Inkondo ya ku Ain Jalut Iyalengele Ifintu Ukwaluka
ABASHILIKA abakali aba ku calo ca Mongolia, baile balesansa imisumba yonse iyakeene ukucimba. Aba abashilika baninine pali bakabalwe. Mu February 1258, bafikile ku Baghdad, batulile ifibumba fya musumba no ku-usansa. Mu mulungu umo balipeye abantu nakalya nakalya no kusenda ifipe fyabo. Ifyalo fyonse ifya baShilamu fyaletiina sana abena Mongolia.a
Mu January 1260, abena Mongolia balolele ku masamba kabili baonawile umusumba wa Aleppo mu Siria, nga filya fine baonawile Baghdad. Mu March, abena Damaseke balicimbile ku bena Mongolia. Pa numa fye ya kucimfya abena Damaseke, abena Mongolia balipokele imisumba ibili iya mu Palestine: Nablus (uwaba mupepi na pabelele umusumba wa Shekemu) e lyo na Gasa.
Umukalamba wa bashilika uwa bena Mongolia, Hülegü, alefwaya Kateka wa baShilamu aba ku Egupti, al-Muzaffar Sayf al-Din Qutuz, ukuti na o wine acimbe. Atile, Qutuz nga tacimbile, ifyali no kucitikila Egupti fyali no kubipa sana. Abashilika ba kwa Hülegü baali nalimo 300,000 e lyo abashilika abena Egupti bali fye 20,000. Kalemba wa lyashi lya kale ilya baShilamu, Profesa Nazeer Ahmed, atile: “AbaShilamu bali pa kubalofya bonse fye mu calo.” Cinshi Kateka Qutuz aali no kucita?
Qutuz na Bashilika Abena Mamluk
Qutuz aali mwina Mamluk uwatuntwike ku calo ca Turkey. Abena Mamluk baali bashilika abasha abalebombela bakateka abaShilamu abaleteka umusumba wa Cairo mu Egupti. Lelo mu 1250, balicimfishe bakateka abaShilamu kabili e batampile ukuteka Egupti. Mu kuya kwa nshita, Qutuz, uwali kale umushilika umusha, alipokele amaka kabili atampile ukuteka mu 1259. Alishibe sana ukulwa inkondo kabili talefwaya ukucimba ukwabula ukulwa na balwani bakwe. Nomba tacalemoneka ukuti ali no kucimfya abena Mongolia. Lelo atampile ukucita ifyali no kwalula ifintu mu calo.
Hülegü apokelele amashiwi ya kutila, Möngke kateka umukalamba uwa bena Mongolia nafwa. Hülegü atontonkenye ukuti ku Mongolia kwali no kuba ubwafya bwa kulwila ubuteko, e ico alibwelelemo na bashilika bakwe abengi. Ashile fye abashilika pa kati ka 10,000 na 20,000, kabili alemona ukuti aba bene bali no kucimfya abena Egupti. Ilyo cali ifi, Qutuz alimwene ukuti nomba ifintu fyamuwamina. Iyi yali e nshita ya kuti acimfye abalwani bakwe.
Lelo kwali ubwafya na bumbi. Pa kati ka calo ca Egupti ne ca bena Mongolia, pali abalwani na bambi abaletila Bena Kristu, abapatile abaShilamu; abaishile ku Palestine ku kupoka “Icalo ca Mushilo.” Qutuz alombele ukuti bamusuminishe ukupita mu calo cabo e lyo no kumusuminisha ukushitamo ifyo alefwaya pa kuti engayalwa na bena Mongolia mu Palestine. Awe e fyo aba bantu basumine. Balesubila ukuti Qutuz fye e wali na maka ya kucimfya abena Mongolia, abali balwani babo kabili abalwani ba baShilamu.
Ici calengele ukuti abashilika abena Mamluk baipekanye ukulwa na bena Mongolia.
Inkondo ya ku Ain Jalut mu Palestine
Abashilika ba bena Mamluk balwile na bena Mongolia mu September 1260, balwilile pa Ain Jalut mwi Lungu lya Esdraelon. Caishibikwa ukuti Ain Jalut yali mupepi no musumba wa kale uwa Megido.b
Kalemba wa lyashi lya kale Rashid al-Din atile abena Mamluk babeleleke abena Mongolia ukuya pa Megido, apabeleme abashilika abengi. Qutuz abelamike abashilika bali pali bakabalwe mu mpili kabili aebele abashilika bambi abanono ukuyabala abashilika abena Mongolia. Abena Mongolia bena balemona kwati aba bene fye e bashilika bonse aba bena Mamluk, kabili batendeke ukubasansa. Bwangu bwangu Qutuz aebele abashilika ababeleme ukusokoloka no kusansa abena Mongolia. Awe e fyo abena Mongolia babacimfishe.
Uyu wali e muku wa kubalilapo uo abena Mongolia babacimfishepo ukutula apo batendekele ukucimfya ifyalo fya ku masamba, ninshi palipita ne myaka 43. Nangu ca kuti abashilika abalwile muli iyi nkondo tabafulile sana, inkondo iyali ku Ain Jalut yaba pa nkondo shacindamisha ishacitike kale. Iyi nkondo yalengele ukuti abaShilamu beloba, yalengele cishibikwe ukuti na bena Mongolia bene kuti babacimfya, kabili yalengele abashilika abena Mamluk ukupoka impanga yabo.
Ifyacitike pa Numa ya Nkondo ya ku Ain Jalut
Abena Mongolia balibwekeshepo ukusansa icitungu ca Siria na Palestine pa miku iingi, lelo tabasanshilepo Egupti na kabili. Abatuntwike muli Hülegü, baileikala mu Persia, basangwike abaShilamu, kabili mu kuya kwa nshita e batampile ukula-angalila intambi sha baShilamu. Incende baleikalako batendeke ukushiita ukuti ubuteko bwa bena Mongolia ubwa mu Persia, e kutila “ubuteko ubunono.”
Qutuz takokwele pa bufumu, balimwipeye ku balwani bakwe. Umulwani wakwe umo aali ni Baybars I, kateka wa kubalilapo umuShilamu uwa mu bufumu bwa Egupti na Siria ubwaishileikatana pamo na kabili. Abengi bamwishibe ukuti e kateka watendeke imitekele ya bena Mamluk. Ubuteko bwakwe ubwaletungululwa bwino kabili umwali ne fyuma ifingi, bwaikele imyaka 250, mpaka mu 1517.
Muli iyi myaka nalimo 250, abena Mamluk balitamfishe abalelwisha abaShilamu mu Calo ca Mushilo, balekoselesha abantu ukucita amakwebo, baleangalila ifya kupangapanga, balikuulile ifipatala, amasukulu ne fikuulwa fya kupepelamo ifya baShilamu. Ilyo baleteka, Egupti yali e calo cikalamba mu mipepele ya baShilamu.
Inkondo yacitike ku Ain Jalut tayakumine fye ifyalo fyali ku Middle East. Yalengele no kuti mu fyalo fya ku masamba mube ubuyantanshi. Magazini ya Saudi Aramco World itila: “Abena Mongolia abacimfya Egupti kabili Hülegü abwela na kabili, nga balicimfishe North Africa yonse ukuyafika na kuli bemba ya Gibraltar.” Apo abena Mongolia balifikile na ku Poland, nga balitekele ifyalo fya mu Bulaya fyonse.
Magazini imo ine yatile: “Abena Mongolia abacimfya ifyalo fya mu Bulaya fyonse, bushe nga kwaliba ubuyantanshi muli ifi fyalo? Abacimfya, icalo nga tacaba ifi caba ino nshita.”
[Amafutunoti]
a Nga mulefwaya ukumfwilapo na fimbi pa bena Mongolia ne fyo baile balecimfya, belengeni Loleni! ya ciNgeleshi iya May 2008.
b Apo pali iyi ncende e po abantu balelwila inkondo ishingi ishalealula ifintu, ishiwi lya kuti “Megido” lyaishileishibikwa ukuti ni nkondo beta ukuti Armagedone nelyo ukuti Har–Magedon, mu ciHebere. Baibolo ilanda ukuti Armagedone ni “nkondo ya bushiku bukalamba ubwa kwa Lesa Wa Maka Yonse.”—Ukusokolola 16:14, 16.
[Mapu pe bula 22]
(Nga mulefwaya ukumona mapu moneni muli magazini)
Damaseke
SIRIA
Ulupili lwa Tabore
Ilungu lya Esdraelon
Ain Jalut (mupepi na Megido)
Nablus (Shekemu)
Yerusalemu
Gasa
EGUPTI
[Icikope pe bula 22]
Apabelele umusumba wa Megido
[Icikope pe bula 23]
Abashilika ba bena Mamluk balwile na bena Mongolia mu September 1260, balwilile pa Ain Jalut mwi Lungu lya Esdraelon
[Abatusuminishe Icikope]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Icikope pe bula 24]
Ifitantala fya musumba wa kale uwa Shekemu, no musumba wa Nablus uwa muno nshiku