Sam Nius Blong Wol
?Oli Yusum Nikotin Long Defren Fasin?
I gat sam kampani blong wokem meresin we oli wokem mo salem ol meresin blong givhan long man we i wantem stop smok. Oli wokem ol switgam we oli meksemap nikotin blong tabak wetem, mo ol spesel plasta we oli putum long skin, mekem se nikotin ya i go sloslou insaed long bodi, nao oli no nid blong smok. Ol man oli sipos blong yusum ol samting ya blong smol taem nomo, olsem 6 kasem 12 wik. Be The Wall Street Journal i talem se fulap man oli gohed long plante yia. Naoia ol kampani ya oli pulum gavman blong jenisim ol loa blong hem, blong oli save salem sam samting olsem we ol man oli save yusum longtaem moa. Ol kampani ya oli no wantem gat rabis nem olsem ol kampani we oli wokem sigaret, we oli stap profite long ol man we oli mas ronem sigaret. Be samfala oli no kea we plante man, bambae nikotin i gohed blong holemgud olgeta. David Sachs, daerekta blong Palo Alto Center for Pulmonary Disease Prevention long Kalifonia i talem se: “Klosap olgeta kampani blong wokem meresin oli hop se bambae oli winim bigfala mane from.”
Wan Taon i Godaon
The New York Times i talem se: “Taon ya Meksiko i stap godaon long graon. Ol man oli pulum tumas wota aninit long graon, blong givim wota long ol 18 milyan man we oli stap long ples ya, nao graon i stap godaon kwiktaem tumas.” Wan trabol tu, se “ol wota saplae oli stap lik olbaot long Meksiko. Long tri lita freswota we oli pamemaot long graon, wan lita bambae i lus.” Nao oli mas pamem moa wota, mo graon i godaon moa bakegen. Evri yia oli fiksimap 40,000 paep we oli brok. Mo plante moa lik, ol man oli neva ripotem olgeta. I tru we i no Meksiko nomo we i stap godaon. Eksampel, Venice, long Itali, i godaon i lusum 23 sentimita finis long ol yia 1900 i kam. !Be Meksiko i lusum naen mita!
Ol Pikinini Oli Raf
The New York Times i talem se oli mekem stadi long 16,262 yangfala long Amerika, mo oli faenem we sipos oli tekem ten yangfala olsem, bambae oli faenem tu we i karem masket, mo wan we i traem finis blong hem wan i kilim hem bakegen. Oli askem kwestin long ol studen long 151 skul long kantri ya, mo oli promes blong no talem nem blong olgeta we oli ansa. Oli askem wanem ol fasin blong ol studen long saed blong bodi mo seks tu, mo long saed blong ol drag, alkol mo tabak. Laura Kann, we i wok long National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, i talem se: “I gat wan lesen blong yumi, se plante tumas yangfala oli folem fasin we oli save gat trabol from—olsem oli save karem kil no lusum laef blong olgeta naoia, no maet oli save kasem sik we i save spolem laef blong olgeta biaen.”
Hariken Mitch i Kilim Plante Man i Ded
Long Oktoba 27, 1998, Hariken Mitch i kilim Sentrol Amerika, mo bitim 11,000 man oli ded. Sam taosen moa maet oli ded tu, from oli no moa faenemaot olgeta. Mo 2,3 milian man oli lusum hom blong olgeta. Hariken ya i strong moa long Honduras mo Nikaragwa. Bitim wan mita blong wota i kavremap graon blong ol fam. Trabol ya i moa nogud, bitim ol narafala disasta we oli kasem long 200 yia i pas. Fulap vilej, sofmad i kavremap olgeta, no wota i karemaot olgeta. Presiden blong Honduras, Carlos Flores Facusse, i talem se: “Mifala i hadwok long 50 yia blong wokem kantri ya, be long 72 aoa nomo mifala i lusum evri samting ya.” Antap long ded mo ol haos we oli brok, ol man oli no moa save kasem narafala ples. Long klosap olgeta taon, hariken i karemaot ol waea blong lektrik mo telefon. Wota i karemaot plante handred rod mo brij, mekem se olgeta we oli stap laef oli no save kasem kakae, klin wota mo meresin. Olgeta we i wantem kam givhan, oli gat kakae, be oli no save karem i kam. Mo plante man oli lusum wok blong olgeta tu. Hariken i smasem 70 pesen blong ol plantesin blong banana, melen, kofe mo raes. Vaes-presiden blong Honduras, William Handal i talem se: “Long 1974, hariken Fifi i strong, be hem i olsem pikinini nomo blong mama hariken ya. Afta Fifi, mifala i mas wokhad long 12 no 14 yia blong fiksimap evri samting. Be nao, bambae mifala i mas hadwok long 30 no 40 yia nao.”
Blokem Fasin Sem
Niuspepa ya Toronto Star blong Kanada i talem se: “samwe long 13 pesen blong ol bigman oli gat fasin sem bitim mak.” Niuspepa i mekem ripot se trabol ya “i mekem laef blong olgeta i fasfas.” Ol man blong save oli talem sam rod blong winim fasin sem ya, oli se: “Traem tingting olsem wanem blong statem wan toktok from ol nius we yu harem, ol tok we yu ridim long ol buk mo magasin, ol pleplei mo ol sinema.” “Traem kasem gudhan blong toktokgud wetem ol man, mo blong luklukgud olgeta mo lesingud long olgeta.” “Yu mas fosem yu wan long ol samting we yu fraet long olgeta.” “Sipos pikinini blong yu, fasin blong hem i sem, givim plante jans long hem blong hem i save kampani gud wetem ol narafala.” Taem yu traehad olsemia blong winim fasin sem, i nogud yu lego, from we olgeta we oli ekspiryens long fasin ya oli save finis se bambae i kam moa isi long yu sipos yu stap gohed.
Ol Aksiden—i No Mas Kamaot Olsem
Helt Ministri blong Brasil i talem se long Brasil evri yia i gat bitim 22,000 pikinini mo yangfala we oli ded long ol aksiden. Bighaf blong ol aksiden ya oli kilim ol man oli ded long ol rod. Be presiden blong Society of Pediatrics blong Brasil, nem blong hem Lincoln Freire, i talem se; “Yumi mas blokem ol aksiden, i no gat tok blong God se i mas olsem.” Mo tu, Tereza Costa, kodineta blong nasnal kampen blong blokem ol aksiden i talem se ‘wok blong gavman long 15 yia we oli pas i mekem we i no moa gat plante man olsem bifo we oli ded long sitsit wota, long infeksen long waetleva mo ol narafala infeksen,’ be sipos oli blokem ol aksiden, hemia tu bambae i sevem plante laef.
Responsabiliti Blong Evriwan
Niuspepa The Guardian Weekly i talem se: “Stat long 1970 i kam, ol man oli spolem finis bitim 30 pesen blong ol tri mo anamol, mo espeseli oli spolemgud ol bigfala bus, ol wota mo solwota, we fulap kaen anamol oli dipen long olgeta.” Tok ya, oli mekem from we World Wide Fund for Nature (WWF) wetem tu moa bigfala ogenaesesen, oli jes mekem ripot long saed ya. Oli talem se oltaem kasem tede, ol kantri blong wes oli stap spolem plante tri mo anamol, be naoia ol pua kantri tu oli stap “spolem ol gudfala samting blong olgeta, we oli spid bitim mak.” Wan bigfala man blong WWF i talem se: “Mifala i save finis se oli stap mekem nogud, be from ripot ya mifala i save nao se oli rili ova long mak.” Ripot ya i putum blem long ol gavman we oli no save stopem fasin ya, mo tu hem i talem se hem i fol blong “evri man wanwan, we i karem responsabiliti sipos hem i no keagud long ol gudfala samting raonabaot long yumi long wol.”
Oli Save Kakae Oel Ya
Long Maj 1978, wan bigfala sip blong karem masut, nem blong hem Amoco Cadiz, i go sperem hem long so klosap long Britani, wan ples long Franis. Ale, 230,000 tan blong oel (masut) i ronaot i go, i spolem 350 kilometa blong sanbij. ?Olsem wanem long trabol ya tede? I stat long 1992, ol man oli no moa save luksave ol mak blong masut ya. Gilbert Mille we i tija long faculté des sciences long Marseilles, i talem se nating we oli digim sanbij dip, be oli no moa faenem doti. ?Wanem i mekem samting ya? Oli talem se ol smosmol anamol bakteria oli save kakae masut ya. Olgeta smosmol anamol ya, i gat narafala anamol we oli stap mekem i isi long olgeta blong kakae masut. Olsem ol wom mo ol sel we oli tantanem sanbij oltaem, mekem se masut i kam antap, nao i moa isi blong ol bakteria we oli hanggri tumas oli kakae.
Taem Blong Slip i Kam Sotfala Moa
Niuspepa Newsweek i talem se ol man Amerika oli “no moa slip longtaem olsem bifo, long yia 1900. Mo i olsem we naoia oli lusum wan aoa haf evri naet. Mo problem ya i stap kam moa nogud.” ?From wanem? Terry Young we i tija blong preventiv meresin long University of Wisconsin, i se: “Ol man oli ting se slip i wan samting we oli save katem. Oli ting se man we i no slip plante i save wok had mo hem i smat.” Be man we i no slip inaf i save kasem sik olsem tingting we i foldaon oltaem mo hat i pam nogud. Ol dokta oli blokem slip long ol rat, nao olgeta oli ded afta tu wik haf nomo. Newsweek i talem se: “Ating bambae yu no ded olsemia, be yu save lusum laef blong yu long narafala fasin tu. Ating wan dokta we i taed tumas i rong long meresin we hem i givim long yu, no wan narafala man i slip taem hem i stap draevem trak, nao i kam kilim yu.” James Walsh, wan man blong save long slip, i talem se: “Yumi mas tijim ol man blong slip inaf long naet, mo smoltaem long dei tu, blong oli wekap gud taem oli draev mo long wok blong olgeta.”
Problem From i No Gat Plante Pikinini
Niuspepa blong Paris International Herald Tribune i talem se ‘i no moa gat plante pikinini we oli bon, nao ol bigfala man blong bisnes oli wari from.’ ?From wanem oli wari? From we bambae i no moa gat plante yangfala blong sapotem olgeta olfala. Eksampel, long plante kantri blong Yurop, i gat moa man we oli bitim finis 60 yia blong olgeta bitim ol yangfala aninit long 20 yia. I gat plante risen blong samting ya. Wan risen, oli talem se fulap moa man mo woman oli no wantem mekem pikinini kwiktaem. Oli wantem mekem trip no kasem gudfala wok mo edukesen fastaem. I gat sam narafala risen long saed blong ekonomi, from ol man oli ting se ol pikinini oli wan “baden,” wan “trabol.” Mo tu laef i longfala moa naoia bitim bifo.