Olsem Wanem Gudfala Kakae i Save Givhan Long Helt Blong Yu
!YUMI glad tumas taem yumi luk wan pikinini we bodi blong hem i gud! Be, wan pikinini olsem, i no kasem gudfala helt olsem nomo. Kate, wan woman Kanada we i laef long Brasil, i talem se: “Oltaem ol kakae we oli isi be oli gud long bodi, oli wan impoten samting long famle blong mifala. Taswe, mifala i spenem plante mane lelebet long hem, mo tu mifala i tekem taem blong rerem mo kakae tugeta. Mama blong mi i no wok, hem i stap long haos nomo. Taswe evri dei, taem mifala i aot long skul ale mifala i stap kambak long haos, mifala i harem ol gudfala smel blong kakae we hem i stap rerem, no maet smel blong wan naesfala kek.”
I moa gud blong gat ol gudfala kakae we oli save givhan long bodi, be ripot we i kamaot long The Economist i talem se, “kolosap 780 [milyan] man long ol pua kantri, hemia wan long evri faef man, oli no gat naf kakae. Ol 2 bilyan man we oli kasem inaf kakae blong fulumap bel blong olgeta, oli no gat ol vaetamin mo minerol long bodi blong olgeta olsem oli nidim.” Wan man we i no kakaegud hem i no gat strong bodi, be antap long samting ya, hem i no save givhan long ol narafala man. Taswe, long saed blong ol pikinini we oli no kakae ol gudfala kakae, Eduardo Giannetti da Fonseca, wan man long São Paulo Yunivesiti long Brasil, we i stadi long fasin blong yusumgud mane, i talem se: “Samting ya [fasin blong westem ol samting we man i laef long hem] i moa nogud i bitim ol narafala samting. . . . Mi bilif se sam long olgeta pikinini ya, maet oli gat sam save blong mekem wan samting, be bambae oli neva gat jans blong soemaot ol save ya from oli pua. Sipos laef blong olgeta i defren, maet wan i save kam olsem man ya, Albert Einstein.” Magasin ya Veja i talemaot se: “Bodi blong ol man long kantri ya i stap kam slak from we oli no stap kakaegud. From samting ya, i olsem we kantri ya i stap sakemaot jans blong hem blong kasem waes blong olgeta, save blong olgeta blong wokem samting, mo paoa blong olgeta.” Taswe, nating se laef i sas tumas, ol papa mama we oli waes oli givhan long ol pikinini blong olgeta blong gat wan gudfala stat long laef, taem oli yusum mane blong olgeta blong pem gudfala kakae.
Wan Waes Rod Blong Yusumgud Mane
“Yusumgud” i minim “yusum wan samting blong hem i save givhan long yu long fyuja no blong yu save kasem gudfala samting from.” ?Olsem wanem yu save yusum mane blong yu blong pem kakae, nao yu save kasem gudfala samting from long fyuja? ?Sipos yu mas jus, bambae yu lego ol sas samting mo ol naes samting we oli save mekem ol narafala man oli tinghae long yu, blong yu save yusumgud smol mane we yu gat blong pem ol kakae we oli gud long bodi blong yu?
The New Encyclopaedia Britannica i talem se: “Wan bebi i no stat lukluk, harem, smelem, testem mo tajem samting taem hem i jes bon nomo. Ol pruf i soemaot se ol fasin ya oli stat bifo we hem i bon.” From samting ya, blong gat wan pikinini we i kakaegud, fastaem mama i mas kakaegud. Nekis samting—afta we bebi i bon—bebi i mas titi long mama, from we melek blong mama i gat olgeta gudfala samting we bebi i nidim, mo tu hem i save blokem plante kaen sik. Facts for Life, wan buk blong Yunaeted Nesen, i talem se: “Long ol faswan manis long laef blong bebi, melek blong mama nomo i nambawan kakae mo dring blong hem. Biaen, taem hem i gat fo no sikis manis, hem i nidim narafala kakae wetem melek blong mama.”
Nating se bodi blong yumi i nambawan long ol fasin blong hem blong winim sik mo stap strong, yumi mas lukaotgud long hem. I impoten blong kakaegud taem yumi smol nomo, blong bambae yumi gat wan bodi we i strong. The World Book Encyclopedia i talem se: “Taem wan pikinini i gat 6 yia nomo, bren blong hem i kasem ful saes blong hem finis (1.4 kilo). Kolosap olgeta sela blong bren oli stap finis taem bebi i bon. Taswe taem kilo blong bren i kam antap, hemia from we ol sel ya oli gru. Long ol sikis yia ya, wan pikinini i kwik moa blong kasem save mo lanem ol nyufala fasin, i bitim ol narafala taem long laef blong hem.” Taswe, nating se wan pikinini i kasem ol gudfala kakae afta sikis yia blong hem, bambae i no gat plante moa sel oli save gru long bren. Woman ya Kate, i talem se: “Ol kakae we oli gud mo oli givhan long bodi, oli nambawan presen bitim ol narafala presen we ol papa mama oli save givim long ol pikinini blong olgeta. Maet ol papa mama oli no save givim plante samting we yumi ting se yumi nidim long laef, we plante taem yumi no nidim nating. Be sipos oli yusumgud mane blong olgeta blong pem kakae we i givhan long bren mo bodi blong ol pikinini blong olgeta, oli stap givim wan gudfala samting long olgeta, we i impoten tumas biaen.”
?From Wanem i Impoten Blong Kakae Ol Defren Kakae?
Wan pikinini i nidim ol kakae we oli gat plante protin long olgeta, blong mekem se oli grugud long saed blong bodi mo tingting. Fasin blong no kakaegud bambae i mekem se pikinini i slou blong lanem samting long skul. Mo maet pikinini i no save intres long wan samting mo kam les kwiktaem, mo tu, maet hem i no save lesingud mo rimemba ol samting we hem i stap lanem. I gat kolosap 25 defren kaen sik we oli kamaot from man i sot long wan long ol impoten samting ya—kakae we i bildimap bodi, vaetamin, ol gris we yumi nidim we oli gud long bodi, no sam narafala samting we oli save givhan long bodi.
Tingbaot store blong wan man we nem blong hem Joaquim. Hem i talem se, “Famle blong mifala i pua. Be mifala i gat wan graon we mifala i mekem garen long hem, mo kolosap olgeta samting we mifala i kakae oli kamaot long garen ya. Evri taem long taem blong kakae, mifala i gat kon wetem bred we oli wokem long ol kaen sid. Ol kakae ya oli mekem se mifala i stap kakaegud. Kolosap evri dei mama blong mi i mekem supsup, we hem i putum ol defren ligim long hem, wetem bin. Hemia i givim plante gudfala samting we bodi blong mifala i nidim. Mifala i no kakae tumas mit, be mifala i kakae fis, olsem sadin, kod, mo herin.” Hem i gohed blong talem se: “Mama blong mi i gat faef pikinini, be mi no rimemba wan taem we mifala i kasem sik we i bigwan bitim we nus i ron no fiva. Ating hemia from we mifala i stap kakae ol defren samting we oli gud long bodi blong mifala.” Wan mama we i gat seven pikinini, i eksplenem se: “Mifala i mas givim ol kakae we oli gud long bodi be oli no sas. Taswe mifala i planem ol ligim long garen. Nating se garen ya i smol, hem i givim olgeta kakae we mifala i nidim.” Hem i gohed se: “Ol pikinini blong mifala oli neva kasem ol bigfala sik, mo oltaem oli wokgud long skul tu.”
Blong givhan long bodi blong yu, yu nidim 22 long ol 103 kemikol we ol man oli save long olgeta finis. Yumi no save talem hamas vaetamin, minerol, mo protin we wanwan man i nidim, be sipos yu kakae ol defren kaen gudfala kakae, bambae yu kasem ol samting we yu nidim. Wan man we i savegud long bisnes ya i talem se: “Bigfala samting blong givhan long bodi blong yu, hemia blong kakae fulap defren gudfala kakae.”
?Olsem wanem nao sipos pikinini blong yu i no laekem sam kaen kakae, olsem ligim we tes blong hem i konkon? Wan man we i wok olsem man blong kukum kakae i talem se, ol papa mama oli mas “givim olgeta defren kaen ligim we oli save kasem long ples blong olgeta. Plante bigman oli no kakae sam kaen ligim from we oli neva kakae ol ligim ya taem oli smol. From we ol ligim oli givim strong kakae mo plante vaetamin we bodi blong yumi i nidim, mo oli no sas, ol papa mama oli mas givim sam oltaem long ol pikinini blong olgeta.” Taswe i gud yu lanem sam defren kaen rod blong kukum no yusum ol ligim mo frut, ating long wan gudfala supsup no kek. Long saed blong ol kakae we oli no save givhan long bodi, hem i talem se: “I gud sipos ol papa mama oli no gat ol swit samting long haos oltaem, maet long sam spesel taem nomo. Sipos [ol pikinini] oli no gat, bambae oli no save kakae ol samting ya.”
Fasin blong kakae inaf long ol gudfala kakae i save blokem trabol we i kamaot from fasin ya blong no kakaegud, be plante man oli kasem problem from oli kakae tumas. Taem man i karem tumas kakae we i putum kilo, bitim wanem we bodi blong hem i nidim, hem i save kam fatfat tumas. From samting ya, hem i save kasem sik blong suga mo problem long hat.b I no gat wan meresin no eksasaes we i save tekem ples blong fasin ya blong kakaegud oltaem. Taswe wan gudfala samting, hemia blong katemdaon namba blong gris, ol swit samting, sol, mo alkol. Mo tu, olsem wan ensaeklopidia i talem, “yumi mas mekem wan samting blong daonem ol fasin we oli save pulum yumi blong kakae bitim mak, olsem hanggri oltaem, harem nogud from yu stap yu wan oltaem, tingting i foldaon, no intres long wan samting, fasin kros, mo taed.”
Stret Tingting Long Kakae Mo Helt
Baebol i no wan buk we i givim advaes long fasin blong kakae. Be hem i halpem yumi blong gat stret tingting long saed blong helt. Aposol Pol i givim woning agensem ol man we “oli tij se . . . samfala kakae i tabu, ol man oli no save kakae. Be God i mekem ol kakae ya, blong ol man we oli bilif long hem, oli save ol trutok finis, bambae oli tekem blong kakae, nao oli talem tangkyu long hem from.” (1 Timote 4:3) God i wantem se yumi haremgud mo yusumgud ol samting we yumi save kasem. “I moa gud yu gat smol nomo be yu fraet gud long Jeova, i bitim we yu gat plante samting be yu yu konfyus.”—Proveb 15:16.
I no gat wan man tede we neva hem i sik. Taswe i gud yumi gat stret tingting, we yumi traem folem ol gudfala advaes long saed blong helt be yumi no wari bitim mak. Taem wan man i bitim mak long intres blong hem long saed blong helt no i kam krangke long samting ya, hem i save lusum stret tingting long saed ya.
Nating se yumi traehad olsem wanem blong lukaotgud long helt blong yumi, long laef we yumi gat naoia, yumi mas kam olfala mo ded. Be yumi glad blong save promes blong Baebol se Kingdom blong God bambae i finisim fasin blong no kakaegud mo ol kaen sik. Olgeta plan we man i bin folem blong stopem fasin hanggri oli foldaon finis. Be yumi save lukluk i go long fyuja long taem ya we wol bambae i gat plante gudfala kakae blong evriwan.—Ol Sam 72:16; 85:12.
[Ol Futnot]
a Ol smosmol samting we yumi save luk long glas nomo, we oli stap long olgeta haf blong bodi blong yumi.
b “Sam man we oli gat save long saed ya, oli talem se yu yu fatfat tumas sipos kilo blong yu i bitim 20 pesen antap long kilo we i ‘stret’ long . . . bodi blong yu, folem saes mo yia blong yu, mo folem longfala blong bodi blong yu.”—The American Medical Association Family Medical Guide, pej 501. Lukluk Wekap! (Engglis mo Franis) blong Mei 8, 1994, “Ol Yangfala Oli Askem . . . ?Olsem Wanem Mi Save Mekem Kilo Blong Mi i Godaon?” mo Mei 22, 1989, “?Fasin Blong Mekem Kilo i Godaon, i Wan Faet We Mi No Save Winim?”
[Bokis blong pija long pej 7]
SAM ROD BLONG GIVHAN LONG PIKININI BLONG YU BLONG KAKAEGUD OLTAEM
◻ Soem wan gudfala eksampel.
◻ No letem pikinini blong yu i jusum kakae we hem i wantem nomo.
◻ Traem blong no gat ol rabis kakae no loli long haos.
◻ Trenem ol pikinini blong yu blong laekem ol defren kaen kakae.
◻ Putum ol stret taem blong kakae, wetem stret taem blong dring ti long moning tu.
◻ No letem toktok blong ol man long televisin no radyo i pulum yu blong jusum kakae we oli talem.
◻ No letem ol pikinini blong yu blong i jusum eni kakae long aesbokis.
◻ Trenem ol pikinini blong yu blong givhan long yu blong rerem kakae.
◻ Halpem ol pikinini blong gat tangkyu long ol kakae we oli kasem evri dei.