Ilyo Kufiita mu Kasuba
ABALEMBA LOLENI! KU ANGOLA NA KU ZAMBIA
‘BUSHE kuti kwafiita mu kasuba? Bamo kuti batila ico te kuti cicitike! Lelo kuti cacitika kabili cilacitika imiku iingi fye mu myaka 10, ilyo kuba iciilisha ca kasuba. Cinshi cilenge ciilisha ca kasuba kabili cinshi cabela cipesha mano? Pa kwasuka ici cipusho tufwile ukulanda pa mweshi.
Bushe mwalimona ifyo umweshi uya uleyaluka ilyo ushinguluke sonde? Umweshi nga watulila ku kabanga ilyo akasuba kalewa ku masamba, umoneka uwabulungana. Ilyo palepita inshiku, umweshi ulaya ulekokola pa kufuma, panono panono uya ulepalama ku kasuba. Iciputulwa ca mweshi ico ulubuuto lwa kasuba lusanika ciya cilecepa panono panono, wasuka umweshi washala fye akapimfya. Ilyo umweshi waba mu muulu akasuba konse, na kalya kene kapimfya kalaleka ukumoneka, pantu ninshi ulubali lwafiita ulwa mweshi e lulungatene ne sonde. Nga cabe fyo ninshi umweshi waililwa. Umweshi kabili ulakonkanyapo ubulendo, ukutendeka ukutaluka ku kasuba ukufikila watendeka ukumoneka uwabulungana na kabili. Lyonse fye nga papita nalimo inshiku 28 ninshi umweshi na kabili waikala.
Pa kuti kube iciilisha ca kasuba kano umweshi waililwa. Ilingi line umweshi ulapita pa kasuba ukwabula ifwe ukwishiba pantu inshila umupita umweshi pa kushinguluke sonde yabela kumbi, inshila umupite sonde pa kushinguluka akasuba na yo yabela kumbi. Lelo kulaba limo ilyo akasuba no mweshi ne sonde fyatantama fye bwino bwino. Lyene icinshingwa ca mweshi cifimba pe sonde, e lilya kube ciilisha.
Iciilisha cibako ku mulandu wa kupalana kwa cipesha mano ukwa bukulu bwa kasuba, umweshi ne sonde. Akasuba kakalamba nga nshi, umweshi kuti waingilamo imiku 400 mu kasuba. Lelo ica kupapa ca kuti intamfu yabelapo umweshi ukufuma pe sonde kuti yaingilamo imiku 400 mu ntamfu yabelapo akasuba. E mulandu wine, ifwe tumwena kwati akasuba no mweshi fyaba fye cimo cine ubukulu. Kanshi limo mu kumona kwesu, umweshi kuti wafimba pa kasuba bwino bwino fye.
Pa kuti iciilisha ca kasuba cibeko, akasuba, umweshi ne sonde fifwile ukutantama bwino kabili cifwile ukube fyo ilyo umweshi uli mupepi ne sonde.a Nga fyatantama muli uyo musango icinshingwa ca mweshi cifimbako pa ncende imo iye sonde.
Pa ciilisha caliko pa June 21, 2001, icinshingwa calikulile ukufika kuli bakilomita 200. Umweshi watendeke ukufimba akasuba lucelocelo fye ku South America no kufika ku kapinda ka ku kulyo aka bemba wa Atlantic, kulya e ko iciilisha casendele amaminiti ukufika kuli 5. Ilyo capitile ku Angola, ku Zambia, ku Zimbabwe na ku Mozambique, cafikile na ku lulamba lwa ku kabanga ka Madagascar ku cungulo sana. Natumfweko ifyo ici cipesha mano ca mu muulu camoneke ku bena Angola na ku bena Zambia.
Ukuipekanishisha Iciilisha
Bonse balefwaisha fye ukuti bulya bushiku bufike, incenshi, na ba mandala ya fya mu muulu babutukile ku Afrika ku kutambe ciilisha ca kubalilapo ica mu myaka ya ba 2000. Ico umusumba wa Lusaka uwa mu Zambia e musumba weka fye uukalamba umwali no kupitila iciilisha, abantu abengi e ko baile ku kutamba.
Ici cifwile e cintu calengele sana abantu abengi nga nshi ukutandalila icalo ca Zambia ukucila ifintu fyonse. Ilyo kwashele inshiku sha kupenda, abatandashi abengi nga nshi balifikile ku Lusaka. Ukupekanishisha iciilisha kwatendeke kale. Amahotela, umwa kusendama mumbi, amayanda ne fifulo fimbi ifya beni fyaiswile fye paa, ico kwali ukupokelela abeni abengi nga nshi.
Icibansa ca ndeke ica ku Lusaka cali cifulo cimo ica kutambilako iciilisha. Kulya, abatandashi bamo bafikile ulucelo, batamba iciilisha, no kubwelelamo icungulo. Balebilisha pa milungu iingi pali ba TV na pa filimba, ukusoka abantu ukuti tabafwile ukulolekesha ku kasuba. Abengi balishitile amakalashi ya kutambilamo ica kuti mu matuuka yamo bashitishe amakalashi yonse fye ayalimo.
Lelo, iciilisha mu Afrika catendekeele ku Angola, mwi tauni lyabela ku lulamba lwa bemba ilya Sumbe. E kwali iciilisha casendele amaminiti 4 na hafu, e ko iciilisha cakokwele sana pali konse uko camoneke ku bantu.
Mu musumba ukalamba ku Angola uwa Luanda na mu matauni yambi, ilyo kwashele imyeshi iingi, babikile ifipampa fya kweba abantu ati kukaba iciilisha no kubasoka pa bwafya bwingabako pa kutamba. Icinshingwa ca mweshi cali no kupita fye pa kati ka calo ca Angola, kanshi abena Angola bonse bali no kutambako iciilisha. Mu musumba wa Luanda, kwali no kushala fye kwempe ukuti umweshi ukupikile fye akasuba konse. Ubuteko bwabombele pamo no twampani tumbi ukupekanya amakalashi ya kutambilamo ayengi aya kupeela abantu. Abengi abashingakumanisha ukushita babapeele aya bupe fye.
Mwi tauni lya Sumbe ilyabela pa lulamba lwayemba ulwa bemba wa South Atlantic ne cilundulundu ca calo ca Angola, e mwali akantu na kabiye ku balefwaya ukutambe ciilisha. Mwi tauni lya Sumbe mwena tamwaba icimfulumfulu caba mu calo cashala ica Angola, kanshi abeni basangile itauni ilisuma umwikala abantu nalimo 25,000 aba nsansa, aba bucibusa kabili abatemwa abantu banabo. Pa kupokelela abeni bonse, kwali ukupekanya ififulo na fimbi ifya kufikililamo abeni kabili kwali ukulundako amaka ya malaiti ya mu tauni. Bapekenyeko na masambililo yamo aya fya ciilisha aya ba sayansi, bacilolo ba buteko na baba mu tubungwe tubombela abantu, aba mu Angola na bafumine ku fyalo fimbi. Bapangileko ne cintamba icikalamba ica fyangalo ku lulamba apabelele ifyangalo ifishatalile afibako kale mwi tauni lya Sumbe.
Ubushiku Bukalamba Bwafika
Ubusuma bumo ubwa kutambila iciilisha ku Angola bwali bwa kuti mu June ilingi line takube mfula. Lelo tontonkanyeni ifyo abantu baumfwile ububi, ilyo balelanda ati mailo bushiku bwa ciilisha, kwaishile amakumbi mwi tauni lya Sumbe! Icungulo bushiku conse ukwisafika no lucelo kwali fye icikutuma. Bushe ukulolela konse ukwa kutambe ciilisha kwali no kuba ukwa fye? Ilyo akasuba kaile kalenina, amakumbi yatendeke ukusalangana, kabili ilyo kaleya kuli ba 11:00 hrs kwacele na ngwee. Ala abantu balitemenwe! E fyo cali na ku Zambia, abantu balisakamene ilyo bwacele fye makumbi makumbi. Na ko kwine amakumbi yalisalangene ilyo inshita ya ciilisha ishilafika. Umfweniko ilyo abamweneko balashimika.
Ku Angola: “Twailetambila apalundumana, ku lulamba wa bemba. Ilyo inshita yalepalama, amabumba yaleisa ku lulamba na ku fifulo bapekenye ifya kutambilako. Ilyo iciilisha cali no kutendeka, ninshi akasuba kafika pa kati, abengi bafwele amakalashi yabo aya kubacingilila no kutendeka ukulolesha ifyo umweshi wali no kutendeka ukufimba akasuba. Ilyo fye akasuba kacilile pa kati, iciilisha calitendeke. Nga twalolesha mu mandala, twalemona imyengelele ya kasuba. Abaletamba balemona uko imyengelele ya kasuba yalefimbwa panono panono. Ilyo icinshingwa caile cilekula, kwalitalele kabili ulubuuto lwa kasuba lwatendeke ukumoneka umusango uwaibela. Na pa kulekelesha, akasuba konse kalifimbilwe no kufiita pafiita.”
Ku Zambia: “Ku Makeni, ku Lusaka, ukwabela amaofeshi ya Nte sha kwa Yehova aya mu Zambia, kwali cifulo icisuma nga nshi ica kutambilako iciilisha. Ilyo inshita yafikile 15:07 hrs, umweshi watendeke ukufimba pa kasuba. Ifinshingwa fyatendeke ukumoneka ku fibumba, ica kuti imyengelele ya kasuba yalemoneka. Umwela walekele ukupuupa, ne fyuni fyalilekele ukulila. Inama shatendeke ukuya ku kulaala. Ilyo inshita yafikile 15:09 hrs, e kuti ilyo kwashele fye amasekondi yanono ukuti iciilisha cifikepo, akasuba kasheleko fye imyengelele inono, na pa kulekelesha kwashele fye akanono sana. Ukumoneka kwa musango yo ukwa cipesha amano e ko beta ati Baily’s beads na diamond ring.b Lyene kwamoneke ilangi lyaibela ilya kasuba, ukufikila fye akasuba konse kakupikilwa bwaila no kwila!”
Ku Angola: “Ilyo kwashele ulubuuto lunono sana ulwa kasuba, abantu balisungwike no kupunda. Lyene pa 13:48 hrs, akasuba konse fye kalikupikilwe. Ala kwali incito, uyu apa alecita ifi uyu apa alecite fi. Bamo baobelwe no kukopa ifikope. Bambi batendeke fye ukupunda capamo ati ‘Bwaila! Bwaila! Bwaila!’ Bambi na bo batendeke ukulishe minsooli no kupunda, ukusunguka ifyo ubushiku bwaila akasuba. Kwali ulubuuto lwaibela ulwalemona ukushinguluka akasuba kafiita, ukupanga ico batila corona. Twamwene ulubuuto lwaibela ukushinguluko mweshi. Awe no kumyango mucele kashita, twamwene akasuba kasanika na kabili ku lubali lumbi ulwa cinshingwa ca mweshi.
“Ilyo akasuba katendeke ukusokoloka, twamwene ulubuuto lulya lwacileka ukumoneka, lwatendeka ukusanika panono panono, mukwai twaishilemona fye uko akasuba katendeka ukumoneka nga filya kamoneka lyonse.”
Ku Zambia: “Kuno ku Zambia iciilisha casendele baminiti batatu na masekondi 14, kanshi twalikwete inshita ya kumona bwino bwino. Kwalifiitile, lelo kwamoneke kwati ni pali muntungulya. Umuulu walemoneka uwa bulu, lelo twamwene ifya mu muulu ifishimoneka lyonse, amaplaneti pamo nga Jupiter na Saturn, yalimoneke fye bwino bwino. Nalimo icasungwishe nga nshi pali fyonse lubuuto lwabengeshima ulwalemoneka ukushinguluka akasuba, cilya batila corona. Calemoneka nge cintu cimo ifi icabuutulukila icishingulwike ku cabulungana icafiita. Abantu balisungwike, abengi batile, ‘cipesha mano kabili ca kupapa.’ Panono panono, umweshi watendeke ukupita pa kasuba, ulubuuto lwa kasuba lwatendeke ukusanika panono pe sonde ukwabula ica kucingako. Ilyo inshita yalefika muli ba 16:28 hrs, akasuba kashele fye nga filya kamoneka lyonse!”
Ico Twingasambililako ku Ciilisha
Ilyo Iciilisha capitile, abengi balilandile ifyo baumfwile pali cilya cintu bamwene. Umwanakashi umo ku Angola atile kwashele fye kwempe nga nalililile. Umbi na o alandile ukuti cali ca bupe icisuma nga nshi ukufuma kuli Lesa. Na umbi na o atile ni Kabumba eka e wingabikako icipesha mano ca musango uyu pa kuti abantu bamone amaka yaibela aya kasuba.
Takwali uwingatwishiba ukuti abena Afrika balicindika nga nshi Baibolo na Kabumba. Ilyo Inte sha kwa Yehova mwi tauni lya Sumbe balelanda ku bantu pa ciilisha ukuti cimo fye pa fipesha mano fya kwa Yehova, Kalenga, abengi baleumfwa bwino ukulanda na bo pali ili ilyashi. Abengi balitemenwe ukupokako Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwafumine lilya line ulwalelanda pa fipesha mano.
Cilya cipesha mano ca mu muulu calengele abantu abengi nga nshi ukulaba amafya yabo pa kashita akanono no kutontonkanyako pali cimo ica kukoselesha kabili ica kutiinya. Ico bamwene ifya bukata fimo fimo ifyaba mu kasuba ifyo bashimona lyonse, bamo balintontonkenyeko pa fishimoneka maka maka pa bukata bwa lulumbi ubwa kwa Kalenga wa kasuba, Yehova Lesa.
[Amafutunoti]
a Umulandu wa kuti inshila umupita umweshi ne sonde tayabulungana sana, ubukulu bwa kasuba no mweshi bulapusanapusana panono ukulingana na po fibelele. Ilyo umweshi uli ukutali sana ne sonde, icinshingwa ca uko te kuti cifike sana pe sonde. Nga cabe fyo, abantu pe sonde abali apaisa ico cinshingwa bamona fye akasuba katampa ukumonekela ku numa ya mweshi, iciilisha cibako tacifikapo sana.
b Ico beta ati Baily’s beads cipangwa no lubuuto lwa kasuba ilyo kalesanika ukupula mu filindi fya mweshi lilya umweshi wapalama ku kufimba kasuba. Insoselo ya kuti diamond ring ya kulondolola ifyo akasuba kamoneka lilya kwashala fye panono ukuti umweshi ukakupikile, ilyo kwashala fye akapimfya kanono aka kasuba, katendeka ukubeeka kwati ni nindaminwe ya diamonde.
[Icikope pe bula 21]
(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)
→ →
Akasuba → Icalo ⇨ Iciputulwa cafiita ⇨ Umweshi
→ →
[Abatusuminishe]
© 1998 Visual Language
[Ifikope pe bula 23]
Ulubuuto lwitwa “Baily’s beads”
Iciilisha
Ulubuuto lwitwa “Diamond ring”
[Abatusuminishe]
Courtesy Juan Carlos Casado, www.skylook.net
[Icikope pe bula 23]
Baletambe ciilisha ku Lusaka, mu Zambia