Japta 34

?From Wanem Yu Mas Talem ‘Nogat’ Long Ol Drag?

MIKE, wan yangfala we i gat 24 yia, i talem se: “Mi mi wan pikinini nomo long tingting blong mi. Sam samtaem mi fraet mo mi harem se mi daon moa long olgeta we oli gat sem yia olsem mi. Tingting blong mi i stap foldaon, mi harem se mi no naf, mo samtaem mi stap tingbaot blong kilim mi wan i ded.”

Woman ya Ann we i gat 36 yia, i talem se hem i “no bigman nating long tingting” blong hem, mo hem i “ting nating” long hem wan. Mo hem i gohed se: “I had long mi blong gat wan laef olsem ol narafala.”

Mike mo Ann, tufala i kasem frut blong disisen we tufala i mekem taem tufala i yangfala, hemia blong yusum drag. Plante milian yangfala tede oli mekem olsem—oli stikim olgeta wetem drag, oli solemdaon drag, oli smelem drag, mo oli smok long olgeta kaen drag olsem koken mo mariuana. Sam yangfala oli ‘yusum drag’ olsem wan rod blong ronwe long ol trabol blong olgeta. Sam narafala oli tekem drag jes from we oli wantem faenemaot se hem i olsem wanem. Sam narafala bakegen, oli tekem drag blong traem winim tingting we i foldaon no filing ya we oli les. Mo taem ol yangfala oli traem ol drag, plante oli gohed long olgeta jes blong haremgud nomo. Grant we i gat 17 yia, i talem se: “Mi mi smok [mariuana] jes from we i mekem mi mi haremgud, i no from we mi wantem mekem flas mo i no blong givhan long mi blong joengud wetem ol narafala. No gat . . . Mi mi no stat blong smok from we ol fren blong mi oli fosem mi, be from we mi nomo mi wantem.”

Nating sipos i olsem, be ating samtaem bambae yu luk ol drag, no maet wan man i wantem givim drag long yu. Wan yangfala i talem se: “Ol gad long skul blong mifala, olgeta tu oli stap salem drag [mariuana].” Ol stoa oli soemaot long klia ples mo oli salem ol samting we ol man oli stap yusum blong tekem drag. Be, nating se plante man oli laekem ol drag, i gat bigfala risen blong talem ‘nogat’ long olgeta. ?Wanem risen?

Stap Olsem Pikinini Long Tingting

Tingbaot ol yangfala olsem Mike mo Ann, we oli yusum drag blong ronwe long trabol. Olsem yumi bin tokbaot long laswan japta, blong kam bigman long tingting mo filing blong yumi, yumi mas fesem ol traem long laef, yumi no mas kam flas taem yumi win, mo yumi mas gohed nomo blong traehad taem yumi no win. Ol yangfala we oli stap dipen long drag blong fogetem ol trabol, oli no save gruap long tingting blong olgeta. Oli neva lanem rod blong winim ol trabol.

Man i mas lanem blong winim trabol, olsem we hem i mas lanem blong gat gudhan long ol narafala samting. Tingbaot wan man we i gat gudhan blong plei futbol. !Hem i save yusum hed mo leg blong hem long ol fasin we oli nambawan! ?Be, olsem wanem man ya i gat gudhan blong plei olsem? Hem i bin lanem blong plante yia. Hem i lanem blong kikim bol, ron wetem bol, trikim man, mo ol narafala samting olsem, gogo hem i gat gudhan long spot ya.

I sem mak taem yu wantem gat gudhan blong winim ol trabol. !Yu mas lanem—mo yusum ol save blong yu! Long Ol Proveb 1:22 Baebol i askem se: “!Olgeta! !Yufala we i no gat hed! ?Bambae yufala i stap krangke olsem gogo kasem wetaem? . . . ?From wanem yufala i no save lan?” Wan yangfala we i stap dipen long drag blong mekem hem i haremgud, hem i “krangke,” hem i no wantem lan. Hem i no wantem kasem save mo gat gudhan blong winim ol trabol long laef. Buk ya Talking With Your Teenager, i talem long saed blong ol yangfala we oli stap tekem drag i se: “Oli neva lanem se oli no nidim drag blong laef tru long ol trabol.”

Ann, we i yusum ol drag blong ronwe long trabol, i talem se: “Long 14 yia we i pas, mi mi neva traem winim ol trabol blong mi.” Mike i talem sem samting, i se: “Mi bin stat blong yusum drag taem mi gat 11 yia. Taem mi stop, mi gat 22 yia, mo mi harem olsem we mi pikinini nomo. Mi fasgud long ol narafala man oltaem from we mi harem se mi fraet. Naoia mi luksave se taem mi stat blong tekem drag, mi stop blong gruap long tingting blong mi.”

Frank, we i stat blong yusum drag taem hem i gat 13 yia i talem se: “Mi mi westem ol yia ya we mi mas yusum blong gruap. Taem mi stop blong yusum drag mi luksave se mi no rere nating blong fesem ol trabol blong laef. I olsem we mi gat 13 yia yet wetem ol semfala trabol we ol yangfala olsem oli fesem.”

?Ol Drag Oli Save Spolem Helt Blong Mi?

Hemia wan narafala samting blong tingbaot. Plante yangfala oli save se ol strong drag oli save kilim olgeta i ded. ?Be olsem wanem long ol drag we oli no strong tumas, olsem mariuana? ?Ol woning we yu bin harem long saed ya, oli blong mekem yu yu fraet nomo? Blong givim ansa, bambae yumi tokbaot drag ya mariuana.

Ol man blong hae save long saed blong ol drag oli gat ol defdefren tingting long saed blong mariuana (plante man oli kolem pot, sigaret, gras, ganja no wid). Mo blong talem stret, oli no save plante samting long saed blong drag ya. Wan samting we i mekem i had, hemia se, i gat plante samting tumas insaed long mariuana. Wan sigaret blong mariuana i gat 400 kemikol long smok blong hem. Ol dokta oli tekem bitim 60 yia blong faenemaot se smok blong sigaret i save givim kansa. Maet i save tekem plante yia tu blong oli faenemaot olsem wanem ol 400 kemikol long mariuana oli save spolem bodi blong man.

Wan grup blong ol man blong hae save long U.S. Institute of Medicine oli bin stadi long plante taosen ripot, nao biaen oli talem se: “Ol sayentis oli faenemaot se mariuana i save mekem plante nogud samting long tingting mo bodi blong man. Sam long ol samting ya, oli save spolem helt blong man.” ?Wanem sam long ol nogud samting ya?

?Mariuana i Mekem Wanem Long Bodi?

Tingbaot waet leva blong man. Ol man we oli yusum mariuana, olgeta tu oli agri se yumi mekem i nogud long bodi taem yumi pulum win we i fulap long smok. Smok blong mariuana wetem smok blong sigaret i fulap long plante posen, olsem kolta.

Dokta Forest S. Tennant i stadi long 492 ami blong Amerika we oli bin yusum mariuana. Smol haf blong olgeta (25 pesen), “trot blong olgeta i soa from we oli smok kanabis, mo samfala (6 pesen) oli talem se oli kasem strong kof mo jes i soa.” Long wan narafala stadi we oli mekem long 30 man we oli yusum mariuana, oli faenem se 24 i gat “mak long waet leva blong olgeta we i olsem stat blong kansa.”

I tru, yumi no save talem se bambae oli kasem kansa no nogat. ?Be yu yu wantem stat long rod ya? Mo tu, Baebol i talem se God nao i “stap mekem yumi evriwan i laef.” (Ol Wok 17:25) ?Yu ting se yu stap soem respek long Man ya we i Givim Laef long yu, sipos yu minim nomo blong pulum win we i gat posen long hem mo we i save spolem waet leva mo trot blong yu?

Prija 12:6 i yusum wan pijatok blong tokbaot bren blong yumi, i talem se bren i olsem “laet ya we oli wokem long gol.” Bren i smol nomo, i bigwan olsem han blong yu taem yu taetem, mo i hevi olsem wan kilo haf. Be hem i nambawan tumas. Hem i holem ol sas save blong longtaem i stap long hem, mo hem i givim oda long olgeta nev long bodi. Nao, tingbaot woning we Institute of Medicine i givim se: “Mifala i sua nao se mariuana i stap mekem ol nogud samting long bren, olsem i jenisim ol kemikol long bren mo ol signal we bren i sanem i go long olgeta haf blong bodi.” I tru, oli no pruvum yet se mariuana i spolem bren blong olwe. Nating se i olsem, yumi no mas ting nating long woning ya se maet mariuana i save mekem nogud long “laet ya we oli wokem long gol.”

?Mo olsem wanem sipos ol man mo woman we oli yusum mariuana oli wantem mared samtaem? Institute of Medicine i “givim plante mariuana long sam anamol blong luk wanem bambae i hapen long olgeta. Oli luk se oli bonem pikinini we haf bodi blong olgeta i nogud.” Oli no pruvum yet sipos i sem mak long ol man. Be, tingbaot se, trabol we man i gat long bodi blong hem taem hem i bon, i save tekem plante yia blong kamaot (olsem trabol we hormon DES i bin mekem). Taswe, yumi no save wanem bambae i kamaot long ol pikinini mo ol smol bubu blong ol man we oli yusum mariuana. Dokta Gabriel Nahas i talem se fasin blong smok mariuana i olsem “wan pleplei we i denja tumas from we i save jenisim ol sel long blad, nao maet pikinini i bon we haf bodi blong hem i nogud.” ?Sipos yu tingbaot ol pikinini olsem “wan presen we Hae God i givim,” yu ting se yu save joen long wan pleplei olsem?—Ol Sam 127:3.

Tingting Blong Baebol Long Saed Blong Drag

Yes, mariuana i wan nomo long ol drag we ol man oli laekem tumas. Be hem i soemaot plante risen blong no tekem enikaen drag we i save spolem tingting blong yu, jes blong yu haremgud long hem. Baebol i talem se: “Oltaem yumi glad blong luk ol yangfala, from we bodi blong olgeta i strong.” (Ol Proveb 20:29) Yu we yu yangfala, ating bodi blong yu i strong gud. ?Yu ting se i waes blong traem samting we i save spolem gudfala bodi blong yu?

Samting we i impoten moa, hemia tingting blong Baebol long bisnes ya. Hem i talem se yu mas “holemstrong . . . fasin ya blong yu we yu save luksave mining blong ol samting we i had,” i no blong spolem fasin ya wetem ol kemikol long ol drag. (Ol Proveb 3:21) Baebol i talem tu se: “Olgeta samting long bodi blong yumi mo long tingting blong yumi we oli stap mekem yumi doti long fes blong God, yumi mas sakemaot olgeta evriwan. Mo yumi mas traehad blong mekem fasin blong yumi i klin, i tabu, from we yumi stap ona gud long God.” Yes, olgeta ya we oli ‘sakemaot olgeta samting long bodi mo tingting blong olgeta, we oli stap mekem olgeta oli doti long fes blong God,’ oli no tekem drag. Long olgeta ya nomo, God i mekem promes se: “Bambae mi mi glad blong tekem yufala” mo “bambae mi Papa blong yufala.”—2 Korin 6:17 kasem 7:1.

Nating se i olsem, i no isi blong talem ‘nogat’ long ol drag.

Ol Fren Oli Traem Pulum Yu

Long wan naet long hot taem, Joe mo Frank, we tufala i kasen brata, tufala i mekem wan promes. Joe we i yangfala moa i talem se: “Nomata sipos ol narafala oli tekem drag, bambae yumitu neva mas tekem.” Tufala yangfala ya i sekhan blong mekem promes ya i strong. Faef yia biaen, Joe i ded long wan akseden long trak we i kamaot from drag. Mo Frank tu i stap fasgud long ol drag.

?From wanem tufala i no holem promes blong tufala? Ansa i stap long impoten woning ya we Baebol i givim se: “Yufala i no go krangke. Wan man blong bifo i talem se, ‘Ol stret man nomo, be ol fren blong olgeta we oli no stret, oli save spolem fasin blong olgeta.’” (1 Korin 15:33) Joe mo Frank tufala i stap joen wetem ol rabis fren. From we tufala i joen oltaem wetem olgeta we oli tekem drag, ale tufala tu i wantem traem drag.

Buk ya Self-Destructive Behavior in Children and Adolescents i talem se: “Plante taem ol yangfala oli traem no ‘oli stat wantem’ ol drag from we wan gudfala fren blong olgeta i pulum olgeta. . . . Maet [fren ya] i gat tingting se hem i wantem serem wan gudfala samting wetem yangfala ya blong mekem hem i harem gud.” Mike we yumi tokbaot fastaem, i talem sem samting, i se: “Samting we i strong moa long mi, i blong no letem ol fren oli pulum mi. . . . Fastaem we mi mi smok mariuana, mi mekem samting ya from we ol yangfala we mi joen wetem olgeta oli stap mekem, mo mi no wantem stap defren long olgeta.”

Blong talem stret, sipos ol fren blong yu oli stat tekem drag, bambae yu tu yu harem se yu mas joenem olgeta, blong mekem oli glad long yu. Sipos yu no lego ol fren ya, ating bambae yu tu yu tekem drag.

“Joen Long Ol Waes Man”

Ol Proveb 13:20 i talem se: “Sipos man i go joen long ol waes man, bambae hem i save kam waes, be sipos hem i go mekem fren wetem ol man we oli no gat hed, bambae hem i spolem hem nomo.” Blong yusum wan pijatok: ?Sipos yu no wantem kasem kof, yu ting se bambae yu go klosap long ol man we oli stap kof? Buk ya Adolescent Peer Pressure i talem se: “Long sem fasin, sipos yumi no wantem . . . dipen long ol drag . . . , yumi mas lukaot gud long bodi blong yumi mo stap longwe long ol samting we oli save spolem hem.”

?Ale, olsem wanem? ?Yu yu wantem talem ‘nogat’ long ol drag? Sipos i olsem, yu mas jusumgud ol yangfala we yu stap joen wetem olgeta. Traem fren wetem ol Kristin we oli onagud long God. Olgeta ya bambae oli givhan long yu blong folem disisen blong yu blong stap longwe long drag. (Skelem wetem 1 Samuel 23:15, 16.) Mo tu, makem gud tok blong Eksodas 23:2 we i talem se: “Nating sipos bighaf blong ol man oli mekem samting we i no stret, . . . be bambae yufala i no folem fasin blong olgeta.” I tru se oli talem ol tok ya fastaem long ol man we oli stap witnes long kot, be advaes ya i gud long ol yangfala tu.

Yangfala we i stap folem tingting blong ol fren blong hem nomo, hem i olsem wan slef blong olgeta. Long Rom 6:16 (New International Version) Baebol i talem se: “?Yufala i no save se taem yufala i obei long wan man oltaem, yufala i kam olsem slef blong man ya nao?” From samting ya, Baebol i pulum ol yangfala blong oli traem ‘luksave ol samting mo savegud mining blong hem.’ (Ol Proveb 2:10-12) Yu mas lanem blong yusum tingting blong yu wan, olsem nao, bambae yu no folem ol yangfala we oli mekem ol krangke fasin.

I tru, maet yu wantem nomo blong save se ol drag ya oli olsem wanem mo wanem we oli save mekem long man. Be yu no nidim blong spolem tingting mo bodi blong yu blong faenemaot wanem paoa we drag i gat long man. Traem lukluk gud long ol yangfala we oli gat sem yia olsem yu mo we oli stap tekem drag, antap moa, olgeta we oli tekem drag longtaem finis. ?Yu luk se oli samt mo tingting blong olgeta i klia? ?Oli stap kasem ol gudfala mak long skul? ?No oli slak we oli no stap lesingud, mo we oli no save wanem i stap hapen raonabaot long olgeta? Ol man blong tekem drag oli stap yusum wan tok blong talemaot ol man olsem, oli se: “laet i ded.” Yes, plante ‘we laet i ded finis’ oli bin stat blong tekem drag from we oli wantem nomo blong faenemaot se drag i olsem wanem. Taswe, Baebol i talem long ol Kristin blong oli blokem tingting blong wantem faenemaot ol samting we i nogud. Hem i talem se ‘i gud yumi olsem smol pikinini nomo we hem i no save fasin blong mekem sin.’—1 Korin 14:20.

!Yu Save Talem ‘Nogat’!

Wan smol buk we U.S. National Institute on Drug Abuse i wokem, i talem se: “Yufala i gat raet . . . blong talem ‘nogat’ long ol drag. Eni fren we i traem pulum yu blong jenisim disisen blong yu, hem i stap karemaot raet blong yu blong jusum wanem we yu yu wantem.” ?Yu save mekem wanem sipos wan man i wantem givim drag long yu? !Yu no fraet, yu talem stret se ‘nogat’! Yu no nid blong toktok plante blong eksplenem from wanem ol drag oli nogud. Semfala buk ya i givim advaes ya se, yu talem nomo: “No tangkiu, mi mi no wantem smok” no, “Nogat, mi no wantem kasem trabol” no yu save tok jik smol se, “Mi mi no stap posenem bodi blong mi.” !Sipos hem i traem fosem yu, maet yu mas talem ‘nogat’ long strong fasin! Samting we i save blokem olgeta tu, hemia sipos yu talemaot long klia ples se yu yu wan Kristin.

Laef i no isi long ol yia we yu stap gruap. Be sipos yu tekem drag blong ronwe long ol trabol we yu kasem, bambae yu save spolem janis blong yu blong gruap gud, we yu gat stret tingting mo yu naf blong mekem ol gudfala disisen. Lanem blong fesem ol trabol. Sipos wan samting i traem yu bitim mak, yu no mas tekem drag blong ronwe long hem. I moagud blong tokbaot trabol ya wetem papa mama blong yu no wetem wan narafala olfala we i save givhan long yu blong stretem trabol ya. Tingbaot advaes blong Baebol tu, se: “Sipos yufala i trabol from sam samting, i nogud yufala i stap tingting tumas, i gud yufala i prea long God from evri samting. Yufala i mas askem long hem, mo yufala i mas talem tangkiu tu long hem. Nao pis we hem i givim, we i bigfala moa, i bitim save blong yumi, bambae hem i putum blong tingting blong yufala, blong lukaot gud long yufala.”—Filipae 4:6, 7.

!Yes, Jeova God bambae i givim paoa long yu blong talem ‘nogat’! Yu no mas letem ol narafala man oli pulum yu blong jenisim disisen ya. Mike i talem se: “Yu no mas traem ol drag. !Bambae yu harem nogud long olgeta laef blong yu!”

Ol Kwestin Blong Tokbaot

◻ ?From wanem plante yangfala oli stat tekem drag?

◻ ?Olsem wanem ol drag oli save mekem yu yu stap olsem pikinini nomo long tingting mo filing blong yu?

◻ ?Wanem save we ol man oli gat finis long saed blong nogud samting we mariuana i save mekem long bodi?

◻ ?Wanem tingting blong Baebol long saed blong fasin blong tekem drag blong haremgud?

◻ ?From wanem i impoten blong jusumgud ol fren blong yu sipos yu wantem stap longwe long ol drag?

◻ ?Olsem wanem blong talem ‘nogat’ long ol drag?

[Tok blong makem poen long pej 274]

Wan yangfala i talem se: “Ol gad long skul blong mifala, olgeta tu oli stap salem drag”

[Tok blong makem poen long pej 275]

!Yu no mas fraet blong talem ‘nogat’ long ol drag!

[Bokis blong pija long pej 278]

Mariuana—?Wan Niufala Meresin We i Save Winim Sik?

I gat plante toktok i kamaot se maet mariuana i wan meresin we i save winim sik ya glaucoma (sik blong ae) mo sotwin, mo maet i save givhan long man we i harem nogud from meresin we oli givim blong traem winim kansa. Wan ripot blong ‘U.S. Institute of Medicine’ i talemaot se sam long ol toktok ya oli tru. ?Samting ya i min se i no longtaem, bambae ol dokta oli givim sigaret blong mariuana long ol sikman?

No gat. Maet i tru se bitim 400 kemikol insaed long mariuana oli save givhan long sikman, be sipos man i smok sigaret blong mariuana hemia i no stret rod blong tekem meresin ya. Wan hae dokta, Dokta Carlton Turner, i talem se: “Sipos sikman i smok sigaret blong mariuana blong tekem meresin, hemia i olsem we i kakae bred we i sting finis, blong tekem meresin ya penisilin.” Taswe sipos wan dei ol dokta oli yusum mariuana olsem meresin, bambae oli wokem meresin ya long “sam samting we oli stap insaed” long mariuana, no long ol kemikol we klosap oli sem mak. Olsemia nao, ‘U.S. Secretary of Health and Human Services’ i raetem se: “Mi wantem makemgud poen ya, se eni gudfala samting insaed long mariuana we maet i givhan long sikman i no save winim ol nogud samting we mariuana i save mekem long bodi blong man.”

[Foto blong pija long pej 276, 277]

Sipos yu tekem drag blong traem ronwe long ol trabol blong yu naoia . . . maet yu faenem se i had blong fesem ol trabol taem yu kam bigman

[Tok blong pija long pej 279]

“Naoia mi luksave se taem mi stat blong tekem drag, mi stop blong gruap long tingting blong mi.”—Mike, we bifo hem i tekem drag