Ukubika Umulopa mu Bantu Bushe Kukatwalilila?

Ian M. Franklin, dokota uwasambilila sana ukubika umulopa mu bantu atile: “Uyu mulandu uwa kubika umulopa mu bantu ukatwalilila ukuba kwati kwenda mu mpanga iyaba ngo mushitu umwaba imisebo iimoneka fye bwino; lelo pa kupitamo kano umuntu nacenjela pantu uko aleya kuti kwaba amafya ayo ashingamona nga tacenjeele.”

MULI ba 1980 ilyo caishibikwe ukuti umuntu kuti ayambula ubulwele bwa AIDS mu mulopa, umulimo wa kufwaya ukupwisha ‘amalwele yashingamoneka’ walikoseleko. Lelo nangu kwali ukubombesha, ubwafya bwena e po bucili. Mu June 2005, icipani ca World Health Organization calisumine ukuti: “Calyafya ukusanga umulopa wa kubika mu bantu uwabula amalwele nangu utushiishi utuleta amalwele.” Cinshi calenga?

Mu fyalo ifingi tamwaba mafunde ya kukonka pa fya kusunga bwino umulopa, pa kuupima, na pa kuutuma ku cifulo cimbi. Limo limo umulopa ulasungilwa no mo ushifwile ukusungilwa pamo nga mu mafriji ya mu mayanda ayo bashasunga bwino, nangu umo abantu basungila ifya kulya pa kuti fibe ifyatalala pa nshita iitali! Apo takwaba amafunde ya kukonka pa fya kusunga bwino umulopa, abalwele kuti babaletelela nga babapeela umulopa wa muntu uwaikala ku ncende yaba ukutali sana.

Umulopa Umwabula Amalwele Walyafya Ukusanga

Mu fyalo fimo fimo batila umulopa uo basunga pali ino nshita waliba bwino sana ukucila uo balesunga kale. Lelo kwena, umuntu afwile ukucenjela. Lipoti iyalembelwe no tubungwe tutatu utusunga umulopa mu United States, pe bula lya kubalilapo fye yatile: “CENJELENI: Apo umulopa ne nsandensande sha mulopa fifuma mu mubili wa muntu, kuti mwaba amalwele ayengambukila bambi. . . . Ubwafya te kuti bupwe nangu basale bwino shani abantu balabulako umulopa, kabili nangu baupime shani.”

E mulandu wine kanshi Peter Carolan, umukalamba wa kabungwe ka International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies, alandiile ukuti: “Te kuti twebe abantu ukuti natushininkisha ukutila tamuli nangu cimo icingabaletela amalwele.” Kabili atile: “Lyonse fye mwakulaba amalwele ayapya ayo tatwakulaishiba.”

Bushe kuti caba shani nga ca kuti kwaisa ubulwele bumbi ubwa kuti buleikala mu mubili wa muntu pa nshita yalepa ukwabula ukwishibikwa kabili ubwingambukila umuntu mu mulopa nga filya AIDS yaba? Ilyo kwali ukulongana mu Prague mu calo ca Czech Republic mu April 2005, Dr. Harvey G. Klein uwaba mu kabungwe ka U.S. National Institutes of Health alandile ukuti icintu ca musango uyo nga cacitika kuti cabipa. Kabili atile: “Abasunga umulopa te kuti bacilikile ubulwele bwingambukila umuntu umbi uo babikamo umulopa, nga filya fine fye bafililwe ukucilikila ubulwele bwa AIDS ukwambukila abantu ilyo bwaishile fye.”

Ifilubo Ificitika e lyo na Mafya Bamo Bakwata Nga Bababikamo Umulopa

Bushe mafya nshi ayakalamba ayo abalwele ba ku fyalo ifikankaala bakwata nga bababikamo umulopa? Ababika umulopa mu bantu limo limo tabaubomfya bwino, e lyo no mulopa bapeela abalwele limo taubasumina, ulabalwalika. Inyunshipepala ya Globe and Mail, yalandile pa kufwailisha kwali ku Canada mu 2001, yatile abantu abengi nga nshi abo bapeela umulopa, kushala fye kwempe nga balafwa pa mulandu wa “kufumya umulopa ku bantu abo bashilingile ukufumyako, ukulemba ifishibilo fimbi pa mulopa bapoka, e lyo no kupeela abalwele umulopa uo bashifwile kubapeela.” Ifilubo fya musango uyo fyalipeye abantu 441 mu United States pa kati ka 1995 na 2001.

Abasumina ukubapeela umulopa wa muntu umbi kuti bakwata ubwafya nga bulya umuntu akwata nga bamupeela icilundwa ca mubili ica muntu umbi. Umubili tausumina cilundwa cimbi. Limo limo, umuntu nga bamubikamo umulopa, umubili taukwata amaka ya kulwisha amalwele. Umubili nga wabe fi, ninshi ubulwele bonse ubwingesa kuti bwakosa, kabili umubili kuti walafilwa no kulwisha amalwele ayo walelwisha kale. E mulandu wine kanshi Profesa Franklin, uo tulandilepo kale alandiile ukuti badokota bafwile “ukutontonkanyapo sana ilyo tabalabika umulopa mu mulwele.”

Badokota Abasambilila Sana Balandapo

Apo ababomfi ba mu cipatala balishiba ifi twalandapo, baletontonkanyapo sana pali uyu mulandu uwa kubika umulopa mu balwele. Icitabo cimo icitila Dailey’s Notes on Blood cisosa ukuti: “Badokota bamo bamo balanda ukuti umulopa ufumine mu muntu umbi, ulaleta amafya kabili auba muti kuti baubinda no kuubinda.”

Ku kupwa kwa mwaka wa 2004, Profesa Bruce Spiess alandile pa kubika fimo fimo ifyaba mu mulopa mu mulwele uo balelepula, uulwele ubulwele bwa ku mutima, atile: “Ifyalembwa ifilanda ukuti ukubika umulopa mu muntu kulamwafwa sana ukupola, nga e ko fyaba, ninshi tafyafula.” Na kuba, Dr Spiess alembele ukuti, ububi bufuma mu kubika umulopa mu muntu, “lyonse bulakula sana ukucila ubusuma bubamo, kano fye nga ca kutila umuntu naicena sana.” Ilingi abo babikamo “balalwala akalaso, balambula amalwele yambi, balalwala umutima, e lyo na lupuma.”

Abengi balapapa nga baishiba ukuti amafunde ayo badokota bonse ababika umulopa mu balwele bafwile ukulakonka tayaaba cimo cine. Dr. Gabriel Pedraza acinkwileko badokota banankwe mu Chile ukuti ‘amafunde ya kukonka pa kubika umulopa mu bantu tayalondoloka, ne ci calenga ukuti kwiba ifya kutungulula badokota pa kubika umulopa mu bantu . . . ifingakonkwa mu fyalo fyonse.’ E mulandu wine kanshi Brian McClelland umukalamba wa cipani cisunga umulopa ica Edinburgh and Scotland Blood Transfusion Service aebele badokota ukuti bafwile “ukulaibukisha ukuti ukubika umulopa mu muntu cimo cine no kubika icilundwa ca muntu umbi mu mubili, e ico kanshi mulimo waafya.” Aebele badokota ukutontonkanya pa cipusho ca kuti, “Bushe nga nine nelyo umwana wandi e o balefwaya ukubikamo umulopa, kuti nasumina?”

Icishinka ca kuti badokota abengi nabo bene batontonkanya nge fyo dokota wasambilila sana pa mulopa alandile, uwaebele uulemba Loleni! ukuti: “Fwe babika umulopa mu balwele tatufwaya ukutupeela umulopa nangu kubika umulopa muli bambi.” Nga ca kutila ifi e fyo badokota balanda, ngo mulwele ena afwile ukumona shani uyu mulandu uwa kumubikamo umulopa?

Bushe Imyundapile Ikaaluka

Limbi kuti mwaipusha amuti: ‘Nomba nga ca kuti ukubika umulopa mu bantu kulaleta amafya, cinshi umulopa baubomfesha sana, pantu na kuba kwaliba na fimbi ifyo bengabomfya ukucila umulopa?’ Umulandu umo wa kuti badokota abengi tabafwaya ukwalula imyundapile yabo, nangu ni co tabaishiba fimbi ifyo bengacita pa kuti bebika umulopa mu mulwele. Icipande cimo icali muli magazini ya Transfusion, catile: “Ico badokota babikila umulopa mu bantu ni co bakonka fye ifyo basambilile kale, ifyo basanga badokota banabo bondapa, e lyo ne fyo basanga nga bapima umuntu.’”

Ifyo dokota aishiba umulimo wakwe na fyo filakuma ifyo alabombela umulwele wakwe. Dr. Beverley Hunt uwa ku London mu England alembele ukuti ubwingi bwa “umulopa uufuma umuntu nga balemulepula, ciba fye ku fyo dokota aishiba imilimo, kabili shino nshiku badokota abaishiba ukulepula abalwele balesambilisha abanabo ifyo bengacita pa kuti umulopa taufumine sana ilyo balelepula abalwele.” Bambi batila imiti ne fya kucita pa kuti bebika umulopa mu muntu, fyalikosa umutengo, nangu ca kutila muno nshiku baleti tafyakosa umutengo. Nomba, badokota abengi kuti basuminisha ifyo Dr Michael Rose, umukalamba wa mu cipatala alandile, atile: “Umulwele fye onse uo bashibikilemo umulopa pa kumundapa, ninshi uyo muntu e waundapwa bwino sana.”a

Bushe kwena te kuti mutemwe ukundapwa bwino sana? Nga e fyo mwingatemwa, ninshi te imwe fye mweka, ukundapwa kwa musango uyo e ko na bamupeele ino magazini bafwaya. Mukwai belengeni ne cipande cakonkapo pa kuti mwishibe ifyo aba bantu basumina pali uyu mulandu uwa kubika umulopa mu muntu.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 22]

‘Tontonkanyenipo sana ilyo tamulabika umulopa mu mulwele.’—Professor Ian M. Franklin

[Amashiwi pe bula 22]

“Bushe nga nine nelyo umwana wandi e o balefwaya ukubikamo umulopa, kuti nasumina?”—Brian McClelland

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 23]

Bamo Balafwa Nga Bababikamo umulopa

Ubulwele ubonaula bapwapwa, ubo abantu bamo balwala nga bababikamo umulopa, bwaishibikwe ku kutendeka kwa ba1990. Ubu bulwele bulepaya abantu imyanda ne myanda cila mwaka. Lelo badokota balanda ukuti impendwa ya bantu balefwa no bu bulwele ifwile ukuba iyikalamba sana ukucila na pali iyi, pantu ababomfi ba mu cipatala abengi tabalabwishiba. Nangu ca kuti icilelenga abantu ukukwata ubu bulwele nga bababikamo umulopa tacaishibikwa bwino, magazini ya New Scientist yena yatile, umulopa uulelenga abantu ukulwala, “kwati wa bantu abapeelwapo umulopa imiku iingi ukufuma ku bantu balekanalekana.” Lipoti imo yatile ubu bulwele ubonaula bapwapwa bwaba pa malwele ayakalamba ayo abantu balwala ku United States na ku Britain pa mulandu wa kubabikamo umulopa. Iyi lipoti yatile, “ubu bulwele nabuletela abasunga umulopa ubwafya ubukalamba ukucila na pa bwafya bakwata pa mulandu wa malwele yaishibikwa sana pamo nga HIV.”

[Akabokoshi ne Cikope bula 24, 25]

Ifyaba mu Mulopa

Abantu abapeela umulopa bapeela fye filya fine fye waba. Lelo ilingi bapeela plasma. Nangu ca kuti mu fyalo fimo fimo babika sana mu bantu umulopa filya fine fye waba, ilingi line umulopa balaulekanya bafumyamo ifyabamo ilyo tabalaupima no kuubika mu bantu. Moneni ifintu fine ifyaba mu mulopa, mumone ne fyo fibomba, e lyo ne fyo fyafula mu mulopa.

PLASMA ingi ukucila pali hafu mu mulopa. Imoneka iya mutuntula, kabili muli plasma mwine umu e mwaba ne nsandensande shabuuta, amaprotini, ne fintu fimbi. Fyonse ifi e mo fyenda.

Ifyafula sana muli plasma menshi. Amaprotini ayaba muli plasma yaba fye amapesenti 7 (amapesenti yane ni albumin; amapesenti yatatu ni globulins; e lyo fibrinogen yena inono sana tayafika na kuli pesenti imo). E lyo fimbi ifyashala ifyabamo ma hormone, umwela, ama electrolyte, amafitamini, e lyo ne fiko fya mu mubili.

INSANDENSANDE SHABUUTA shena shabamo fye ishinono mu mulopa, tashafika na kuli pesenti imo. Umulimo wa ishi nsandensande wa kwipaya utushishi utuleta amalwele mu mubili.

AMA PLATELET na yo yanono sana mu mulopa, tayafika na kuli pesenti imo. Umulimo yabomba, wa kutikamika umulopa pa cilonda pa kuti uleke ukufuma.

INSANDENSANDE SHAKASHIKA shaba mupepi na hafu wa mulopa ubwingi. Ishi nsandensande shilenga umubili ukuba uumi pantu e shileta umwela usuma uwa oxygen no kufumyamo umwela wabipa uwa carbon dioxide.

Icikalamba cimo na cimo icaba mu mulopa kuti bacilekanya mwafuma na fimbi nga filya fye ciba kuli plasma. Ica kumwenako fye, hemoglobin baifumya mu nsandensande shakashika (red blood cell).

[Icikope]

PLASMA

AMENSHI

AMAPROTINI AMAPESENTI 7

ALBUMIN

GLOBULIN

FIBRINOGEN

FIMBI 1.5 PESENTI

IFILYO

AMA HORMONE

UMWELA

AMA ELECTROLYTE

AMAFITAMINI

IFIKO FYA MU MUBILI

AMAPESENTI 91.5

[Abatusuminishe]

Ibula 25: Blood components in circles: This project has been funded in whole or in part with federal funds from the National Cancer Institute, National Institutes of Health, under contract N01-CO-12400. The content of this publication does not necessarily reflect the views or policies of the Department of Health and Human Services, nor does mention of trade names, commercial products, or organizations imply endorsement by the U.S. Government

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 24, 25]

Fimbi Ifibomba Ukucila Umulopa

Ukucila pa myaka 6, Amakomiti ya Kumfwaninamo ne Fipatala aya Nte sha kwa Yehova icalo fye conse, yalipeela iminshipedwa ya vidio itila Transfusion-Alternative Strategies—Simple, Safe, Effective ku babomba mu fipatala; iyi vidio yaba mu ndimi 25.b Muli iyi vidio mwaba ifyo badokota abalumbuka balanda pa nshila shisuma isho basanga shino nshiku isha kundapilamo abalwele ukwabula ukubabikamo umulopa. Abantu balebikako amano ku fyo batamba muli iyi vidio. Ica kumwenako, ilyo aba mu kabungwe kasunga umulopa mu United Kingdom aketwa National Blood Service (NBS) batambile vidio ku kupwa kwa mwaka wa 2001, batumine kalata pamo ne yi vidio ku bakalamba ba fifulo fyonse ifyo basungilako umulopa muli ici calo na kuli badokota abasambilila sana pa mulopa. Babakoseleshe ukutamba vidio pantu “abantu nomba belebaleiluka ukuti abaishiba ukundapa tababika mulopa mu bantu icibikebike.” Muli kalata balembelemo no kuti “ifyo iyi vidio ilelandapo fisuma sana kabili na ba NBS kuti batemwa ukuti ifi fine e fyo cileba.”

[Futunoti]

[Akabokoshi/Icikope pe bula 25]

Ukulekanya Umulopa Ukubomfya Tumo Tumo Utwaba mu Mulopa mu Kundapa Amalwele

Ubuyantanshi mu fya sayansi bwalilenga ukuti kube ukwishiba ifyaba mu mulopa no kwishiba ifyo bengafilekanya. Natulangilile: Amenshi ya cicelekese ayaba muli bemba kuti bayalekanya no kufumyamo ifintu fimbi ifyabamo, kumo no mucele. Ifi fine e fyo bengacita na kuli Plasma, iyafula ukucila pali hafu mu mulopa, na yo kuti bailekanya no kufumyamo amaprotini ayabamo.

Limo limo badokota balapeela abalwele ifyo bafumishe muli plasma. Protini imo iyo bapeela abalwele iifuma kuli plasma ilalenga umulopa pa filonda ukuleka ukufuma, kabili pa kuti bafumye iyi protini kuli plasma balabika plasma umwatalala sana ica kuti no kukosa yakosa, nga baisungulula e lyo bafumyamo iyi protini. Iyi protini iishisunguluka mu menshi yalikwata sana amaka ya kulesha umulopa ukufuma apali icilonda, kabili ilingi line e yo bapeela abalwele pa kuti baleshe umulopa ukufuma. Mu miti imo kuti mwaba ifinono ifyaba mu mulopa, e lyo limbi na lyo kuti fyafula.c Amaprotini yamo yamo ayafuma muli plasma yalabomfiwa sana mu nyeleti isho balasa abantu pa kuti bakwate amaka ya kulwisha ubulwele mu mubili pa numa ya kutebelelwa ku tushiishi utuleta amalwele. Imiti iyingi iyo bapangila ku fyaba mu mulopa, ifuma ku maprotini ayaba muli plasma.

Ukulingana na Science News, “basayantisiti baishibako fye amaprotini yamo yamo ayaba mu mulopa wa muntu, ayengi tabayeshiba.” Apo basayantisiti baleya baleishibilako na fimbi ifyaba mu mulopa, umuye nshiku bakalapanga imiti na imbi ku maprotini yaba mu mulopa.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 22, 23]

Ababomfi bamo aba mu fipatala balatiina ukubomfya umulopa