ILYASHI LYA KALE | HERODOTUS
Herodotus
BUSHE imikalile ya bantu yali shani kale sana, kabili ni ntambi nshi balekonka? Abashula ifya kushulashula balisangako fimo ifilanga ifyo imikalile yali kale. Nomba pa kuti twishibe ifyo abantu ba ku kale baleikala, tufwile ukubelenga ifyo umuntu uwaliko pali ilya nshita alembele. Umuntu umo uwaliko imyaka 2,400 iyapita, alilembele ifingatwafwa ukwishiba ifyo abantu baleikala kale. Ishina lyakwe ni Herodotus, kabili aali mwina Greece, uwalelemba ilyashi lya kale. Ifitabo alembele bafita ukuti The Histories.
Herodotus atendekele ukulemba pa calengele kube inkondo isho Abena Greece balwile, maka maka icalengele ba basanse ku bena Persia mu 490 B.C.E. na mu 480 B.C.E., ninshi Herodotus ali fye umwaice. Alilembele na pa malyashi yambi ayalelanda pa fyalo ifyo abena Persia basanshile.
ALELEMBA BWINO AMALYASHI YA KALE
Herodotus alishibe sana ukulemba amalyashi. Alebikako sana amano ku fyo alelemba ica kuti alelemba tonse fye uto amwene ukuti tulakabilwa pa kuti ilyashi lyumfwike bwino. Herodotus alibombeshe sana pa kulemba aya amalyashi pantu pali ilya nshita, ifyebo ifyo ubuteko bwalesunga ifyo alingile ukufwailishamo, tafyalesangwa sana.
Pali ilya nshita, abantu tabalebika amano ku kulemba ifyalecitika, lelo batemenwe fye ukulemba amashiwi ya kuitatakula pa fyo balecita. Aya amashiwi baleyalemba pa mabwe. Pa kulemba amalyashi, Herodotus alelemba pa fyo alemona, pa ntambi abantu balekonka, e lyo ne fyo abantu abaishibeko fimo pa fyo alefwaya ukulemba balemweba. Pa kulemba amalyashi, Herodotus aleya mu kufwailisha mu ncende ishalekanalekana. Akuliile mu musumba uwaletekwa ne calo ca Greece, uo baleita ukuti Halicarnassus (ino nshita bacita ati Bodrum kabili cabela ku kapinda ka ku kulyo aka calo ca Turkey) kabili aleya mu ncende shalekanalekana isha mu Greece.
Pa kulemba amalyashi, Herodotus aleya mu kufwailisha mu ncende ishalekanalekana
Herodotus aliile na ku kapinda ka ku kuso kuli bemba wa Black Sea na ku Sukuti, uko beta nomba ukuti Ukraine, na ku kapinda ka ku kulyo aka Palestine e lyo na ku kapinda ka ku kuso aka Egypt. Ku masamba kwena, alifikile na ku Babylon, kabili ailefwila ku kapinda ka ku kulyo aka ku Italy. Konse uko aleya, alebika sana amano ku fyalecitika, aleipusha, kabili aleifwailisha ne fyebo ku bantu abo acetekele.
BUSHE IFYO HERODOTUS ALEMBELE FYA CINE?
Icipaapaatu ca cimfungwa ce buuku lya The Histories
Bushe ifyo Herodotus alembele fya cine? Abantu batila amalyashi ayo alembele pa fintu aimwenene fye na menso e lyo na pa fyalo aileko umwine, ya cine. Ifyo alondolwele ifintu fimo ifyo na bena Greece bashaishibe, pamo nga ifyo baleshiika imfumu sha bena Sukuti nelyo ifyo balekanga ifitumbi fya bena Egupti, fyalipalana ne fyo abashula ifya kushulashula basanga. Abantu batila ifyo alembele pa calo ca Egypt, “kuti twaficetekela sana ukucila fyonse ifyo abalemba amalyashi ya kale balandapo pali ici calo.”
Ilingi line, Herodotus aleipusha fye abantu abo tushingashininkisha nga ca kuti balelanda ifya cine. Na kabili abantu abaliko pali ilya nshita, balisumiine sana ukuti tulesa twalikwata amaka ya kwafwa nelyo ukusansa abantu. Kanshi te fyonse ifyo alembele ifyo abalemba amalyashi ya kale aba muno nshiku basumina ukuti fya cine. Na lyo line, Herodotus alyeseshe sana ukukanalemba amalyashi ya bufi. Alilandile ukuti te fyonse ifyo bamwebele ifyo asumine ukuti fya cine. E ico ilyo ashilalemba ilyashi, aletala alinganya ifishinka alesanga e lyo alemba ifyo alemona ukuti e fya cine.
Mu fitabo ifyo beta ukuti The Histories nalimo e mwaba ifyo Herodotus alembele ilyo ali no mweo. Pa kulemba ifyo Herodotus alembele, alibombeshe sana pantu takwete ifya kubomfya ifyo twakwata muno nshiku.