Tingting Biaen Long Krismas, Ista, Mo Halowin

BAEBOL i soem se Jisas i gat 33 yia haf, taem oli nilim hem long pos long yia 33 K.T., long stat blong taem ya we ol tri oli stap putum flaoa, long taem blong Pasova blong ol man Jyu. Samting ya i min se, taem yumi kaontem i gobak biaen, hem i bon long stat blong taem blong yia we ol lif blong ol tri oli stap folfoldaon.

Hiten lafet blong ol man Rom, Saturnalia, betde blong san we i no save ded, i stap tri manis biaen. ?Olsem wanem lafet blong tingbaot taem we Jisas i bon i kam long Desemba 25, blong i joen wetem hiten lafet ya blong tingbaot betde blong san we i no givim ona long God nating?

Ol sotfala dei blong Desemba oli wekemap tingting long saed blong ol gyaman bilif we oli stanap long fasin fraet, long ol man blong wosip long san, oli fraet se god blong olgeta i stap ded. Oli laetem ol kandel mo ol bigfala faea blong givhan blong sevem god blong olgeta we i sik. I luk olsem se fasin ya i wok. Biaen long dei ya long koltaem we san i stap longwe moa long wol, long Desemba 21, i luk olsem se san-god i kasem paoa blong hem bakegen taem ol dei oli stap kam longfala.

Buk ya Church Christmas Tab i eksplenem se, “Desemba i wan bigfala manis blong hiten lafet, mo Desemba 25 i bigfala dei blong ol lafet blong koltaem. Sam man oli bilif se bisop blong Rom i jusum Desemba 25 olsem dei we Kraes i bon long hem, blong oli save mekem ol hiten lafet oli kam ‘tabu.’ Frut blong samting ya se hiten mo Kristin lafet, tufala i joen long wan dei we naoia wol i kolem Krismas.” Atikol ya i talem se: “Wod ya ‘Krismas’ i no kamaot long Baebol. Mo Baebol i no givim wan oda blong mekem lafet blong tingbaot dei we Jisas i bon long hem.”

Yumi no sapraes se Tertullian, wan man blong mekem dip stadi long saed blong God, i komplen se: “Long mifala, we mifala i no savegud ol Sabat, mo ol nyu mun, mo ol lafet, we fastaem God i akseptem, naoia mifala i mekem lafet blong Saturnalia [mo ol narafala hiten lafet] oltaem, mifala i karem presen i go mo i kam, . . . mo mekem lafet blong spot mo kakae wetem bigfala noes.”

Pop Gregory I i gohed blong holem tingting ya we i spolem gudfala fasin. Magasin ya Natural History i soemaot se, “ol pop oli no traem blong stopem ol kastom mo bilif blong ol man, be oli tijim se, yusum olgeta. Sipos wan grup blong man i stap wosip long wan tri, yu no mas katem tri ya, be givim tri ya i go long Kraes mo letem oli gohed long wosip blong olgeta.”

Trutok i No Save Joen Wetem Gyaman Tok

?God i agri long tingting ya blong daonem wosip blong hem? Makemgud woning we God i givim long ol man blong hem taem oli rere blong go insaed long Kenan, ples blong ol hiten man: “Yufala i mas lukaotgud, . . . yufala i no mas askem long saed blong ol god blong olgeta, se, ‘?Olsem wanem ol nesen ya oli stap mekem wok blong ol god blong olgeta? Mo mi, yes, mi, bambae mi mekem sem mak.’ Yufala i no mas mekem olsem long Jeova God blong yufala, from evri samting we oli nogud long ae blong Jeova we hem i agensem, oli stap mekem long ol god blong olgeta.” (Dutronome 12:30, 31) Kristin Grik haf blong Baebol i talem sem woning ya bakegen, i se: “Bambae yufala i no go joen wetem ol hiten man blong mekem wok, we yufala i karem haf, olgeta oli karem haf. Fasin ya i no save stanap. ?Olsem wanem stret fasin mo rabis fasin, tufala i save mekem fren? ?Olsem wanem Kraes mo [Setan, futnot] tufala i save agri? ?Olsem wanem man we i bilif, mo man we i no bilif, tufala i save joen long wan tingting?”—2 Korin 6:14, 15.

?Wanem samting i mekem se God i kros tumas long saed blong ol gyaman god ya mo fasin blong wosip long olgeta? Saturn i san-god blong ol man Rom we oli ona long hem long lafet ya Saturnalia. ?I stret blong ona long hem? Simon Schama, wan tija blong histri long Havad Yunivesiti, i kolem hem se “wan man blong bitim mak long kakae, dring, mo ol narafala krangke fasin.” Magasin ya Lear’s i kolem holide ya se “spesel lafet blong dring waen bitim mak we ol man bifo oli savegud long hem.”

Ol grup blong wosip long san-god ya Mitra oli fulap long Esia. Gabriel Seabrook, wan man blong stadi long ol man mo wok blong olgeta, i soem se hem i “wan god blong faet, hem i stap sakem ol ara blong ded mo ol sik we i no gat meresin blong winim, i go long ol enemi blong hem long ples blong faet.”

Spesel samting ya we ol man Astek oli mekem blong wosip long san, hemia blong mekem fulap blad i ron. Magasin ya Natural History i eksplenem se “sipos oli no mekem sakrifaes long man i go long ol san-god, olgeta laef—wetem laef blong ol god ya—bambae oli ded.”

Taem yu tingtingbak long ol stampa blong lafet ya (lukluk bokis aninit), maet yu no sapraes se ol kleva mo ol man blong wosip long Setan oli stap ona yet long dei ya Desemba 25. Magasin ya San Francisco Chronicle blong Desemba 21, 1991, i talem tok blong wan kleva we i nambawan man blong raetem ol hiten store i se: “Hemia wan long ol holide we mifala i wok strong moa long hem. Mifala i wekap fulnaet.” Wan memba blong grup ya ‘Covenant of the Goddess’ i talem se: “Mifala i mekem wan spesel pleplei blong soem kastom blong mifala. . . Wanwan long ol lida blong skul blong mifala oli mekem wan pleplei we mining blong hem i no klia long saed blong dei we pikinini blong san i bon.”

?God no Pikinini blong hem, bambae tufala i akseptem ona olsem, we i soem fasin blong wosip long ol gyaman god?

?Ista—No Astate?

Taem san i stap kam antap long eli moning, famle ya i statem ol lafet blong holide blong hem taem oli girap blong welkam long san wetem ona. Ol pikinini oli putum ol nyufala nambawan klos, wetem ol nyufala hat. Lafet ya i joen wetem pija blong ol rabet, ol basket we oli fulap wetem ol naes eg we oli gat kala, mo ol bred we oli makem ol kros long olgeta. Hem i mas Ista. ?Sipos i no Ista, be wanem samting ya?

Taem ya we ol tri oli stap putum flaoa, i tabu long ol man Fonisia we oli stap wosip long seks. Eg mo rabet oli pija blong Woman god ya blong olgeta, Astate, no Ista (Afrodaet long ol man Gris), we i god blong givim pikinini. Oltaem hem i wantem dring blad mo i wantem rabis fasin blong seks. Ol pija blong hem oli soem hem long ol defren fasin, olsem hemia we seks blong hem i bigwan tumas no i stap holem wan eg mo i gat wan rabet long saed blong hem. Tabu fasin blong mekem woman blong rod i wan haf blong wosip blong hem. Long Kenan, oli makem woman god blong seks se hem i waef blong Bal. Oli bitim mak long fasin blong seks mo drong blong ona long hem, oli bilif se fasin blong olgeta blong mekem nogud long saed blong seks i givhan blong pulum filing blong Bal mo waef blong hem blong tufala i slip tugeta. Buk ya Recent Discoveries in Bible Lands i soem se “i no gat wan kantri olsem we i gat bigfala namba blong ol pija blong neked woman god blong karem pikinini, oli bin faenem samfala we oli rabis olgeta.”

Aninit long ol ston ya we oli bildim blong tingbaot woman god ya long Kataj, oli faenem ol bokis blong putum ol ded bodi we oli pentem gud. Insaed i gat ol bun blong ol smol pikinini we oli bonem long faea. Ol papa mo mama blong olgeta, we plante taem oli ol rijman mo olgeta we oli gat haeples, oli lukaot blesing blong ol god long mane mo paoa blong olgeta. Insaed long ol bokis blong putum ded bodi we oli faenem, i gat bun blong sam pikinini we oli gat ol defren yia, maet oli blong sem famle nomo.

Lukluk long bokis antap bambae i soemaot olsem wanem ol fasin we oli stap mekem tede oli kolosap sem mak long ol kastom ya blong bifo. Nem ya Ista tu i kolosap long hiten nem ya blong bifo. ?Ale, hemia fasin blong ona long tabu Pikinini blong God?

Halowin—Naet Blong Fraet Long Taem Bifo

Hem i laswan naet blong Oktoba. Wetem laet blong mun, wan smol grup blong man we oli putum ol spesel klos oli go long ol haos wanwan mo oli stap askem ol samting long fasin we i mekem man i fraet. Antap long sam doa, oli putumap sam pija blong man we oli narakaen, we oli wokem hed blong olgeta wetem pamkin, oli mekem laet wetem ol kandel insaed long hem—ol kandel ya oli mekem long gris blong man. Sam narafala doa oli wetwet wetem blad blong man. Hemia naet blong Samhain, Seltika masta blong ded.

Ating i no gat wan narafala lafet olsem we oli talem se oli “Kristin”, we Setan i leftemap hem wan bitim mak mo we oli tingbaot ol man blong hem we oli ded long faet. J. Garnier, wan man blong raetem buk, i talem se ol lafet blong tingbaot ol man we oli harem nogud mo ol dedman i stat long taem we ol man blong hem oli lus, wetem ol pikinini blong ol enjel we oli mekem sin, long taem blong bigfala wora. Ol man long ol defren kantri long wol oli gat ol lafet blong dedman, “we evriwan oli mekem long dei ya no samwe long taem blong Bigfala Wora, olsem buk blong Moses i soem, se, namba seventin dei blong namba tu manis—manis we i kolosap sem mak wetem Novemba long taem blong yumi.”—The Worship of the Dead, we J. Garnier i raetem.

Ol Druidb oli mekem kolosap sem samting. Oli talem se long Oktoba 31, Samhain i lego fri ol speret blong ol dedman, blong oli joen wetem ol man we oli laef. Ol Druid oli wokbaot long rod wetem ol laet, mo taem oli kam long wan haos, oli askem mane olsem wan presen blong givim long Setan.

Halowin i wan bigfala dei blong wosip long Setan. Wan atikol long magasin ya USA Today i soem se, “Hemia wan holide we ol skul oli mekem blong tingbaot olgeta we oli stap long beregraon, we ol man blong Setan oli stap mekem sakrifaes mo ol kleva oli stap prea long kwaet fasin no oli mekem kakae blong ol dedman.” Hem i tokbaot Bryan Jordan, wan kleva blong Wasington, we hem i talem se, “[Ol Kristin] oli no luksave samting ya, be oli stap joen wetem mifala blong mekem lafet long holide blong mifala. . . . Mifala i laekem fasin ya.”

Ol papa mama, ?yufala i wantem se ol pikinini blong yufala oli folem ol rabis kastom ya?

[Ol Futnot]

[Bokis blong pija long pej 12]

Ol Saen Blong Krismas

Krismas tri “i no joen tumas wetem Kristin lafet be i joen bigwan wetem hiten kastom long laet blong koltaem mo fasin blong bon bakegen we i stap strong plante taosen yia kasem naoia.” (The Boston Herald) “Long plante handred yia, fasin ya blong hangem jen long ol tri i bin stap olsem haf blong lafet blong ol hiten man.”—Church Christmas Tab.

Lif ya holi i wan samting we ol Seltik oli tinghae long hem, “blong mekem se ol devel blong haos oli stap kwaet long koltaem. . . . Hem i save ronemaot ol devel, i givhan blong eksplenem ol drim mo i blokem laetning blong no kasem wan haos.”—Beautiful British Columbia.

Lif ya Mistelto “i kam long ol Druid long Engglan we oli yusum blong mekem narakaen wosip we i joen wetem paoa blong ol devel mo ol majik.”—Church Christmas Tab.

Long Desemba 25 “ol man blong wosip long Mitra oli mekem lafet blong tingbaot dei we Mitra i bon long hem. . . . I no gat wan pruf nating long Baebol se Desemba 25 i Dei ya we Kraes i bon long hem.”—Isaac Asimov.

Givim presen i wan fasin blong saturnalia. “Long lafet ya, yufala i save se bambae yufala i mas givim sam presen long ol fren blong yufala.”—Ancient Italy and Modern Religion.

Sta “antap long tri, long 5,000 yia bifo long dei we Kraes i bon, ol man long Is oli wosip long hem, olsem wan saen blong fasin klin, gudfala fasin mo pis.”—United Church Herald.

Kandel “i no kamaot . . . long Kristin tempel. Mifala i tekem long wan olta longtaem bifo, long oktri blong ol Druid.”—United Church Herald.

Fata Krismas, oli stilim “long wan kastom store blong ol man Jemani bifo: ‘Thor i wan olfala man, i glad mo i gat fasin frengud, hem i wan bigfala man we i gat longfala waet mustas. Hem i stap ron long wan kat mo oli talem se hem i stap laef long Notlan. . . Hem i joen wetem faea, kala blong hem i red. Ples blong faea long evri haos i tabu long hem, mo oli talem se hem i stap kamdaon tru long ples ya we smok i stap goaot long hem.’ ”—United Church Herald.

[Bokis blong pija long pej 13]

Ol Kastom Long Taem We Ol Tri Oli Stap Putum Flaoa

Fastaem Ista i “wan lafet we oli mekem long taem we ol tri oli stap putum flaoa, we i blong givim ona long woman god blong ol man Teutonc we i givim laet mo taem ya we ol tri oli stap putum flaoa, we ol man Anglo-Sakson oli kolem hem Istre.” (The Westminster Dictionary of the Bible) “Nyu Testamen i no soem nating se oli bin mekem lafet blong Ista long taem bifo.”—Encyclopædia Britannica.

Rabet “i blong lidim Ostara, woman god blong ol man Jemani.”—Funk & Wagnalls Standard Dictionary of Folklore, Mythology and Legend.

Ol eg, “oli talem se long Ijip, Pesia, Gris, mo Rom bifo oli pentem mo oli kakae olgeta long ol lafet blong taem ya we ol tri oli stap putum flaoa.”—Celebrations.

Hat blong Ista, fastaem “i wan samting we oli mekem wetem ol flaoa no ol lif. Raon blong hem no hat ya i soem raon blong san mo rod blong hem long skae we i mekem se taem ya we ol tri oli stap putum flaoa i kambak bakegen.” Oli mekem ol nyufala klos blong Ista from “oli ting se i no soem respek mo samting ya i no givim laki sipos oli no putum nyufala klos blong mekem welkam long woman god blong ol man Skandinavia, long Taem ya we ol tri oli stap putum flaoa, no Istre, from woman god ya i stap givim wan nyufala klos long wol ya.”—The Giant Book of Superstitions.

Ol bred we oli makem kros long olgeta: “Olsem ol man Gris, ol man Rom oli kakae bred we oli makem kros long hem . . . long ol pablik sakrifaes.” Ol hiten man Sakson oli kakae blong ona long Ista.—Encyclopædia Britannica.

Prea long taem we san i girap i olsem wosip “we oli mekem blong welkam long san mo bigfala paoa blong hem we i givimbak nyufala laef long ol samting we oli stap gru long taem ya we longfala blong dei mo naet i sem mak.”—Celebrations.

[Futnot]

[Bokis blong pija long pej 14]

Ol Rabis Stampa Blong Halowin

Ol samting blong kavremap fes mo ol spesel klos: “Ol Seltik oli givim kakae, dring mo ol narafala samting long ol speret mo biaen oli kavremap fes blong olgeta mo putum ol spesel klos mo oli stap maj i go long en blong velej, blong trikim ol speret ya blong ronwe long ol man.”

Ol Bigfala faea “oli ‘ol bigfala faea’ stret” we “ol pris oli yusum blong bonem anamol mo, plante taem ol man tu, olsem sakrifaes blong traem kwaetem san-god.” (The Tampa Tribune) “Ol Druid oli stap luklukgud long fasin we ol sakrifaes ya oli mekem taem oli stap ded, blong traem lukaot saen blong fyuja.”—Beaumont Enterprise.

Sipos yu no givim wan samting long mi, bambae mi trikim yu: “Yumi save skelem tok blong ol Druid wetem tok we oli yusum long taem blong yumi se, ‘Sipos yu no givim wan samting long mi, bambae mi trikim yu.’ ” —Central Coast Parent.

Ol store we oli mekem man i fraet: “Ol wosip blong Druid we oltaem oli stap mekem fulap blad i ron oli stap gohed yet long ol store blong ol yangfala we oli tokbaot ol gos mo ol speret. . . . Ol lafet blong Halowin mo fasin blong talem ol store we oli mekem man i fraet, oli stat fastaem long taem blong ol Druid, taem oli bilif se ol speret oli stap muf olbaot long kantri ya.”—The Tampa Tribune.

Nating se ol holide ya oli kamaot long ol hiten man, sam man bambae oli no wantem nating blong blokem ol pikinini long ol pleplei blong ol lafet long taem blong yumi. Antap long samting ya, ?ol pikinini we oli waes oli kasem save long wanem samting long saed blong Saturn, Astate, mo Samhain blong bifo? Samfala oli save plante lelebet. Oli save tu se oli no wantem joen long olgeta.

[Tok blong pija long pej 12]

Mitra

Thor

[Credit Lines]

Mitra: Musée du Louvre, Paris

Thor: The Age of Fable by T. Bulfinch, 1898

[Tok blong pija long pej 13]

Astate

[Foto Credit Line blong pija long pej 14]

Skull: U.S. Forest Service photo