Abacaice Bepusha Ukuti . . .

Cinshi Cabipa mu Kubepa?

“Takwaba uushaishiba ukuti ukubepa cibi, lelo kwalyanguka.”—E fyasosa Jimmy, uwa myaka ya kufyalwa 17.

BUSHE walitala aufwaya ukukopa pe pepala lya mubiyo mu kalasi ilyo ulelemba amashindano? Nga e fyo, ninshi te iwe weka. Jenna, uwaba mu gredi 12, alanda pa fyo abo asambilila na bo babepa ukwabula ne nsoni ati: “Balaitakisha ifyo babepa. Nga taubepa bamona ati ninshi tauli muntu!”

Ukufwailisha kwacitilwe mu United States pa kashita kamo, casangilwe ukuti abapungwe 80 pali 100 abakwete amatoni ya pa muulu mu kalasi basumine ukuti balabepa, kabili abapungwe 76 muli aba “balebomba bwino” tabaleikatwa. Ilyo aba kufwailisha abafumine ku Josephson Institute of Ethics bafwailishe ku bana be sukulu abacilile 20,000 aba mu gredi 5 ukufika mu gredi 12, basangile ukuti: “Ukubulo bufumacumi na bumpomfu, kwile kulelundulukila ku kubipo kucila.” Bakafundisha balapapa ifyo ukubepa kwanene! Umukalamba we sukulu Gary J. Niels atungenye fye no kuti: “Abashilebepa e bacepele.”

Abafyashi abengi benekela abana babo ukuicindika pa kusambilila. Ku ca bulanda, nangu ni fyo, abacaice abengi balasuusuka ku kuba abafumacumi kabili balabepa. Ni nshila nshi ishipya balebomfya? Mulandu nshi abacaice bamo balukila ku kubepa? Mulandu nshi ushifwile ukulabepelako?

Ukubepa Ukubomfya Ifibombelo Fyapikana

Inshila sha kufutika shilabomfiwa ku babepa aba muno nshiku. Na kuba, ukukopela imilimo ya ku sukulu iya kubombela ku ng’anda nelyo ukubomfya ipepala lya masuko fyashalila nga twalingenye ku mingalato ibomfya ifibombelo fyapikana. Iyi isanshamo ukubomfya pager, e kuti akabombelo kapikana kamo ifi akengapokelela ifyebo fyalembwa nga umo atuma amasuko ukufuma ku bantu bali apalepeleko; kamashini kabomfiwa ku fipendo akabikwamo ifyebo na “fimbi” fyacila pa mapendo yabamo kale; utumakamera utunono nga nshi utufiswa mu fya kufwala, utubomfiwa ukutuma amepusho kuli kaafwa uuli kumbi; utubombelo twingatuma ifyebo ku ba mwi kalasi limo line; nelyo fye ni pa Intaneti palaba amashindano yalembelwa limo mupepi fye na mu cisambililo icili conse!

Bakafundisha baleesha ukucilima icibelesho ca kusakamika ica kubepa, lelo te mulimo wa-anguka. Pantu na kuba, te musambi onse—nelyo kafundisha—uusuminisha fyonse ifyo batila kubepa. Ku ca kumwenako, amabumba ya basambi abalebombela pa cintu cimo, tabeshiba apali ubufumacumi na pashili. Lyene kuli na bo bengashukila abanabo bali na bo mwi bumba ukuleka e babomba umulimo onse beka. Yuji uuya ku koleji ailishenye ati: “Abasambi bamo banang’ani icine cine—tabacita nangu cimo! Lelo bakwata amatoni yamo yene nga bambi bonse. Ine ndemona kwati uko na ko kubepa!”

Mulandu Nshi Babepela?

Mu kufwailisha kumo, casangilwe ukuti ukukanapekanya e wali umulandu ukalamba abana be sukulu babepela. Abana be sukulu bambi, pa kupatikishiwa no kucimfyanya kwaba pa sukulu nelyo ku fyo abafyashi babo benekela, batila tapali ico bengacita cimbi. Sam uwa myaka ya kufyalwa 13 atile: “Abafyashi batonta fye pa matoni epela. Banjipusha ati: ‘Ukwete amatoni yanga mu nsamushi? Wakwete amatoni yanga mu ciNgeleshi?’ Ala nalipata aya mepusho!”

Bamo na bo, ukufwaisha ukukwata amatoni ya pa muulu lyonse kubalenga ukubepa. Ibuuku lya The Private Life of the American Teenager litila: “Kwaba icalubana mu misambililile umo ubusuma bwa kusambilila bwapyanikwapo no kufwaisha kwa kukwata fye amatoni yasuma, inshita shimo tamuba na bufumacumi.” Abasambi abengi balasuminisha. Na kabushe, takuli uwingatemwa ukupona amashindano, nelyo fye kosi yonse. Jimmy, umwana we sukulu uwa ku sekondari atile: “Abantu bamo balatiina nga nshi ukupona. Nelyo bengeshiba ifyasuko, balabepa pa kuti fye bashininwe ukuti fya cine baswike.”

Ukufula kwa bantu batemwa ukubepa kuti kwalenga ukubepa kwalamoneka ukushabipa. Kabili inshita shimo kuti camoneka icisuma nga nshi. Greg, umulumendo wa myaka ya kufyalwa 17 atile: “Mailo namwene umulumendo alekopela mu mashindano twakwete mu kalasi. Ilelo ilyo bacitubwesesha amapepala ya mashindano, acikwatapo amatoni ayengi ukuncila.” Abengi balabepa pa mulandu wa kufula kwa kubepa mu banabo. Yuji atile: “Abana be sukulu bamo batila ‘nga bambi balabepa, na ine imfwile ukubepa.’” Lelo bushe co ca cine?

Ukukunkuma kwa Cimbepa

Linganyeni ukubepa ku kwiba. Apo abantu abengi baleba bushe ukutampa ukwiba ninshi cili fye bwino mwa? Kuti watila, ‘kwena iyo’—pali bufi nga ni ndalama shobe baleiba! Nga tulebepa, kuti twalatashiwa pa cintu tushilingile ukutashiwilwapo—limbi no kuliila abafumacumi pa mitwe. (Abena Efese 4:28) Tommy, uwapwishishe isukulu lya ku sekondari nomba line atile: “Tacawama fye. Uleeba abantu ati, ‘nalifishiba ine ifi,’ ilyo mu cishinka taufishibe. E co ulebepa.” Ifyo Baibolo yalanda pali ici fisangwa pa Abena Kolose 3:9 apatila: “Mwilabepana.”

Ukubepa kuti kwaba ngo kukunkuma kwingaafya ukuputukako. Jenna atile: “Ababepa basambilila ukuti tabafwile ukusoma pa kuti bapite amashindano, e co bashintilila fye pa kubepa. Kabili nga tapali wa kubaafwa ninshi te kuti babombe icili conse.”

Icishinte calembwa pa Abena Galatia 6:7 calikatama icitila: “Pantu ico umuntu alebyala, e co kabili akalobolola.” Ififuma mu kubepa mu sukulu kuti fyasanshamo ukukalipa kwa kampingu wacushiwa, ukukanacetekelwa ku fibusa, no kukanalunduluka mu masambililo pa mulandu wa kusengauka inshila ya kusambilililamo. Ukupala kansa iisa mu kusanguka iya kulenge mfwa, ubu bufi kuti bwalunduluka bwaba na muli fyonse ifya bumi bwesu kabili kuti bwaonaula bucibusa bwacindamisha. Te ca kutwishika no kutwishika ukuti bucibusa bobe na Lesa tabwakabe ubusuma, pantu Lesa tatemwa uufutika.—Amapinda 11:1.

Abashintilila pa kubepa ninshi baleibepa fye abene. (Amapinda 12:19) Abacite ifi bapala bakateka baali mu musumba wa Yerusalemu abatile: “Pantu twacito bufi e cubo cesu, na mu kubepa e mo twabelama.” (Esaya 28:15) Lelo, mu cishinka, uwa bufi te kuti afise ubufi bwakwe kuli Lesa.—AbaHebere 4:13.

Mwilabepa!

Ilingi line abacaice balabombesha no kutontonkanya sana pa kuti babepe—ukubombesha bengabomfya ku kukwata amasambililo yafumaluka. Cili nge fyasosele Abby uwa myaka ya kufyalwa 18 ati: “Abalabombesha pa kusambilila nge fyo babombesha pa kubepa, napamo kuti balacita bwino sana.”

Ca cine ukuti ukufwaisha ukubepa kuti kwakula icine cine. Lelo ufwile ukusengauka ici citeyo cabipa! (Amapinda 2:10-15) Bushe kuti wacita shani? Ica ntanshi, ibukisha umulandu wabela pa sukulu—kusambilila. Ca cine ukuti limbi te kuti unonshiwe ukwishiba ifintu ifingi ifyo ushakatale aubomfya no kubomfya. Lelo ngo muntu asuula iyi nshila ya kufundilwamo ukupitila mu kubepa, ninshi acilikila amaka yakwe aya kusambilila ifintu ifipya no kubomfya ukwishiba. Ukwishiba bwino ifintu takwisa fye nga meno ya mu kanwa, ukubombesha kulafwaikwa. Baibolo itila: “Nonke cine no kucipoosa iyo, nonka amano, ukusalapula, no mucetekanya.” (Amapinda 23:23) Kanshi, ufwile ukukatamika ukusambilila no kupekanya. Jimmy akoselesha ati: “Ufwile ukucita umulimo bakupeele. Cikakulenga ukushininwa ukuti nawishiba amasuko.”

Ca cine ukuti inshita shimo tawingeshiba amasuko yonse, kabili ici kuti calenga wakwata amatoni ayanono. Na lyo line, nga tausuuswikeko ku fishinte wacindika, kuti pambi wamona ifyo ulekabila ukucita pa kuti ulebomba bwino.—Amapinda 21:5.

Yuji, uwambwilwe uku tufumine, ni Nte ya kwa Yehova. Alondolola ifyo acita ilyo abanankwe ba mu kalasi balemupatikisha ukubalangako pa kuti babepe, atila: “Ica ntanshi—nenga baishiba ukuti ndi Nte. Ici calingafwa apakalamba pantu balishiba ukuti Inte sha kwa Yehova bafumacumi. Nga umo alefwaya ukumulangako mu mashindano, ntila fye iyo. Lyena inshita imbi kuti nalondolola umulandu nshicitila ico acinjipusha.”

Yuji acita ukulingana na cintu umutumwa Paulo alandile ku baHebere ati: “[Tufwaya] ukwenda no bufumacumi muli fyonse.” (AbaHebere 13:18) Ukubakilila ifipimo fyasumbuka ifya bufumacumi no kukanasuusuka ukupitila mu kubepa kulalenga amatoni ukwata yaba ayacindama icine cine. Ilyo wabwela ku ng’anda wisa ne ca bupe cawamisha ku bafyashi bobe—ubushinino bwa bumpomfu bwa Bwina Kristu. (3 Yohane 4) Na kabili, usungilila kampingu wasanguluka no kusekelela pa kwishiba ukuti ulelenga umutima wa kwa Yehova Lesa ukusamwa.—Amapinda 27:11.

E ico, nangu ukubepa kwaseeka shani, wilabepako! Nga wacite ci, ukabakilila bucibusa bobe na bambi kabili, na bucibusa bwacindamisha sana na Lesa wa cine, Yehova.—Amalumbo 11:7; 31:5.

[Amashiwi pe bula 12]

Kabepa ilingi line teshiba ukuti icine cine aleiba

[Amashiwi pe bula 12]

Ukubepa ilingi line kutungulula ku micitile yakulilako iyabula ubufumacumi

[Amashiwi pe bula 13]

Uwa bufi te kuti afise ubufi bwakwe kuli Lesa

[Icikope pe bula 13]

Ukubelengela kabela pa ntanshi ya mashindano kukakulenga ukuicetekela