Kabiye ku numa yandi, we Satana we!” (Mat. 16:22, 23) Cinshi ico Yesu aitiile Petro ati “Satana”? Pantu Yesu alishibe bwino ukuti bali no kumwipaya. Inshita yalifikile iya kuti apeele ubumi bwakwe icilubula, no kushinina Kaseebanya ukuti wa bufi. Kanshi iyi yali ni nshita iyayafya icine cine, tayali ni nshita ya kuti Yesu ‘ayumfwile uluse.’ Satana nga alitemenwe sana Yesu atampa ukuyumfwila uluse, pantu ifi fine e fyo alefwaya.
17 Impela ya cino calo naipalama, kanshi na ifwe tuleikala mu nshita yayafya. Satana afwaya ukuti ‘tuleyumfwila uluse,’ afwaya tulekonkelela ifya muli cino calo ifingalenga twiba abalola. Mwikaleka ica musango yu ukumucitikila! Lelo “mulelola.” (Mat. 24:42) Mwileka Satana amulenge ukulatontonkanya ukuti impela ya cino calo ili ukutali sana, nelyo ukulamona ukuti tayakese.
‘Kabiyeni, Kalengeni Abasambi, Mulebabatisha’
9 Kuti twakonka shani ica kumwenako ca kwa Yesu mu kucita ukufwaya kwa kwa Lesa? Yesu aebele abasambi bakwe ukuti: “Umuntu nga alefwaya ukunkonka, aikaane umwine, asende icimuti cakwe ica kucushiwilwapo, alenkonka.” (Mateo 16:24) Pano atwebele ifintu fitatu ifyo tufwile ukucita. Ica ntanshi, tufwile ‘ukuikaana.’ Ukuikaana kukanacita ifyo imibili yesu iishapwililika ifwaya, e lyo no kukonka ukufunda no kulacita ifyo Lesa atweba. Ica bubili, ‘tusenda icimuti cesu ica kucushiwilwapo.’ Mu nshiku sha kwa Yesu, icimuti ca kucushiwilwapo cali cishibilo ca kuseebana no kucula. Fwe Bena Kristu twalisumina ukutila limo kuti twacula pa mulandu wa mbila nsuma. (2 Timote 1:8) Nangu ca kutila icalo kuti catupumya no kutuseebanya, ukupala Kristu ‘tulasuule nsoni,’ no kuba ne nsansa apo tuleshiba ukutila tulecita ifyo Lesa atemwa. (AbaHebere 12:2) Ne ca kulekelesha tulatwalilila ‘ukukonka’ Yesu.—Amalumbo 73:26; 119:44; 145:2.
Ukufwayafwaya Icuma Icaba mu Cebo ca kwa Lesa
nwtsty ifyebo fya kumwafwa ukusambilila pali Mat. 16:18
Ni we Petro, kabili pali ici cilibwe: Ishiwi lya ciGriki peʹtros kuti lyapilibula “ilibwe.” Pali ili ilembo balibomfya nge shina Petro, ishina lya ciGriki ilyo Yesu apeele Simone. (Yoh. 1:42) Ishiwi lya kuti peʹtra e lyo balosha ku “cilibwe,” kuti lyalosha na ku mwalala. Ili ishiwi lya ciGriki lyaba pali Mat. 7:24, 25; 27:60; Luka 6:48; 8:6; Rom. 9:33; 1 Kor. 10:4; 1 Pet. 2:8. Petro taleimona ukuti e cilibwe apo Yesu ali no kukuula icilonganino, pantu alembele pali 1 Pet. 2:4-8 ukuti Yesu e o balandilepo akale sana ukuti e “libwe lya pa koona ilya kukuulapo,” ilyasalwa na Lesa umwine. Nangu fye mutumwa Paulo na o alilandile pali Yesu ukuti “mufula” kabili “cilibwe ca kwa Lesa.” (1 Kor. 3:11; 10:4) Kanshi mu mashiwi yambi ilyo Yesu alandile aya amashiwi aleti: ‘Iwe uo naitile ukuti Petro, Icilibwe, nawiluka Kristu, “ili ilibwe” ilili no kuba umufuula wa cilonganino ca Bwina Kristu.’
icilonganino: Uyu e muku wa kubalilapo ishiwi lya ciGriki ilya kuti ek·kle·siʹa lyabomfiwapo. Lyafuma ku mashiwi ya ciGriki yabili, ek, ilipilibula “ukufuma,” e lyo na ka·leʹo, ilipilibula “ukwita.” Ili ishiwi lilosha kwi bumba lya bantu abo betile pamo pa kuti babombele pamo imilimo imo. Ilyo Yesu abomfeshe ili ishiwi, alesobela ukupangwa kwa cilonganino ca Bwina Kristu, icali no kupangwa na Bena Kristu basubwa, abali e “mabwe ya mweo” ayali no ‘kukuulwa ukuba ing’anda.’ (1 Pet. 2:4, 5) Ili ishiwi lya ciGriki balilibomfya sana mu Septuagint apo babomfya ishiwi lya ciHebere ilya kuti “icilonganino,” ilyo balelanda pa luko lwa bantu ba kwa Lesa. (Amala. 23:3; 31:30) Pa Imil. 7:38, abena Israele abafumine mu Egupti babetile ukuti “icilonganino.” Na kabili, Abena Kristu ‘abetwa ukuti bafume mu mfifi’ . . . no ‘kusalwa mu ba muli ici calo,’ ebapanga “cilonganino ca kwa Lesa.”—1 Pet. 2:9; Yoh. 15:19; 1 Kor. 1:2.
nwtsty ifyebo fya kumwafwa ukusambilila pali Mat. 16:19
amakii ya bufumu bwa mu muulu: Mu Baibolo, abo bapeele amakii, nampo nga yali makii ya cine cine nelyo aya mampalanya, balibapeele amaka yamo. (1 Imila. 9:26, 27; Esa. 22:20-22) Amashiwi ya kuti “amakii” yalepilibula amaka nelyo imilimo. Petro abomfeshe aya “amakii” bamupeele ukwiswilako inshila ku baYuda (Imil. 2:22-41), abena Samaria (Imil. 8:14-17), e lyo na bena Fyalo (Imil. 10:34-38) iya kupokelela umupashi wa mushilo uwa kuba mu Bufumu bwa mu muulu.
FEBRUARY 26–MARCH 4
ICUMA ICABA MU CEBO CA KWA LESA | MATEO 18-19
“Mwilalufyanya Kabili Mwilalenga Bambi Ukulufyanya”
nwtsty ifyebo fya kumwafwa ukusambilila pali Mat. 18:6, 7
icilibwe ca kupelelako ica kubomfya impunda: Nelyo “icilibwe ica kupelelako icikalamba.” Kuti twatila “cilibwe ca kupelelako ica mpunda.” Ica kupelelako ica musango uyu cakulile nalimo amamita 1.2 ukufika ku mamita 1.5 ukushinguluka, kabili califinine sana ica kuti impunda fye eyalecisesha.
ukulenga bambi ukulufyanya: Ishiwi lya ciGriki ilya kuti skanʹda·lon, ilyo bapilibula ukuti “ukulenga bambi ukulufyanya,” lipilibula iciteyo uko babikile ubulyo; bamo batila nalimo balelosha ku citeyo ca cimuti ico ku mpela babikileko ubulyo. Na kabili, aya amashiwi yalelosha na kucili conse icingalenga umuntu ukulufyanya nelyo ukuwa. Mu mampalanya, aya mashiwi yalosha ku fili fyonse ifingalenga umuntu ukutendeka ukucita ifyabipa, ukulufyanya, nelyo ukubembuka. Pali Mat. 18:8, 9, ishiwi lyapalako ni skan·da·liʹzo, kabili kuti balipilibula no kuti “ukulenga ukulufyanya,” nelyo “ukuba iciteyo; ukulenga ukubembuka.”
nwtsty ifya kutamba
Ilibwe lya kupelelako
Amabwe ya kupelelako baleyabomfya nga balepela ingano nelyo nga balekama amafuta kufuma ku miolife. Amabwe ya kupelelako yamo yalicepele sana ica kutila kuti wabomfya fye ne minwe, lelo yamo yali ayakalamba sana ica kuti inama eshalesesha fye. Nalimo icilibwe ca kupelelako icikalamba e co na Samsone bamupatikishe ukusunka ku baPelishiti. (Abapi. 16:21) Ica kupelelako ica kubomfya inama tabalebomfya fye mu Israele lelo na mu buteko bonse ubwa bena Roma.
Ilibwe lya pa Muulu ne lya pa Nshi aya ku ca Kupelelako
Inama pamo nga impunda, eshalesesha ica kupelelako icikalamba ukupala icili pali ici cikope kabili balecibomfya ukupelelako ingano nelyo ukukaminako imiolife. Ilibwe ilya pa muulu lyalekula ukufika nalimo ku mamita 1.5 ukushinguluka kabili balelishingulusha pe libwe ilyalebapo ilikalamba ilyaleba pa nshi.
nwtsty ifyebo fya kumwafwa ukusambilila pali Mat. 18:9
Gehena: Ili ishiwi lyafuma kwi shiwi lya ciHebere geh hin·nomʹ, ilipilibula “umupokapoka wa Hinomu,” uwabelele ku masamba na ku kapinda ka ku kulyo aka musumba wa Yerusalemu. (Moneni sgd ibu. 54, mapu “Yerusalemu ne Ncende Yashingulwikeko.”) Mu nshiku sha kwa Yesu, umupokapoka wali cifulo umo baleocela ifisoso, kanshi ishiwi “Gehena” lyalilinga ukulibomfya ku konaula kwa muyayaya.
nwtstg
Gehena
Ishiwi lya ciGriki ilyo babomfya ku Mupokapoka wa Hinomu, icifulo icabelele ku kapinda ka ku kulyo aka Yerusalemu. (Yer. 7:31) Bailandapo mu busesemo ukuti cifulo uko balepoosa ifitumbi fya bantu abafwa. (Yer. 7:32; 19:6) Takwaba ubushininkisho ubuli bonse ubulangilila ukuti mu Gehena balepoosamo abantu abatuntulu nelyo inama pa kuti balepya fye nelyo ukulunguluka. Kanshi ici cifulo te kuti cibe cimpashanya ca ncende uko abantu balungulushiwa umuyayaya mu mulilo. Yesu na basambi bakwe bapashenye fye Gehena ku kukandwa kwa muyayaya ukwa “mfwa ya cibili,” e kutila, ukonaula kwa muyayaya.—Ukus. 20:14; Mat. 5:22; 10:28.
nwtsty ifyebo fya kumwafwa ukusambilila pali Mat. 18:10
balamona lyonse icinso ca kwa Tata: Nelyo “balamonana na Tata.” Fibumbwa fya mupashi fye e fingamona icinso ca kwa Lesa pantu fyaba ku muulu.—Ukufu. 33:20.
Ifyo Bamalaika Batukuma
Yesu alandile ukuti bamalaika balipeelwa umulimo wa kwafwa ababomfi ba kwa Lesa ukukosha bucibusa bwabo na Lesa. E ico ilyo Yesu asokele abasambi bakwe ukuti tabafwile ukupunwisha bambi, atile: “Cenjeleni ukuti mwisuula umo pali aba abanono; pantu ndemweba nati bamalaika wabo mu muulu balamona lyonse icinso ca kwa Tata uwaba mu muulu.” (Mateo 18:10) Pa kulanda aya amashiwi, Yesu talelosha mu kuti umo umo uwa basambi bakwe alikwata malaika uumulinda. Lelo ico alelandapo ca kuti bamalaika ababombela Lesa balibikako sana amano ku bantu ababa mu cilonganino ca Bwina Kristu.
Ukufwayafwaya Icuma Icaba mu Cebo ca kwa Lesa
nwtsty ifyebo fya kumwafwa ukusambilila pali Mat. 18:22
amakumi cinelubali na cinelubali (77): E kutila, “70 ukuifusha imiku 7.” Aya amashiwi ya ciGriki kuti yalosha mu kuti “70 ukubikapo 7” (imiku 77) nelyo “70 ukuifusha imiku 7” (imiku 490). Amashiwi ayapalana naya yaba muli Septuagint pa Ukute. 4:24 yalanda pa mashiwi ya ciHebere ukuti “imiku 77,” ayalangilila ukuti caliba fye bwino ifi balemba pali ili lembo ukuti “imiku 77.” Te mulandu ne fyo abantu baishiba, ukubwekeshapo inambala 7 calola mu kuti “umuyayaya” nelyo “ukwabula impela.” Ifi Yesu aebele Petro ukuti talingile fye ukwelela imiku 7 lelo imiku 77, alesambilisha abasambi bakwe ukuti balingile fye ukutwalilila ukulaelela bambi. Mu kupusanako, icitabo ica ku Babiloni ica Talmud (Yoma 86b) citila: “Umuntu nga akulufyanya umuku wa kubalilapo, umuku wa bubili no wa butatu kuti wamwelela, lelo umuku walenga bune taufwile ukumwelela.”
nwtsty ifyebo fya kumwafwa ukusambilila pali Mat. 19:7
kalata ya kumutamfya: Nelyo “kalata wa kumuleka.” Ifi Ifunde lyatile umwaume uulefwaya ukuleka umwina mwakwe alingile ukupoka kalata e lyo no kulanda na bakalamba, Ifunde lyalepeela uulefwaya ukuleka umwina mwakwe inshita ya kutontonkanyapo pa fyo alefwaya ukucita. Umulandu kwabelele ili Ifunde kufwaya ifyupo filapwa ukwabula ukutontonkanyapo bwino kabili ili funde lyalecingilila abanakashi. (Amala. 24:1) Lelo mu nshiku sha kwa Yesu, intungulushi sha mapepo balilengele cayanguka ukulekana. Kalemba we lyashi lya kale Josephus, uwali muFarise uwalekele umukashi wakwe, atile tacabipile ukulekana “pa mulandu uuli onse (kabili abaume abengi e fyo bacita).”
nwtsty ifya kutamba
Kalata ya Kumuleka
Iyi kalata ya kulekana iya mu 71 nelyo 72 C.E., yalembelwe mu ciAramaiki. Baisangile ku kapinda ka ku kuso aka mumana wakama uwa Murabbaat, uwaba mu ciswebebe ca mu Yudea. Iyi kalata itila mu mwaka walenga 6 ukutula apo abaYuda bapondokele abena Roma, Yosefe, mwana Naqsan, alekele Miriam, umwana mwanakashi wa kwa Jonathan uwaleikala mu musumba wa Masada.