Ekwetorial Gini—Wan Ples Blong Sapraes
Man blong Wekap! long Ekwetorial Gini i raetem store ya
I GAT wan kantri long Afrika we ol elefan mo ol gorila oli stap olbaot long bus blong hem, ples ya kolosap ol man oli no tingbaot bisnes, ol pikinini oli stap sakem han yet long ol man we oli stap pas long rod. Mo smol man nomo afsaed long Afrika, oli save kantri ya.
Nem blong kantri ya—Ekwetorial Gini—nem ya i stret nomo long hem. Kantri ya, we saes blong hem i kolosap sem mak long Beljam, hem i stap kolosap long mak blong ekweta. Long Desemba 1990, mi bin visitim tu bigfala ples long kantri ya: hemia aelan blong Bioko mo Mbini, wan smolhaf nomo blong Afrika.
Faswan samting we mi sapraes long hem se plante long 350,000 man blong kantri ya we oli gat prapa lanwis blong olgeta oli toktok gud lanwis blong ol man Spen. Long Afrika mi faenemaot se kantri ya nomo i stap yusum lanwis blong Spen from we bifo ol big kantri oli stap rulum ol smol kantri.
I Joen Wetem Ol Kantri Blong Yurop
Samwe 20 yia bifo Columbus i faenem Amerika, Fernão do Pó, wan selaman blong Potugal i stap lukluk ol samting long pasis blong Gini taem hem i luk aelan blong volkeno ya Bioko we i grin gud. Hem i laekem tumas naesfala aelan ya nao hem i putum nem blong hem se Formosa (Naesfala). Sam yia biaen wan narafala man, Sir Henry Stanley, i tokbaot aelan ya se “wan sas samting blong solwora.”
Be long plante handred yia fasin blong salem ol slef i spolem aelan ya we bifo hem i stap gud nomo. From we Bioko mo Korisko (wan narafala aelan blong Gini we i kolosap long Mbini) oli stap long gudfala ples, nao ol sip oli kam long tufala blong tekem ol slef long Afrika i go long Amerika. Stat long ol yia we oli ron biaen long 1500 kam kasem sam yia afta long 1800, ol man oli tekem plante taosen slef oli kam long tufala aelan ya blong salem olgeta.
Long 1778 ol man Potugal oli givim Bioko mo kantri we i stap kolosap i go long ol man Spen blong finisim rao blong tufala long saed blong ol graon long Saot Amerika. Naoia we Spen i gat prapa ples blong tekem ol slef long Afrika, hem i givimbak graon long Brasil i go long ol man Potugal.
Be prapa mak blong kantri ya i no klia gud, mo long taem ya ol man Spen we oli stap rulum kantri ya oli no plante. Long ol yia we oli ron biaen long 1800, taem ol kantri blong Yurop oli stap traehad blong rulum sam kantri long Afrika, Franis mo Jemani tufala i tekem kantri ya, taem Briten i stap wantem Bioko aelan. Ol mak blong Ekwetorial Gini oli no klia gud kam kasem 1900 taem oli stretem olgeta, afta Spen i rulum hem kam kasem taem we kantri ya i kasem independen long 1968.
“Taem Yu Smael Oli Smael Bak Long Yu”
Ol man long Ekwetorial Gini oli kamaot long plante laen. I gat laen blong Bube we oli stap long Bioko aelan, mo long tufala big taon, i gat plante longfala man we oli kamaot long laen blong Hausa. Olgeta ya oli kam long not mo oli nambawan man blong mekem bisnes long Gini. Laen blong Fang hem i bigfala laen long kantri ya, mo oli stanemap bigfala komuniti blong wok. I isi blong ol man Gini oli smael, taswe i tru olsem wan proveb blong Fang i talem se, “Taem yu smael oli smael bak long yu.”
Oli strong long fasin blong wokem olting mo kastom blong olgeta. Mi mi laekem blong luk olsem wanem ol man Gini oli stap bildim ol haos blong olgeta. Oli no flas tumas, oli yusum ol samting we oli faenem long bus blong wokem ol haos ya. Ol man blong huk oli stap katem prapa kenu blong olgeta yet, mo oli folem yet kastom ya longtaem finis i kam blong huk long hem.
Evri dei long ol open maket long Bata mo Malabo, hemia tu bigfala taon blong kantri ya, plante taosen man Gini oli fasfas nomo long olgeta. Mi kasem save long laef blong ol man ya taem mi go long wan maket. Long ol maket ya oli salem evri samting we yu save tingbaot—olsem ol sekenhan renj go kasem ol samting olsem ol mangke (oli mekem gudfala sup long mit blong mangke). Oli laenemap gud ol botel blong sop we oli wokem blong i gat naf spes blong putum ol narafala samting olsem ol bin mo ol lae. Long Gini ol man oli no stap tingbaot taem, mo mi luk olsem maket i open olwe nomo, go kasem tudak no go kasem taem we oli salem evri samting.
Long plante velej blong ol Fang, mi stap luk wan haos we i blong miting. Oli talem long mi se hemia hem i wan Casa de la Palabra (Haos blong Toktok). Hemia ples we ol man long velej oli stap mit mo fiksimap ol rao blong olgeta bakegen, afta we tufala saed i talemaot tingting no “tok” blong olgeta. Haos ya i gat ol windo we oli open blong ol man we oli wantem harem tok blong olgeta oli save lesin.
Bus—I Wan Sas Samting Blong Kipim i Stap
Long saed blong mi, mi laekem dak bus blong Gini i bitim ol narafala samting. Taem mifala i stap afsaed long ol taon, ol gudfala tri long bus oli mekem i luk olsem we mifala i stap gotru long wan grin tanel. Gini hem i grin gud, evri samting i grin, evritaem afta long ren ples i grin gud bakegen. Ol rop we oli stap klaem, ol bigfala gru blong bambu, mo plante handred defren kaen tri we oli stap gru tugeta i mekem ples i grin olsem kaliko we i kavremap ples ya. Dak bus ya—i olbaot nomo be yet hem i luk gud—hem i gud blong kipim i stap olsem long wol ya we i stap lusum ol bus blong hem.
I gat ol dak bus oli stap yet long ol bigfala eria long Ekwetorial Gini, mo sam man oli jusum sam long ol eria ya blong oli kam olsem laplas. Mo bus i no jes blong flasem ples nomo. Hem i givim kakae, faea, mo meresin tu long ol man Gini. Taswe bigfala tri ya, seba, hem i mak we i stap long baj blong kantri ya.
Bioko i wan naesfala aelan, taswe i pulum ol waetman blong bifo oli laekem. Hem i wan aelan we i gat ol hil mo i gat plante hol blong volkeno long hem, wora i fulumap sam long olgeta, mekem se ol ples oli no sem mak. Bigfala hil blong volkeno we i hae moa long ol narafala i kasem 3,000 mita antap long level blong solwora, mo ol defren kaen pijin mo bataflae oli stap long ol bus long saed blong hil ya, mekem se i gat ol defren kaen kala long bus.
Antap long hil ya, mi laekem blong lukluk ol smol pijin we oli stap jyajyam long ol tri mo long ol flaoa. Grin mo red kala blong man pijin oli saengud long san olsem ol sas ston. Oli no olsem ol pijin blong Amerika. Ol smosmol pijin ya oli stap kakae ol swit samting long ol bigfala flaoa no ol smol bebet we oli faenem long ol flaoa.
Spesel Anamol Blong Bus
I gat ol defren kaen wael samting we oli stap laef long bus, speseli long bigfala aelan. Ol bafalo mo ol elefen, we oli smol moa bitim ol bafalo mo ol elefan long ol flat open ples long Afrika oli stap laef long dak bus blong Afrika. Be wan we i narakaen olgeta long ol narafala anamol blong bus hemia gorila, long olgeta ples long Afrika namba blong ol gorila i stap godaon. Mi stap pleplei wetem wan pikinini gorila we oli stap fidim hem from ol man oli bin kilim mama blong hem. Fes blong hem i soem se ol gorila oli no sua long fyuja blong olgeta taem ol man oli stap kilim olgeta.
Twante faef yia i pas finis, ol man we oli intres long ol anamol long olgeta ples long wol oli sapraes blong harem se i gat wan gorila long Gini we hem i gat waet skin. Hemia fastaem we ol man oli save se gorila i save kam albino. Hea blong hem i waet evriwan, mo skin blong hem i hafhaf red mo ae blong hem i blu. Oli putum nem blong hem se Copito de Nieve (Smosmol Pis Sno) mo biaen oli tekem hem i go long ples blong kipim ol anamol, long Baselona long Spen, long ples ya ol man oli stap laekem yet blong luk hem.
Long dak bus faswan samting mi luk se, yu no save luk plante anamol. Long dei taem plante anamol oli stap slip, mo long naet nomo dak bus ya i kam fulap wetem ol anamol. Taem kolosap san i godaon, ol flaengfokis oli kamaot long ples blong slip blong olgeta, oli flae i go antap blong lukaot kakae long top blong ol tri long bus, mo ol hok naet oli stat blong folem ol reva blong lukaot ol fis blong kakae. Ol ‘galago’ (ol smosmol anamol we oli stap wekap long naet) oli stap jyajyam long ol tri olsem we i delaet nomo.
Long dei taem, ol pijin mo ol bataflae nomo oli mekem se i gat laef mo kala long dak bus. Ol bigfala bataflae, we oli gat blak mo grin wing mo oli stap flae olbaot, oli save pulum ae. Antap long ol tri ol grin sotleg oli stap singsing. Voes blong olgeta i defren olgeta long bigfala voes blong ol pijin ya, honbil.
Long graon, mi luk wan blu mo yala lesed we i stap slip long wan stampa blong tri. Hem i stap slip we i no muf nating, tang blong hem nomo i stap muf blong kasem ol anis we oli kam kolosap long hem.
Mi mi no gat jans blong luk wan long ol anamol we i stap long reva blong Gini. Frog we i bigwan moa bitim ol frog long wol, Conraua goliath i stap laef long saed blong ol reva mo ol wotafol blong Reva Mbía. Hevi blong hem i kasem 3 kilo no i bitim mo longfala blong hem i olsem tri fit stat long hed go kasem leg blong hem. Man ya blong stadi long ol samting, Paul Zahl, i talem long nyuspepa ya National Geographic, i se ol bigfala leg blong ol frog ya oli gat paoa blong mekem se oli save jyam long 3 mita olsem.
Long Ekwetorial Gini kala blong san we i godaon hem i yala hem i no red, hem i soemaot se ples ya win blong hem i klin nomo, i no doti olsem ol narafala ples long wol. Ol man blong mekem bisnes no spolem bus oli no kam long ples ya yet, taswe evri dei ol tri oli givimbak oksijen we ol man oli nidim. Long wol i no gat plante ples we oli klin olsem no oli stap oltaem olsem. Ating, ples ya bambae i stap klin olsem.
[Maps blong pija long pej 12]
(Lukluk niuspepa)
AFRIKA
Ekwetorial Gini
EKWETA
[Map]
Bioko
Mbini
[Tok blong pija long pej 13]
Ol man blong huk oli stap katem ol kenu blong olgeta yet
Haos blong miting (“Casa de la Palabra”) we ol man blong velej oli stap mit mo fiksimap ol rao blong olgeta
[Tok blong pija long pej 14]
bataflae blong Afrika
galago
hok naet blong fis
yangfala gorila