Bakolopota Bali Mashitolo Ya Fitabo Ayaleenda

UULEMBA LOLENI! MU FRANCE

MUPEPI ne cifulo beta Jandri Glacier, pa muulu wa Deux-Alpes mu ncende yabela pa kati ka kabanga na kapinda ka ku kulyo aka France, ing’anda ya babenye iinono yaliswilwe imyaka inono iyapita. Pa fipe fya menshi makasa ifyabumbwa ifyalelangwa pali iyi ng’anda pali cimo icalelanga ubukwebo bwaliko kale, ne ci cali cipasho ca kwa kolopota (e kuti muntu waleshitisha ifitabo fya mipepele).

Pa myaka iingi nga nshi bakolopota baleya ku mushiika no mushiika na ku ng’anda ne ng’anda ninshi baleshitisha ifipe ifyo balekobeka mu mukoshi (ishina lyabo mu ciFrench, e kuti colporteur, lyafuma ku mashiwi col ilipilibula ‘umukoshi,’ na porter, ilipilibula ‘ukusenda’). Abantu abengi lelo tababeshiba. Ababeshiba nalimo kuti batontonkanya ukuti bali fye bashimakwebo bashacindama abaleshitisha ifipe fyabulo mutengo. Lelo, icine ca kuti bakolopota balisha ubupyani bwakuma imikalile ya bantu iminshipendwa ukufika na lelo.

Ukubebetesha Umulimo wa Bakolopota

Aba bantu tabali ni ncushi, lelo bali bashimakwebo abaiteyanya nga nshi, abalesalanganya ifipe fipya ukubomfya inshila ishingi isha ku Bulaya. Lelo, te bakolopota bonse abalecita ubukwebo pa kuti fye bamwenemo. Bamo balecita ici ku kusabankanya ifisumino fyabo ne fyo bacetekele. Bamo balifwile no kufwa pa mulandu wa kucite ici.

Umulimo wa bakolopota watendeke nalimo muli ba 500 A.D. ukufika kuli ba 1500 A.D. Aba kubalilapo baleikala mu mpili kabili bafumine ku mpili sha Alps, Pyrenees, na mu mpili sha ku Scotland. Abengi balebomba mu mabala kabili ilyo bapwa ukusombola baletendeka ubukwebo bwa kwendauka.

Umwina France uwe shina lya Jehan Gravier na o ali pali aba bashimakwebo baleendauka. Mu mwanda wa myaka walenga 16, wene na ba mu ng’anda yakwe baikele mu ncende ya mpili iyaleitwa La Grave. Ukwabula ukutwishika, pa mulandu wa kuti incende tayaletwala sana ifya kulya, alyankwile ku fyo abali muli ilya ncende balefwaisha ukushita ifipe pamo nga imbao, impapa, amasako ya mpaanga, no mucele—ifipe fyalefuma mu ncende sha mpili. Bakolopota bapala Gravier baleleta ifi fipe mu musumba no kukabushanya ne fya kufwala, ifisakulo, amakalashi ya mu menso, ifitabo, umuti, fwaka, na mabwe ayalembwapo ifilembo. Lyene, ifi fipe fyali no kushitishiwa ku bantu baleikala mu matauni nelyo ku balimi abali ukutali sana na mashitolo. Inshila bakolopota bamo balepita yalelenga ukuti bende amakilomita 20 ubushiku bumo! Ilyo bashilipo, balupwa wabo balesakamana ifilime fyabo na ba mu ng’anda yabo.

Lelo, Gravier wene taleshitisha fye utunkolonkolo. Ifyalembwa filanga ukuti alikwete inkongole ku muntu we shina lya Benoît Rigaud uwalepulinta ifitabo. Ici cilanga ukuti nge fyalecita bakolopota bambi, Gravier na o alebombako ubukwebo bwa kushitisha ifitabo. Inshita aliko e lyo abena Bulaya batendeke kabili ukucita ifintu ifyo balekele inshita imo, kabili ubukwebo bwa fitabo bwalelunduluka. Pa kati ka 1500 na 1600, abena Bulaya basabankenye ifitabo pa kati ka mamilioni 140 na 200. Amapesenti 25 pali ifi fyasabankanishiwe mu France. Umusumba ukalamba uwa makwebo muli ici calo, umusumba wa Lyons, uwabela mwi samba lya mpili sha Alps, e wali pa ntanshi mu Bulaya mu kusabankanya ifitabo kabili e wali pa ntanshi mu kusabankanya ifitabo mu ciFrench. E co Gravier alikwete ifitabo ifingi ifya kushitisha. Lelo nangu ca kuti abaume pamo nga Gravier baleshitisha ifitabo pa kuti fye bapange indalama, kwali bakolopota bambi abalesabankanya ifitabo pa mulandu wa mipepele.

‘Abalefyusha Icitetekelo’

Ilyo bamashini ba kupulintila batendeke ukubomfiwa, abantu batendeke ukubelenga nga nshi ifitabo, amabroshuwa na matrakiti, ifyalelanda pa mipepele. Baibolo yapulintilwe intanshi mu ciLatin lyene na mu ndimi shimbi ishaishibikwe. AmaBaibolo ayengi yalipulintilwe mu ciGermany, kabili bakolopota balibombeleko mu kuyapeela bwangu bwangu ku bantu abaleikala mu mishi. Lelo, te bonse batemenwe filya balesabankanya amaBaibolo.

Mu 1525 Ing’anda ya Mafunde iya ku France yaleseshe ukupilibula Baibolo mu ciFrench kabili, umwaka wakonkelepo, yaleseshe ukukwata Baibolo mu ndimi sha cikaya. Te mulandu ne ci, amaBaibolo ayengi yalipulintilwe kabili ayengi bayafyushiishe mu ncende shonse mu France, pa mulandu wa kubombesha kwa bakolopota bashipa. Umo ali mulumendo we shina lya Pierre Chapot. Bamwikete mu 1546 no kumwipaya.

Awe, mu 1551, icalo ca France ica buKatolika cabikileko amafunde yayafya pa kubinda bakolopota ukushitisha ifitabo, pantu “mu bumfisolo” balesenda ifitabo “ifyalefuma ku Geneva,” e kuti, ifyalefuma kuli baProtestanti. Lelo, iyi micitile tayaleseshe ifitabo ukufula. AmaBaibolo yaletelwe mu France ukubomfya inshila shonse ishingabomba. AmaBaibolo, ayo ilingi yashaleba ayakulu, yalefiswa mu mitungi ya mwangashi, mu fibokoshi fya mbalala, nelyo mu kati ka mato. Umwaume washipa uwe shina lya Denis Le Vair aliketwe ninshi nasenda icibokoshi umwali amaBaibolo. Na o alipaiwe. Katolika umo uwaliko ilya nshita, uwali uwa lucu kuli bakolopota, alisumine ukuti pa mulandu wabo, “mu nshita fye inono, mu France mwaiswile fye Icipingo Cipya mu ciFrench.”

Mu mwanda wa myaka uwalenga 16 onse, aba bantu ‘balefyusha icitetekelo,’ nge fyo kalemba umo abetile, lyonse fye baleba mu mafya. Bakolopota abengi baliketwe, ukupooswa mu fifungo nelyo mu mato, ukubatamfya, nelyo ukubepaya pa mulandu wa cisumino cabo. Bamo balyocelwe pamo ne fitabo fyabo. Nangu ilyashi lya kale lilanga fye amashina yabo ayanono, abantu ba musango yo abashipa e balengele ukuti baProtestanti abengi bakwate amaBaibolo.

Ififulo fya Kusungilamo Ifitabo Ifyaleenda

Mu mwanda wa myaka uwalenga 17, Icalici lya Roma Katolika lyatwalilile ukulesha abantuuntu fye ukukwata Baibolo. Ukucila ukubapeela amaBaibolo, abacetekele babapeele ifitabo fya mapepo ne fyalelanda pa batakatifu—ifitabo ifishacindeme nga Baibolo!a Lelo, abena Jansen, baKatolika abasumine mu kwalukila imipepele, te fyo bali pantu balekoselesha ukubelenga Amalembo ya Mushilo. Bakolopota kanshi balibombeleko mu kusabankanya Amalembo ya ciGriki (“Icipingo Cipya”) aya bena Jansen ayapwile fye ukupilibulwa na Le Maistre de Sacy, iyo apwishishe ukupilibula ilyo ali mu cifungo calumbuka ica Bastille mu Paris.

Pa nshita imo ine, impapulo ishipya kabili ishishakosa umutengo shatendeke ukusabankanishiwa na bakolopota. Ifi fitabo fyasambilishe abantu abengi mu France ukubelenga, ukubasambilisha no kubasansamusha, ukufikila ilyo fyalekele ukumoneka mu mwanda wa myaka uwalenga 19. Abena France balefita bibliothèque bleue, nelyo laibrari yafiitulukila, pantu inkupo ya ifi fitabo yali iya kafiifi. Mu England, fyaleitwa chapbooks; mu Spain fyaleitwa ati pliégos de cordel. Mwali amalyashi yalelanda pa bashilika, inshimi, imikalile ya batakatifu, ne fintu fimbi ifyacitike mu nkulo sha pa kati. Nge fyo twingelenganya, bakolopota balelolelwa nga nshi nampo nga baisa mu lusuba filya fyalecita abalefuma ku Pyrenees nelyo nga baisa mu mupepo nga filya abalefuma ku Dauphiné Alps balecita.

Ica kusansamusha cimo ca kuti aba bantu balecita ifyalekabila bonse abasambilila na bashasambilila. Ukufwailisha ukwacitilwe mu mwanda wa myaka uwalenga 18 pali bashibulimi ukufuma ku citungu ca Guienne icabela pa kati ka masamba na kapinda ka ku kulyo aka France kutila: “Mu mupepo pa nshita ya cungulo, [abalimi] balebelenga pa mikalile ya batakatifu nelyo icipandwa ukufuma muli Baibolo pa maminiti 30 ku lupwa ulwalongene. . . . Nga takuli nangu fimo, balebelenga . . . laibrari yafiitulukila ne fintu fimbi ifishacindama ifyo bakolopota baleleta cila mwaka ku mishi.” Lelo, Baibolo yaliseekele nga nshi kabili yalesangwa na pa mafarmu ayanono.

Inshila Shateyanishiwa

Inshila sha bakolopota shatendekele mu mpili sha ku France na Italy, mu Pyrenees, na mu Normandy, pa kati ka kapinda ka ku kuso na masamba ya France. Bakolopota ba mu Mpili sha Dauphiné beka fye baletungululako ubukwebo bwa fitabo ku kapinda ka ku kulyo aka Bulaya. Umuntu waleshitisha ifitabo mu Geneva uwaliko iyi nshita atile: “Ubukwebo bwa fitabo mu Spain na Portugal, na mu misumba iingi iya mu Italy, butungululwa na bena France, abafuma ku mushi umo wine . . . mu Mpili sha Dauphiné.”

Bakolopota balitungulwike pantu bali “abacincila, balebombesha, kabili balitekenye nga nshi” kabili baliipeeleshe sana ku ndupwa shabo, umushi, ne mipepele. Abengi bali ni baProtestanti baleumfwana na baile muli bunkole ilyo kwali ukupakasa. Kanshi balupwa, abana calo, na balepepa kumo kwine bapangile inshila shisuma ishapitile mu Bulaya bonse. Ku ca kumwenako, ulupwa lwa kwa Gravier lwalikwete ukwa kushitisha ifitabo ukupulinkana France, Spain, na Italy. Ukwa kushitisha kumbi kwafikile fye na ku Persia na Amerika.

Ukubukulula Umulimo wa Bakolopota

Mu mwanda wa myaka uwalenga 19, ukwalukila ku kutendeka ukubomfya fimashini kwalengele bukolopota ubwaliko imyaka iingi ubwalecitwa na ba mu lupwa ukupwa. Lelo ukupanga utubungwe tusabankanya Baibolo kwalengele Baibolo ukusabankanishiwa nga nshi ifyo ishabalile aisabankanishiwapo. Lelo, icalici lya Katolika lyali licili lilekaanya ukusabankanya amaBaibolo. Bakolopota ba maBaibolo batwalilile ukucushiwa no kupakaswa ukufika muli ba 1800. Lelo, ukufuma mu 1804 ukufika mu 1909, basabankenye amaBaibolo amamilioni 6, Baibolo yonse nelyo imbali shimo mu France fye mweka.

Umulimo wa kusambilisha abantu Baibolo wali taulapwa. Mu 1881 magazini wa Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence (iyasabankanishiwe mu United States) yapeele ubwite ku Bena Kristu ubwa kutendeka umulimo wa kushimikila. Cinshi balefwaya? “Ukusabankanya icine, pa kulenga abantu ukubelenga.” Ilyo calefika mu 1885, ninshi bakashimikila 300 balyankwile ku bwite kabili balebomba. Bamo baile ukutali, ukuya ku fyalo pamo nga Barbados, Burma (nomba iitwa Myanmar), El Salvador, Finland, Guatemala, na Honduras. Ilyo Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yatendeke, bakashimikila ba musango yo balisabankenye ukwishiba kwa mu Baibolo mu China, Costa Rica, England, France, Germany, New Zealand, Norway, Poland, Sweden, na Switzerland.

Na bakashimikila ba nshita yonse pa Basambi ba Baibolo aba mu myaka ya kubalilapo (nomba abetwa Inte sha kwa Yehova) na bo baleitwa ati bakolopota. Pa numa, ili shina lyalilekele ukubomfiwa, pantu talyalelondolola bwino ubufwayo bukalamba ubwa mulimo wabo—e kuti ukusambilisha Baibolo. (Mateo 28:19, 20) Ili shina talyaleimininako bwino umulimo wabo uushali wa kupanga indalama. E ico, abatumikishi ba nshita yonse aba Nte sha kwa Yehova lelo betwa bapainiya.

Uyu mwaka wapwile bapainiya 800,000 basabankenye amaBaibolo ne mpapulo shilanda pali Baibolo. Bacita ici, te kufwaya ukunonka indalama, lelo “nga ba bufumacumi, nga ba kwa Lesa, [ukulandila] muli Kristu ku cinso ca kwa Lesa.” (2 Abena Korinti 2:17) E ico, bapainiya abatumikishi pali lelo tababa fye mashitolo ya fitabo ayenda. Lelo, balatasha sana kuli balya bakolopota abengi pa ca kumwenako cabo ica kupimpa no kushininwa.

[Futunoti]

[Ifikope pe bula 24, 25]

Bakolopota baleleta ifipe fipya ku mayanda ya bantu

Bakolopota balebalolela nga nshi

[Abatusuminishe]

© Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Ifikope pe bula 26]

“Icipingo Cipya” icapilibwilwe na Le Maistre de Sacy, na laibrari wafiitulukila

[Abatusuminishe]

Ku mpela ku kuso: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris Ku kuso: © B.M.V.R de Troyes/Bbl.390/Photo P. Jacquinot

[Icikope pe bula 26, 27]

Bakashimikila basabankenye impapulo sha Baibolo

[Icikope pe bula 26]

Lelo bakashimikila ba nshita yonse basambilisha Baibolo ukwabula ukulipilisha