Umulandu Cayafisha Ukusanga Ukutemwa kwa Cine Cine

Kwaliba ukupanda amano ukwingi pa fyo mwaume no mwanakashi bengatemwana. Abapanda amano baleba abantu ifya kucita pa kuti batemwane. Amalyashi ya pa TV ilingi line yalanda pa kutemwa.

PA INTANETI paliba amalyashi abantu bamona kwati kuti ya bafwa ukusanga abengabatemwa. Yatila mukasanga ifyebo fya “kumukubula umutima ne nkama ishikamupapusha” kabili mukasambilila kuli “bakalapaashi abaishiba ifyo ukutemwana kwaba” ukulunda pa mano mwingasambilila ukufuma ku basambilila ifyo umuntu atontonkanya no mulandu acitila ifyo acita na kubapendula intanda.

Ilyashi lilanda pa kutemwa lilenga abantu abengi ukulashita sana amabuuku na bamagazini. Yamo pali aya mabuuku mulaba amalayo ya kukukumya fye. Ku ca kumwenako, icitabo cimo cakwete umutwe waleti “ifya kulenga umuntu uuli onse ukukutemwa.” Icitabo cimbi calandile pa fyo umuntu engasanga “icibusa icisuma mu mweshi fye umo.” E lyo ku bengatontonkanya ukuti umweshi umo walepa, kwaliba icitabo icingamulanga ifyo mwingasanga icibusa mu “maminiti 90 nelyo ukucepako.” Muli aya yene mamineti kuti mwalenga umo akumutemwa ku ciyayaya.

Ilingi line abantu balalipila pa kupandwa amano. Kabili kuti twatila balipila mu nshila shibili. Balalipila indalama pa kuti babapande amano. Lyena, nga ca kuti ifyo babeba fyakaana ukubomba, nga fintu ciba ilingi line, balacula mu nkuntu.

Nangu cibe fyo, kwalibako icitabo icipanda amano ayasuma ayengamwafwa. Na kabili, ici citabo cilanda icishinka pa kutemwa kwa cine ne fyo kwaba. Tacilanda pa fintu ifya kwelenganya fye nelyo amalayo ya bufi. Nangu ca kuti ici citabo calembelwe kale sana, ifyo cisambilisha fyalicindama na muno nshiku mwine. Kalemba wa ici citabo wa mano aya shingapenengwamo kabili ukutemwa kwakwe te kuti kulingane no kutemwa ukuli konse. Limbi, kale kale, mwalikwata ici ca bupe cacindama, Baibolo wa Mushilo. Te mulandu ne mibele mu bwikashi nelyo ifyo twakushiwa, Baibolo ilatusambilisha ukwishiba ifyo ukutemwa kwaba. Kabili itusambilisha fye apa fye.

Bushe Baibolo ikatulenga ukutemwikwa kuli bonse? Iyo. Abantu bamo tabakatutemwe, nangu fye tukeshe na maka yonse. Kabili ukutemwa kwa cine takupatikishiwa. (Ulwimbo lwa Nyimbo 8:4) Na lyo line, nga twakonka ukufunda kwa mu Baibolo, tukakwata inshila ishingi isha kupangilamo icibusa na bambi, nangu ca kuti limbi ici kuti casendako inshita kabili kuti cakabila ukubombesha. Ukutemwa kwa musango yu kukalandwapo mu cipande cikonkelepo, lelo intanshi, natulande pa calenga ukuti cafye ukusanga ukutemwa kwa cine cine.

Ukutemwa “Kukafuubalila”

Mu kusesema kwakwe ukukalamba ukulanda pa “mpela ya bwikashi,” Yesu mu kulungatika alandile pa fyo ifintu fikaba muno nshiku. Alandile ukuti icalo cikeshibikilwa kuli bumpulamafunde ne nkondo, umushaba kutemwa nangu panono! Na kabili alandile ukuti “abengi . . . bakafutukana no kupatana no kutemwa kwa bengi kukafuubalila.” (Mateo 24:3-12) Bushe tamulesumina ukuti mu calo tamwaba ukutemwa kwa cine, nangu fye ni mu kati ka ndupwa mwine?

Ukulunda pa mashiwi ya kwa Yesu, umutumwa Paulo alandile ifintu ifikalacitika mu “nshiku sha kulekelesha.” Alembele ukuti abantu “bakaba abaitemwa, abatemwe ndalama, aba mataki, aba matutumuko, aba miponto, abashumfwila abafyashi babo, abashitasha, abashaba na bucishinka, abashaba na citemwishi, abashifwaya fipangano, aba lwambo, abashailama, abakali, abashatemwa busuma, bashikamfutu, bamunshebwa, abatuumikwa ku cilumba, abatemwo kwangala ukucisho kutemwa Lesa.” (2 Timote 3:1-4) Mu fyalo ifingi imibele ya musango yo yaliseeka nga nshi.

Tontonkanyeni pa mepusho yakonkapo: Bushe mwangala na bantu aba cilumba, abashitasha, abashaba na bucishinka, abakulamwamba no kumufutuka? Bushe mufwaya ukupanga icibusa na bantu abaitemwa abene, abatemwa indalama, nelyo abatemwa ukwangala? Abantu abaisekesha balaleka ubufunushi ne fyo bafwaisha ukukuma bucibusa bwabo ica kuti mu kutemwa bengalanga kuli bambi ilingi line mulaba akaso. E mulandu wine Baibolo ifundila ukuti: “Kuli aba talukako.”—2 Timote 3:5.

Tontonkanyeni na pali aya mashiwi ya kuti abantu ba muli shino nshiku sha kulekelesha bakaba “abashaba na citemwishi” nelyo nga fintu ubupilibulo bwa Baibolo bumbi bwatila, “tabakakwate icitemwishi indupwa shabo shikabila.” Ku ca bulanda, abana abengi bakulila mu ndupwa isha musango yo. Ilingi line, abana abakulila mu ndupwa sha musango yu basambilila ukutemwa ukufuma ku fyo bamona pa TV ne fyo bomfwa pa cilimba. Nomba bushe pa TV na pa cilimba balasambilishapo ukutemwa kwa cine ukwingaafwa abantu ukukwata ifibusa fya cine?

Bushe Kutemwa kwa Kwelenganya fye Nelyo kwa Cine?

Fwe bengi fyo tutamba pa TV no kumfwa pa cilimba filatukuma. Umwanakashi umo alembele ukuti: “Ukutula ku bwaice, tulakutika ku malyashi ayalanda pa fintu fya kwelenganya pamo ngo kwampana kwa mu cupo, icitemwiko, ayaba mu mafilimu, mu fitabo, muli bamagazini, mu nyimbo, na pa malyashi ya pa cilimba.” Na kabili uyu mwanakashi atile: “Amafilimu balangishamo ukwampana kwa mu cupo, ne citemwiko yalalenga tuleenekela ifingi ifishingacitika kabili ifyo fwe bengi tufilwa ukulabililako. Yalalenga tuleyumfwa ukuti abena mwesu tabaletwikusha nangu fye ni fwe bene tatwikushiwa.”

Ca cine, mu fitabo, mu mafilimu, na mu nyimbo te lingi musangwa ukutemwa kwa cine. Pantu ico abemba inyimbo na balemba ifitabo bafwaisha te kusambilisha, lelo kusekesha fye abantu. E mulandu wine bakemba na bakalemba batwalilila ukufumya ifitabo ne nyimbo ifilanda pa fintu ifya kwelenganya fye ne fya cintemwa pa kuti basangemo indalama. Ku ca bulanda, tacayanguka ukwishiba ifintu ifya kwelenganya fye nelyo ifya cine. Kanshi abantu ilingi line balakalifiwa nga bamona ukuti tabakwete ukutemwa nga kulya uko batamba pa TV. Nomba kuti twapusanya shani ukutemwa kwa cine no kushili kwa cine? Moneni ukupalanya kwakonkapo.

Ukulekanya Ukutemwa Kusangwa mu Fitabo no Kutemwa kwa Cine

Amalyashi yalanda pa citemwiko mu fitabo, mu mafilimu, nelyo mu fyangalo yaba ayapusanapusana, lelo ifyo bayalemba fipusanako fye panono. Magazini wa Writer atila: “Amalyashi ayengi ayalanda pa citemwiko bayalemba fye nge fyo baleyalemba kale. Kwaliba umulandu bayalembela muli uyu musango wa kuti umulumendo afwaya umukashana, batemwana, icibusa catalacapwa, e lyo pa numa baisabweshanya. Ifitabo fyonse filembwa fye mu nshila imo ine te mulandu ne nshita nelyo ififulo filelandapo kabili abantu babelenga fye fimo fine libili libili.” Natumone nomba ifyo bakalemba ba fitabo batemwa ukulemba.

Umulumendo afwaya umukashana: Cilolo uwayemba afwaya umukashana umusuma, kabili batemwana. Kalemba waishibisha sana ukulemba amalyashi atila, “lilya line fye umulumendo no mukashana bakumana pa muku wa kubalilapo fye, uulebelenga alingile ukwiluka ukuti aba babili nabatemwana.”

Ukutontonkanya ukuti abantu babili kuti batemwana ilyo bamonanapo fye umuku wa kubalilapo cimo no kutila pa kutemwa umuntu kuba fye ukubimbulwa, e kuti nga wa kumanya fye umuntu uukulingile, icitemwiko ciitendekelako fye icine ica kuti tacikabila ukubombesha nelyo ukwishiba uyo muntu. Ukwabula no kutwishika, kulaba ukumfwa bwino, lelo ukutemwa kwa cine kulekatanya sana abantu, kusanshamo ifipope kabili kulatwalilila ukulakoselako nga ca kuti fye balekutentemba.—Abena Kolose 3:14.

Na kabili, cilasendako inshita pa kwishiba umuntu umbi. Nga ca kuti mwatemwa umuntu pa muku fye wa kubalilapo ico kuti caba kwati kwelenganya fye kabili ilingi line mulafuma amafya. Mu kulundapo, nga mwayangufyanya ukusondwelela ukuti umuntu na mumutemwa icine cine, ico kuti calenga mwafilwa ukulamona ifilubo ifingamulanga ukuti uku te kutemwa kwa cine. Pa kusala umuntu mulingile ukuupa nelyo ukuupwako cikabila ukukanayangufyanya ukutemwisha uyo muntu. Kanshi tekeni fye umutima. Ukufwailisha ukwacitwa kulangilila ukuti nga twasala bubi bubi umunensu wa mu cupo kuti kwakuma imibombele yesu, amatontonkanyo no bumi bwesu, kabili kuti twafwa na bwangu.

Umulumendo apanya umukashana: Ifipondo fyafyusha umukashana wayemba kwi sano. Cilolo atendeka ubulendo ubwa kuyapusha umukashana. Umwanakashi uulandilako akabungwe ka Romance Writers of America atila: “Mu fitabo filanda pa citemwiko ilyashi libamo lya bantu babili abatemwanene, e lyo balecite cili conse pa kuti fye boopane.” Mu fitabo ifingi ifilanda pa citemwiko, ukutemwana lyonse kulabako, na ba fibelenga balishiba ico. Ilingi line amafya ayafuma kumbi, ayashili pa kati ka batemwanene, balayacimfya.

Mu mikalile mulaba amafya ayafuma fye kumbi e lyo na ya mu cupo. Limbi kuti yaba ya kukanakwata indalama, aya pa ncito, ayafuma ku lupwa, na ku fibusa. Amafya limo yalabako nga ca kuti umo pa baba mu cupo alefilwa ukucita ifyo umunankwe alefwaya. Mu fyupo batambisha pa TV, te lingi muba amafya ayakalamba, lelo mu fyupo fine fine mwena mulaba amafya ayakalamba nga nshi. Mu kulundapo, nga takuli ukubombesha, ukutemwa kwa cine fye kweka te kuti kucimfye amesho nelyo ukupwisha ukupusana abantu bamo bakwata pa fyo bamona ifintu, ifyo tufwaya, mu fikulilo fyabo, na mu buntu fye. Lelo, ukutemwa kukabila ukubombela capamo, ukuicefya, ukufuuka, ukutekanya, no kushipikisha. Iyi mibele tatufyalwa nayo kabili tacayanguka ukuikwata.—1 Abena Korinti 13:4-7.

Umulumendo asanga umukashana: Cilolo apususha umukashana wayemba kabili apwisha umulandu. Baupana no kuba aba nsansa lyonse. Ilyo umwaume ulemba ifitabo filanda pa citemwiko ale-eba abalesambilila ukulemba ifi fitabo atile: “Mulekabila ukulasondwelela bwino amalyashi. . . . Uulebelenga afwile ukumfwa bwino ukuti abantu alebelengapo nomba balyupana kabili ba nsansa.” Ifitabo filanda pa citemwiko te lingi filanda pa bantu abaupana pa myaka iingi. Pantu iyo nshita ninshi kale kale umulume no mukashi balipusanapo kabili ninshi balipita mu mafya ayengi mu cupo. Nga fintu ifipendo fya balekana filangilila, abaupana abengi balafilwa ukushipikisha amafya.

Ca cine, ukutemwa uko ifitabo filandapo kwalyanguka, lelo ukutemwa kwa cine kukabila ukubombesha. Ukumfwikisha ubupusano bwaba pa kutemwa kwa cine no kulandwa mu fitabo fya citemwiko kukatwafwa ukusengauka ukwenekela ifishicitika. Kuti na kabili kwamwafwa ukukanayangufyanya ukupanga ifipangano ifyo mukafilwa ukufikilisha. Icipande cikonkelepo cikalanda ifyo mwingalundulula ukutemwa ukwabula akaso kabili ne fyo bambi bengamutemwa sana.

[Amashiwi pe bula 21]

Abantu abatemwa abanabo panono tabatemwikwa sana

[Amashiwi pe bula 23]

Ukutemwa uko ifitabo filandapo kwalyanguka; ukutemwa kwa cine kukabila ukubombesha

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 22]

Abaume na Banakashi aba mu Malyashi ya Citemwiko

Mu United States, ifitabo ifilanda pa malyashi ya citemwiko balafishitisha pa ndalama ishingi cila mwaka. Mupepi na hafu wa fitabo ifyo bashitisha cila mwaka muli cilya calo filanda pa citemwiko. Ukulingana na lipoti yacitilwe na kabungwe ka Romance Writers of America, ifintu fitatu ifyo ababelenga ifi fitabo batemwako ku mwaume maka, ukuyemba, no kucenjela. Ku mwanakashi batemwako ukucenjela, ukushipa, no kuyemba. Abengi ababelenga ifi fitabo ni banamayo.

[Ifikope pe bula 22, 23]

Ukutemwa uko balanda pa cilimba no ko batambisha pa TV te kwa cine