Bushe Kuti Mwayasuka Ici Cipusho?
Lulimi nshi Yesu alelanda?
Abasambilila sana tabaishiba ululimi Yesu alelanda. Nangu cibe fyo, cimoneka kwati ilyo ali pano isonde, Yesu alelanda ululimi ulwali fye kwati ciHebere kabili alelandako no lulimi lwali nge ciAramaic. Ilyo Yesu aile ku Nasarete mu Galili no kuyaingila mwi sunagoge, abelengele mu busesemo bwa kwa Esaya, ukwabula no kutwishika bulya busesemo bwalembelwe mu ciHebere. Mu Baibolo tamwaba apo balemba ukuti Yesu alepilibwila ifyo alebelenga mu ciAramaic.—Luka 4:16-21.
Ilyo Profesa G. Ernest Wright alelanda pa ndimi isho balelanda mu Palestine ilyo Yesu Kristu ali pano isonde, atile: “IciGriki ne ciAramaic e ndimi balelanda sana . . . Abashilika abena Roma na babomfi ba buteko nalimo balelanda iciLatin, e lyo abaYuda abalepepa kwi calici ilya Orthodox na bo ilyo balelanda ku banabo nalimo balelanda na bo mu iciHebere calekanalekana ico balelanda mu nshita ya batumwa.” Kanshi e mulandu wine na pa cipampa ico Pilato abikile pa cimuti apo bapopeele Yesu balembelepo amashiwi mu ndimi shitatu, mu iciHebere, iciLatini, ne ciGriki.—Yohane 19:20.
Alan Millard mu citabo cakwe (Discoveries From the Time of Jesus) atila: “Bakateka abena Roma balelanda iciGriki, na Yesu lilya balemulubulwisha nalimo pa kwasuka Pilato alandile iciGriki.” Nangu cingati Baibolo tayalanda nga ca kuti Yesu alelanda na Pilato mu ciGriki, lelo ico twaishiba ca kutila takwaba nangu pamo apo balanda ukuti ilyo balelanshanya kwali uwaleilula.—Yohane 18:28-40.
Profesa Wright atile “tatwaishiba nga [Yesu] alelanda iciGriki nelyo iciLatini, lelo ilyo alesambilisha abantu mu mulimo wa kushimikila ilingi line alelanda fye iciAramaic nelyo iciHebere umwafulile sana amashiwi ya ciAramaic ico abantu abengi balelanda.”—Biblical Archaeology, 1962, ibula 243.
Bushe amabwe bakuulile itempele mu Yerusalemu yali shani ubukulu?
Ilyo abasambi bale-eba Yesu pa lwe tempele lyali mu Yerusalemu, batile: “Mwe Kasambilisha, moneni! Ifimabwe ne fikuulwa!” (Marko 13:1) Bushe ninshi amabwe yamo yaali shani ubukulu?
Ilyo Yesu ali pano isonde, Imfumu Herode yakuulile Itempele ilikulu ukucila ilyo bakulile mu nshita ya kwa Solomone. Lyali e tempele ilyakulile sana pali ilya nshita, lyalepele amamita 480, na mu bwipi lyali amamita 280. Amabwe yamo ayo bakuulile yalepele ukufika ku mamita 11, mu bwipi yali amamita 5, kabili umutika yaleba amamita 3. Yamo yalefina ukucila pa matani 50. Ilibwe limo lya finine nalimo amatani 400 kabili ukulingana ne fyalandile uwasambilila umo, “takwali ilibwe nangu limo ilyafinine nga filya.”
Yesu pa kwasuka abasambi bakwe atile: ‘Bushe mulemona ifi fikuulwa fikalamba? Tapakashalepo ilibwe apa nakalya pa muulu wa libiye ilishakapooswe pa nshi.’ (Marko 13:2) Amabwe ayakalamba ayengi yalasangwa pa ncende palya pene abashilika abena Roma bayakunkulushishe pa numa ya kubongolola itempele mu 70 C.E.
[Icikope pe bula 26]
Amabwe bakuuliile itempele yapooselwe pa nshi ku nse ye tempele, mu Yerusalemu