Sam Nyus Blong Wol
Bigfala Mak We i Seraotem Ol Rijman Mo Ol Puaman
Long ol 30 yia we oli pas finis, mak we i ledaon long medel blong ol rijman mo ol puaman i bin go bigwan tu taem long mak we i bin stap bifo, hemia tok blong Human Development Report 1992, we oli tokbaot ol pua kantri we Yunaeted Nesen i lukaot long olgeta. Taem oli skelem ol kantri wanwan, long 1960, 20% long namba blong ol man long wol we oli gat plante samting, oli rij moa 30 taem antap long 20% blong olgeta man long wol we oli pua tumas. Long 1989 kolosap oli rij 60 taem antap bakegen. Taem oli lukluk ol rijman wanwan, wan taosen milyan man we oli rij tumas i 150 taem rij moa bitim wan taosen milyan man we oli pua tumas.
Ol Mama We Oli Stap Wok
?Long olgeta woman we oli wok long Amerika, weswan grup nao namba blong olgeta i stap kam antap moa? Bigfala Grup Blong Ol Woman We Oli Stap Wok oli talem se ol woman we oli gat pikinini we yia blong olgeta i aninit long 18. Tu long evri tri woman we oli wok oli gat pikinini we oli stap long haos wetem olgeta yet. Long 1960 i gat 6.6 milyan, mo namba ya i go antap kasem 21 milyan. Ol woman we oli gat pikinini we yia blong olgeta i no kasem tu yet hemia nao grup we namba blong olgeta i stap kam antap kwik moa. I stat long 1970 namba blong olgeta i go antap kasem 129%, we i kasem 3.1 milyan. ?Olsem wanem long fyuja? Grup ya i ting se long medel blong yia 1990, 65% long ol woman we ol pikinini blong olgeta oli no skul yet mo 77% long olgeta we ol pikinini blong olgeta oli stap yet long skul bambae oli kam olsem ol mama we oli stap wok.
Naejiria i Kaontem Ol Man Blong Hem
Long Maj 20, 1992, ol bigfala tok we i stap long ol nyuspepa blong Naejiria oli talem sem namba—88.5 milyan. Namba ya 88,514,501 oli bin talemaot long olgeta man long nesen ya olsem total namba blong ol man we oli kaontem long Naejiria long Novemba 1991. Taem blong kaontem ol man ya i mekem se ol man oli sapraes long tufala samting. Wan se samting we i defren olgeta long plante narafala nesen, namba blong ol man i bigwan bitim namba blong ol woman. Namba tu samting se total namba blong ol man Naejiria i smolwan tumas from taem oli bin kaontem ol man long 1963 oli ting se namba bambae i mas kasem 100 kasem 120 milyan. Be taem oli kaontem naoia namba i godaon moa bitim 20%, long namba we oli ting se oli mas kasem. Nating se i olsem, be Naejiria i bin stap olsem wan bigfala kantri long Afrika we i gat plante man long hem.
Woning Long Gyaman Meresin
Long evri yia, plante taosen milyan dola oli lus blong pem ol gyaman meresin. Be samting ya i no olsem plante narafala gyaman samting we oli mekem. Wol Helt Ogenaesesen i givim woning se “ol gyaman drag i save spolem bigwan laef blong man mo i save kilim hem i ded tu.” From we plante long ol meresin ya oli smol no oli no gat paoa, oli no save givhan long wan man we i stap harem nogud from sik we i nogud olsem malaria no sik blong suga. Mo tu oli putum sam samting insaed long sam meresin we oli no gat raet blong putum mo sam samting we oli save spolem laef blong man. “I no longtaem ripot i tokbaot ol pikinini blong Naejiria we oli ded afta we oli bin tekem wan meresin we i olsem wan drag blong blokem kof. Samting ya i soemaot olsem wanem fasin ya i nogud tumas.” Trabol ya i stap kamaot plante long olgeta man we oli pua, we oli ting se oli stap pem samting ya long wan gudfala praes we i stret long wan gudfala meresin we i kamaot long wan kampani we oli gat respek long hem. Ol nem blong meresin no ol bokis blong hem oli no save pruvum long yu se oli gud.
Tede Ol Man Blong Mekem Pija Oli Mestem Mak Blong Olgeta
Ol man blong mekem pija long wol oli fraet tumas long fasin blong ol pija we ol man bifo oli pentem—naoia oli stap brobrok. The Sunday Times blong London i bin mekem wan ripot se ol man blong pentem pija olsem David Hockney, Jackson Pollock, mo Mark Rothko ol kala long ol pija blong olgeta i stap lus no oli stap brok, mo ol pija blong ol narafala oli stap kamaot long bigfala kaliko we oli pentem ol pija long hem. Oli talem strong se akrilik pen we oli bin yusum long ol yia afta long 1960, hem i wan bigfala risen blong samting ya. Nating se ol pen we oli gat kemikel insaed ol man oli ting se oli gud tumas taem oli bin kamaot fastaem long 1962, Carol Stringari, we i stap lukaot long ol pija long Myusiem long Nyu Yok, i talem se: “Fastaem we wan man i traem blong tekemaot doti long pija we oli pentem wetem akrilik pen, oli luksave se i no save kamaot. Mifala i no save yet olsem wanem blong mekem.”
Etkwek Long Raen
Long las Epril long Jemani, ples we Raen Reva i gotru long hem oli kasem wan nogud etkwek we i bitim ol etkwek we oli bin kasem i stat long 1756. Etkwek ya, we mak blong paoa blong hem i stap long 5.5 kasem 5.8, i mekem ol man oli gat kil mo i mekem bigfala trabol long ples ya we oli ting se praes blong hem i kasem plante milyan mak (mane blong Jemani). Mo tu damej ya i mekem ples blong mekem atomik we i stap kolosap i bin stop smoltaem. Sayens magasin GEO i talem se ol mesin blong makem paoa blong etkwek kolosap long taon ya Kolon, “oli go krangke no ol nidel blong olgeta oli muvmuf olbaot kwiktaem nomo mekem se ol nidel oli ben mo ink we oli raet wetem long pepa i ron i go olbaot mo i mestem pepa tu.” Paoa blong etkwek ya i mekem ol sayentis oli sapraes, mo olgeta oli no save talemaot stret yet wan etkwek, bifo we hem i hapen.
Ol Katolik Long Franis We Oli No Moa Bilif
Nating se 84% blong ol man Franis oli talem se oli Roman Katolik, wan ripot i soemaot se i gat smol nomo we oli stap mekem wok insaed long jyos. I gat 12% nomo we oli talem se oli stap go oltaem long taem blong Prea, mo 24% i talem se oli stap go long Prea nomo long ol holidei. I no longtaem Franis magasin ya L’Express i mekem wan stadi blong faenemaot stret wan smol namba blong olgeta we oli stap holem bilif blong Katolik wetem sam bigfala tijing blong olgeta insaed long jyos. Samting we i kamaot se: 25% blong olgeta oli no bilif long laef bakegen blong Jisas Kraes, 30% oli no bilif long ol merikel we Jisas i bin mekem we yumi save faenem long Baebol, mo 38% oli no bilif long Triniti. Antap moa, 59% oli no bilif long tijing ya blong jyos long saed blong pegatri, 60% oli no bilif long helfaea, mo 62% oli no bilif se Setan i stap.
Ol Jyos Oli Kam Olsem Ol Mak
“Ol Man Blong Brekem Loa Oli Intres Long Ol ‘Tabu’ Mak.” Hemia woning long fastok insaed long The Star wan magasin blong Joanesbeg, long Saot Afrika. Ol ripot we oli jes kamaot i no longtaem oli soemaot se ol jyos mo ol grup we oli givhan long ol man we oli gat trabol, i isi nomo blong ol man blong brekem loa oli stilim olgeta. Afta we oli stil long tufala ples blong wosip long wan wik nomo, oli givim advaes long ol jyos blong “oli mekem sam samting bakegen blong blokem ol man blong brekem loa.” Long wan long tufala taem we oli stil, oli holem masket mo oli tekemaot bigfala mane long wan jyos taem wan grup blong ol olfala oli stap kasem mane blong olgeta we oli stap kasem taem oli kam olfala. Ol haeman oli talem se samting ya i kamaot from we ol fasin blong olgeta man oli stap kam nogud. Wan polis i talem se: “Fasin ya we ol man oli stat blong stil long jyos i soemaot se bambae oli save mekem enikaen samting blong kasem mane.”
Yusum Blad Blong Famle i Save Kilim Yu
Red Kros Sosaeti blong Japan i stap “singaot strong long ol dokta blong oli no mekem blad transfyusen insaed long wan famle nomo, antap moa sipos man we i givim blad hemia papa no mama no wan pikinini blong hem we i kasem.” Hemia ol tok we Asahi Shimbun i talem. Red Kros ya i talem se, fasin blong yusum blad insaed long wan famle i save givim sik ya GVHD (Graft-Versus-Host-Disease), wan nogud sik we i save kamaot taem wan samting insaed long blad we oli givim long man i wok agens long wora insaed long bun, leva, mo skin blong man we i kasem blad. Paoa blong bodi blong blokem sik i godaon, mo namba blong ol man we oli ded i bigwan. Antap long samting ya, wan strong woning we i agensem fasin blong yusum blad we oli jes tekem i joen wetem ripot ya from we wan stadi i bin faenemaot se blad we oli tekem long wan man mo oli givim long narafala man bifo we 72 haoa i pas i save givim sik ya GVHD. Ripot ya i stanap long wan stadi we oli bin mekem long tu yia wetem plante handred man we oli gat GVHD mo long save we oli kasem long 14,083 dokta. Kolosap haf blong ol dokta ya oli bilif se GVHD i kamaot nomo taem bodi i no moa gat paoa blong blokem sik mo sik ya i no kamaot from blad transfyusen—be oli mestem.
Ol Bol Blong Golf We Oli Save Rotin
Golf, wan pleplei blong graon, plante taem man i no tingbaot se i save spolem ol laef samting long solwora. Be fasin blong pleplei golf hem i olsem nambawan plei long ol man blong sip longtaem finis i kam. Magasin ya New Scientist i talem se, “Kasem 1989 ol man blong sip oli sakemaot samwe long haf milyan bol blong golf evri manis, mo plante taem ol totel, ol welfis mo ol dolfin oli swolemdaon ol bol ya.” Ale taem MARPOL, wan grup we oli lukluk long ol trabol we oli kamaot long solwora, oli putum tabu long fasin blong sakem plastik long solwora long 1989, tok ya i stret long ol bol blong golf tu. Stat long taem ya ol man blong plei golf long sip oli mas yusum net, blong makem ples we oli stap plei long hem. Naoia, wan man blong mekem ol nyufala samting long San Diego, Kalifonia, hem i mekem ol bol blong golf we i luk se i sem mak nomo long hemia we oli stap yusum tede be oli save rotin. Nating se i luk olsem plastik we oli kavremap wetem raba, skin blong hem i pepa nomo, wetem gras blong solwora, we insaed i gat sodium baekarbonet mo sodium sitret—we i mekem ‘Alka-Seltzer,’ meresin ya we i givhan long bel we i soa blong kamgud bakegen.
Oli Sot Long Kon
Samwe long ten milyan tan blong kon oli mas tekem i go insaed long Saot Afrika long yia we i kam. Hemia woning blong wan grup blong man we oli faenemaot mo givim woning long ol samting we bambae oli kam. Nyus ya i talem se: “I gat bigfala wari i stap naoia long saed blong sip, tren mo trak, mo haos blong stokem ol kon long ol eria we bambae oli karem ol bigfala namba blong ol kon oli kam long hem.” Namba blong ol kon we oli mekem evri yia i daon tumas, be i luk olsem ol kon we oli mekem long yia ya i kasem 40% daon bitim las yia. Drae taem we i kasem Afrika naoia i bitim ol drae taem long wan handred yia we i pas.
TB i Kambak
WHO (Wol Helt Ogenaesesen) i talem se olfala sik ya TB naoia i stap tekemaot tri milyan laef blong ol man long wan yia. The Globe and Mail blong Toronto, Kanada, i gohed moa blong eksplenem se 96% blong ol eit milyan man we oli jes kasem sik ya long evri yia oli kamaot long ol kantri we oli pua from we oli no gat meresin mo oli no kasem ol samting we oli nidim. Daerekta Jenerol blong WHO, Hiroshi Nakajima i talem se “TB i stap olsem wan sik blong ol kantri we oli gat trabol long saed blong mane mo bitwin ol man mo i stap givim bigfala hadtaem long olgeta we oli pua.” Long ol kantri we oli rij lelebet, hem i stap spolem olgeta we oli olfala, ol smol grup blong man we oli kam long narafala kantri, mo olgeta we oli aot long wan kantri blong go stap long wan narafala kantri. Wan eksampel, long Amerika, wan bigfala man blong WHO i talem se plante we oli kasem sik ya hemia olgeta we bodi blong olgeta i no gat paoa mo i slak from we oli yusum drag no oli kasem AIDS finis.