Oli Kam Fri Long Ol Gyaman Skul
“ ‘Taswe yufala i mas aot long olgeta, . . .’ hemia nao tok blong Jeova, ‘mo yufala i mas no moa tajem samting ya we i doti.’ . . . ‘Nao bambae mi mi save tekem yufala.’ ”—2 KORIN 6:17, NW.
1. ?Setan i traem mekem wanem kontrak wetem Jisas? ?Mo tok blong hem i tijim yumi long wanem tufala samting?
“OLGETA samting ya bambae mi mi givim long yu, sipos yu yu foldaon, yu mekem wan samting blong wosip long mi.” Nating se tok ya i kamaot plante taosen yia afta we ol gyaman skul oli kamaot, be hem i soemaot klia hu i stampa blong gyaman wosip mo wanem plan blong hem. Kolosap long en blong yia 29 K.T.,a Devel i wantem givim olgeta kingdom blong wol long Jisas, sipos Jisas i mekem wan samting blong wosip long hem. Store ya i talem tu samting long yumi, hemia nao faswan: Ol kingdom blong wol oli blong Setan mo hem i save givim olgeta, mo sekenwan: Bigfala plan blong ol gyaman skul, hem i blong pulum ol man oli wosip long Setan.—Matyu 4:8, 9, NW.
2. ?Yumi lanem wanem from ol tok blong Jisas long Matyu 4:10?
2 Long ansa blong hem, Jisas i agensem ol gyaman skul, mo tu hem i soemaot wanem samting man i mas mekem blong folem tru skul. Hem i talem se: “!Setan, yu gowe! From we Baebol i talem se ‘Yu mas mekem wosip long God blong yu, Jeova nomo. Mo yu mas mekem tabu wok blong hem nomo.’ ” (Matyu 4:10, NW) Plan blong tru skul, hem i wosip blong wan tru God, Jeova. I min se man i gat bilif, hem i obei, mo hem i mekem wil blong Jeova.
Stampa Blong Ol Gyaman Skul
3. (a) ?Wetaem mo olsem wanem ol gyaman skul oli stat long wol? (b) ?Wanem faswan store i tokbaot fasin blong agensem skul? ?Mo olsem wanem fasin blong agensem skul i gohed kam kasem taem blong yumi?
3 Ol gyaman skul oli stat kamaot long wol taem faswan man mo woman oli no obei long God mo oli agri long tok blong Setan we i talem se olgeta nomo oli save jusum “wanem samting i gud mo wanem samting i nogud.” (Jenesis 3:5, NW) Taem oli mekem olsem, oli sakemaot stret rul blong Jeova mo oli lego stret wosip, hemia tru skul. Oli faswan man mo woman we “oli tekemaot ol trutok ya blong talem God, nao oli stap bilif long ol gyaman toktok. Oli stap mekem wosip long ol samting we God nomo i bin mekem, mo oli stap wok blong ol samting ya. Be oli no save mekem wosip long God, mo oli no save wok blong hem.” (Rom 1:25) Nating se oli no gat plan blong wosip long Devel Setan, be oli wosip long hem, we hem i “snek ya blong bifo.” (Revelesen 12:9) Fas boe blong olgeta, Ken, i no wantem folem kaen advaes blong Jeova, nao hem i girap i agensem hae rul blong Hem. Nating se Ken i save samting ya no no gat, be hem i kam “wan pikinini blong rabis wan,” Setan, mo hem i kam man blong wosip long Devel. Hem i kilim i ded yangfala brata blong hem Ebel we i folem tru wosip, tru skul. (1 Jon 3:12, Revised English Bible; Jenesis 4:3-8; Hibrus 11:4) Blad blong Ebel i faswan blad we i ron from we man i agensem skul blong hem. Sore tumas, gyaman skul i gohed blong mekem blad blong ol stret man i ron kam kasem taem blong yumi.—Lukluk Matyu 23:29-35; 24:3, 9.
4. ?Long saed blong Noa, wanem vas blong Baebol i soemaot se tru skul i olsem wanem?
4 Bifo Bigfala Wora i draonem wol, Setan i pulum bighaf blong ol man oli kamaot long tru skul. Be “[Jeova, NW] i stap glad long Noa.” ?From wanem? From we hem “i wokbaot wetem tru God.” (NW) Hemia i min se hem i folem tru wosip. Tru skul i no min se man i mas mekem seremoni mo ol kastom blong skul. No gat. Tru skul i wan fasin blong laef. I min se man i mas putum bilif blong hem i go long Jeova mo hem i mas mekem wok blong hem wetem fasin obei. Hem i mas ‘stap wokbaot wetem hem.’ Noa i mekem olsem.—Jenesis 6:8, 9, 22; 7:1; Hibrus 11:6, 7.
5. (a) ?Afta Bigfala Wora i draonem wol, Devel Setan i traem stanemap wanem? ?Mo olsem wanem? (b) ?Olsem wanem Jeova i spolem plan blong Setan? ?Mo wanem risal blong samting ya?
5 I no longtaem afta Bigfala Wora i draonem wol, i luk olsem Devel i yusum man ya Nimrod, we plante man oli save gud long hem from we hem i “agensem Jeova.” Hem i yusum hem blong traem joenem olgeta man long wan fasin blong wosip we i mas agensem Jeova bakegen. (Jenesis 10:8, 9, NW; 11:2-4) Olsem nao, bambae wan gyaman skul nomo i stap, mo ol man oli joen long wosip blong Setan. Stampa blong wosip ya i mas stap long wan taon mo long wan haos we i hae we i hae we ol man blong mekem wosip ya oli bildimap. Blong spolem plan ya, Jeova i mekem se oli no moa toktok “wan lanwis nomo” be oli toktok plante defren lanwis. (Jenesis 11:5-9) Taswe, ol man oli singaot taon ya Babel, we samtaem biaen i kam Babilon, mo tufala nem ya i minim “Fasfas.” From we ol man oli no moa toktok sem lanwis, oli fasfas, nao oli seraot olbaot long wol.
6. (a) ?Bifo ol man oli seraot oli go olbaot long wol, wanem tingting blong skul i kam insaed long tingting blong ol man we oli mekem wosip long Setan long Babilon? (b) ?From wanem ol skul raonabaot long wol oli gat sem bilif? (c) ?Setan i yusum Babilon blong mekem wanem plan blong hem i kamtru? ?Mo Babilon ya blong bifo i kam pija tok blong wanem samting?
6 Taem man i lukluk histri blong ol kastom store mo skul, i luk olsem we bifo Jeova i mekem ol man oli seraot olbaot long wol, Setan i putum sam stampa tijing blong ol gyaman skul long tingting blong ol man blong hem finis. Hemia nao sam blong olgeta: Sol blong man i laef yet afta we man i ded, fraet long ded, helfaea we i stap aninit long graon, ol wosip we oli yusum fulap god mo woman god, sam blong olgeta oli tri god we oli stap long wan. Ol defren grup we oli tok lanwis blong olgeta nomo, oli karem ol bilif blong olgeta i go long evri ples long wol. Ol yia oli pas, nao ol man oli ademap ol defren tingting long bilif blong olgeta. Be yet, stampa blong ol bilif blong gyaman skul i sem mak long evri ples long wol. Nating se God i spolem plan ya blong stanemap wan gyaman skul nomo long wol we stampa blong hem i mas stap long taon ya Babilon, be Setan i stanemap ol defren kaen gyaman wosip. Ol gyaman wosip ya oli kamaot long ol tijing blong Babilon mo oli blong pulum ol man oli lego wosip long Jeova mo oli wosip long Setan nomo. Long plante handred yia, Babilon i wan bigfala ples blong wosip long ol narafala god, wan ples blong wokem majik, blong mekem wok blong kleva mo fasin blong lukluk sta blong save fyuja—hemia ol stampa fasin blong ol gyaman skul. I stret nomo se buk blong Revelesen i tokbaot olgeta gyaman skul blong wol olsem wan woman blong rod, we fasin blong hem i doti tumas, nem blong hem Bigfala Babilon.—Revelesen 17:1-5.
Tru Skul
7. (a) ?Taem God i mekem ol man oli no moa toktok wan lanwis nomo, from wanem samting ya i no spolem tru skul? (b) ?Hu i kam olsem “papa ya blong olgeta we oli gat bilif,” mo from wanem?
7 I luk olsem we taem Jeova i mekem se ol man long Babel oli no moa save toktok sem lanwis, tru skul i stap sem mak nomo. Bifo Bigfala Wora i draonem wol, ol stret man mo woman olsem Ebel, Inok, Noa, woman blong Noa, mo ol boe blong Noa mo ol woman blong olgeta, oli folem tru wosip. Biaen Bigfala Wora ya, Sem we i pikinini blong Noa, laen blong hem i folem tru wosip. Ebraham we i kamaot long laen blong Sem, i folem tru skul mo hem i kam olsem “papa ya blong olgeta we oli gat bilif.” (Rom 4:11, NW) Hem i soemaot bilif blong hem wetem wok. (Jemes 2:21-23) Skul blong hem i wan fasin blong laef.
8. (a) ?Jes biaen long 1600 B.K.T., olsem wanem tru skul i fesem ol gyaman skul? ?Mo wanem i kamaot from? (b) ?Wanem nyufala samting Jeova i stanemap long saed blong klin wosip?
8 Laen blong Ebraham i gohed blong folem tru wosip. Hemia: Aesak, Jekob, (no Isrel), mo ol 12 boe blong Jekob, we oli mekem ol 12 laen blong Isrel. Jes afta 1600 B.K.T.b ol pikinini blong laen blong Ebraham tru long Aesak, oli traehad blong folem tru skul long Ijip, wan ples we ol man oli wosip long narafala god. Long ples ya, oli kam slef. Jeova i yusum wan man we i stap tru long hem, Moses, we i kamaot long laen blong Livae, blong mekem ol man blong Hem oli gofri long Ijip, ples ya we gyaman skul i stap long hem. Tru long Moses, Jeova i mekem wan kontrak wetem Isrel, hem i jusum olgeta olsem kampani blong Hem. Long taem ya, Jeova i stanemap sam loa long saed blong wosip blong hem. Mo blong smoltaem, wosip ya i stanap long ol sakrafaes we ol pris oli mekem mo long ol samting we oli stap long haos blong God. Fastaem, taem oli wokbaot oli mas karem haos tapolen blong God wetem olgeta, be biaen, haos blong God i stap long Jerusalem nomo.
9. (a) ?Bifo kontrak blong Loa, olsem wanem ol man oli folem tru wosip? (b) ?Olsem wanem Jisas i soemaot se ol samting we oli mekem long Loa, oli stap blong smoltaem nomo?
9 I gud blong makem se tru skul ya i askem ol man blong mekem ol samting ya blong smoltaem nomo. Biaen, ol samting ya oli mas jenis from we Loa ya i “olsem sado nomo blong samting we i no kamtru yet.” (Kolosi 2:17; Hibrus 9:8-10; 10:1) Bifo we Loa blong Moses i stanap, long taem blong ol man olsem Ebraham, i luk olsem ol hed blong famle oli mekem sakrafaes long olta blong ful famle blong olgeta. Ol olta ya, olgeta nomo oli bildimap. (Jenesis 12:8; 26:25; 35:2, 3; Job 1:5) Be i no gat pris mo sakrafaes we God i stanemap, wetem seremoni mo narafala samting olsem. Antap bakegen, Jisas hem wan i soemaot se wosip ya we i folem sam loa mo stampa blong hem i stap long Jerusalem, hem i no mas stap blong olwe. Samting ya i klia long tok we hem i talem long woman Sameria, se: “Haoa i stap kam we bambae i no moa long hil ya [Gerasim, we bifo i ples blong haos wosip blong ol man Sameria] no long Jerusalem we bambae ol man oli wosip long Papa. . . . Be haoa i stap kam, yes, hem i naoia, we ol man blong mekem trufala wosip, bambae oli wosip long Papa long speret mo long trutok, from we, tru, Papa i stap lukaot ol man olsemia, blong oli mekem wosip long hem.” (Jon 4:21-23, NW) Jisas i soemaot se ol man oli mas folem tru skul wetem speret mo trutok, be i no wetem olting blong olgeta.
Oli Kalabus Long Babilon
10. (a) ?From wanem Jeova i letem ol man blong hem oli go kalabus long Babilon? (b) ?Long 537 B.K.T., long wanem tufala rod Jeova i mekem haf ya blong ol man we oli stap tru long hem, oli fri? ?Mo olgeta we oli gobak long Juda oli gat wanem bigfala plan?
10 I stat long taem we Adam mo Iv oli agensem God long Iden, tru skul i enemi blong gyaman skul oltaem nomo. Samtaem, i olsem we ol tru man blong mekem wosip oli kalabus long gyaman skul we Babilon i pija blong hem, i stat long taem blong Nimrod. Bifo we Jeova i letem ol man blong hem oli go kalabus long Babilon long 617 B.K.T. mo 607 B.K.T., oli folem gyaman skul blong Babilon finis. (Jeremaea 2:13-23; 15:2; 20:6; Esikel 12:10, 11) Long 537 B.K.T., wan haf blong ol man ya we oli stap tru long God, oli gobak long Juda. (Aesea 10:21) Oli obei long profet tok ya, i se: “!Yufala i kamaot long Babilon!” (Aesea 48:20) Oli no kam fri long saed blong bodi nomo. Oli kam fri tu long saed blong speret long doti gyaman skul we i wosip long ol aedol. God i givim oda ya long ol man ya we oli stap tru long hem, i se: “Yufala i gowe, yufala i gowe, yufala i kamaot long ples ya, yufala i no tajem samting we i doti. Yufala i kamaot long medel blong hem, yufala i mas stap klin, yufala we i karem olting blong Jeova.” (Aesea 52:11) Taem oli gobak long Juda, bigfala plan blong olgeta i blong stanemap tru wosip, tru skul.
11. ?Long semtaem we tru wosip i stanap bakegen long Juda, wanem nyufala skul oli kamaot?
11 I gud blong makem se long taem ya tu, plante nyufala gyaman skul oli kamaot long Bigfala Babilon. Hemia nao ol skul ya: Budis, Konfusanis, Sorastrinis, Jeinis, mo tu, tijing blong ol man Gris we biaen i gat bigfala paoa long ol jyos blong Krisendom.c Olsem nao, taem tru wosip i stanap long Juda bakegen, enemi blong God i stanemap plante defren nyufala gyaman skul tu.
12. ?Long faswan handred yia K.T., olsem wanem ol man oli fri long kalabus long Babilon? ?Mo Pol i givim wanem woning?
12 Ol yia oli pas, nao Jisas i kamtru long Isrel. Long taem ya, bighaf blong ol man Isrel oli folem defren bilif we oli stanap long ol tijing blong Babilon blong bifo. From samting ya, oli joen wetem Bigfala Babilon. Kraes i jajem ol skul ya, nao hem i mekem ol disaepol blong hem oli fri long kalabus blong Babilon. (Matyu, japta 23; Luk 4:18) Ol gyaman skul mo ol tijing blong ol waes man Gris, oli fulap long ol ples we aposol Pol i prij long olgeta. Nao hem i talem profet tok blong Aesea mo hem i soemaot we tok ya i kamtru long ol Kristin we oli nidim blong stap fri long doti Bigfala Babilon blong hem i no save pulum olgeta. Hem i raetem se: “?Mo olsem wanem haos blong God i save agri wetem ol devel [long Babilon]? Yumi ya, yumi olsem haos blong God ya we i laef. Olsem nao, God i talem se: ‘Bambae mi mi stap wetem olgeta, mo bambae mi mi wokbaot wetem olgeta, mo bambae mi mi God blong olgeta, mo olgeta bambae oli man blong mi.’ ‘ “Taswe yufala i mas aot long olgeta, mo yufala i mas go longwe long olgeta,” hemia nao tok blong Jeova, “mo yufala i mas no moa tajem samting ya we i doti.” ’ ‘ “Nao bambae mi mi save tekem yufala.” ’ ”—2 Korin 6:16, 17, NW.
Kam Fri Long Ol Gyaman Skul Long Taem Blong En
13. ?Ol mesej we Kraes i sanem i go long ol seven kongregesen blong Esia Maena, oli soemaot wanem? ?Mo wanem samting i kamaot from?
13 Ol mesej we Kraes i sanem i go long ol seven kongregesen blong Esia Maena, long Revelesen we hem i givim long aposol Jon, oli soemaot klia wanem i stap hapen long en blong faswan handred yia K.T. Oli soemaot se ol tijing blong skul blong Babilon mo ol fasin blong hem, oli stap go insaed long Kristin kongregesen. (Revelesen, japta 2 mo 3) I stat long yia 100 i go kasem yia 400 K.T., apostasi i kam bigwan, nao plante tijing oli kamaot we i luk olsem oli kamaot long tru Kristin skul, be no gat. Oli rabis tijing nomo. Olsem nao, ol man we oli talem se oli Kristin be oli gyaman nomo, oli stat tijim ol tijing blong Babilon olsem sol we i no save ded, helfaea mo Triniti. Ol skul Katolik, Otodoks mo biaen Protestan, oli folem ol gyaman tijing ya. From samting ya, oli kam haf blong Bigfala Babilon, we i olgeta gyaman skul blong wol we Setan i bos long olgeta.
14, 15. (a) ?Pija tok blong Jisas long wit mo rabis gras i soemaot wanem? (b) ?Wanem samting i hapen sam yia bifo long yia 1900? ?Mo long 1914, olsem wanem ol tru Kristin oli kam moa gud long saed blong ol tijing blong olgeta?
14 Long taem ya, tru skul i no finis. Long plante handred yia, oltaem i gat ol man we oli laekem trutok oli stap long wol. Ol man oli kilim i ded sam long olgeta from we oli stap tru long Jeova mo long Tok blong hem, Baebol. Pija tok blong Jisas long wit mo rabis gras i soemaot se wit, we i pija blong ol man we God i makemaot olgeta blong oli kam ol pikinini blong Kingdom, oli seraot long rabis gras, we i pija blong ol pikinini blong rabis wan. Samting ya i mas hapen taem “fasin ya blong wol i kasem en blong hem.” (Matyu 13:24-30, 36-43, NW) Kolosap long taem blong en, we i taem blong fasin seraot ya i stat, ol Baebol studen we hat blong olgeta i gud oli stat blong kamaot fri long kalabus blong ol gyaman skul. Samting ya i hapen sam yia bifo long yia 1900.
15 Long 1914, ol Kristin ya we tede nem blong olgeta i Wetnes blong Jeova, oli gat strong bilif long ransom. Oli save se Kraes i kambak finis, be ol man oli no save luk hem. Oli kasem save se 1914 i makem en blong “taem blong ol Hiten nesen.” (Luk 21:24, King James Version) Mo oli kasem save klia long mining blong sol mo fasin blong laef bakegen long ded. Mo tu, oli luksave klia se ol jyos oli rong bigwan taem oli tijim helfaea mo Triniti. Oli lanem se God i gat nem blong hem mo oli stat blong yusum nem ya. Oli luksave se tijing blong evolusen mo wok blong kleva oli rong.
16. ?Long 1919, ol Kristin we God i makemaot olgeta oli folem wanem oda?
16 Hemia nao taem we oli stat blong slakem ol ‘jen’ we oli stap holem olgeta oli kalabus long ol gyaman skul. Mo long 1919, Bigfala Babilon i lusum olgeta paoa blong hem long ol man blong God. Long 537 B.K.T., wan smol haf nomo blong ol man Jyu oli kam fri long Babilon. Sem mak nao, smol haf blong ol gudfala Kristin we God i makemaot olgeta, oli obei long tok ya blong “kamaot long medel blong hem [Bigfala Babilon].”—Aesea 52:11.
17. (a) ?I stat long 1922 mo biaen, wanem samting i kamaot? ?Mo ol man blong God oli nidim blong mekem wanem samting? (b) ?Oli folem wanem strong tingting? ?Mo from wanem samting ya i stret nomo?
17 I stat long 1922 mo biaen, oli prentem ol trutok blong Baebol long ol buk mo magasin, mo oli seremaot olgeta long olgeta man. Ol strong tok blong olgeta oli soemaot klia ol gyaman skul blong Babilon, mo oli strong moa long ol jyos blong Krisendom. Ol man blong God we oli klin long saed blong speret, oli mas sakemaot olgeta fasin blong ol gyaman skul. Oli nidim blong luksave klia samting ya long tingting blong olgeta. Olsem nao, long plante yia oli no yusum wod ya “skul” taem oli stap tokbaot tru wosip. Oli maj long ol rod blong ol bigfala taon mo oli soemaot ol strong tok we oli raetemdaon long ol bigfala leta, olsem hemia: “Skul i Wan Trap Mo Wan Rabis Bisnes.” Ol buk ya olsem Government (1928) mo “The Truth Shall Make You Free” (1943) i soemaot klia olsem wanem “Kristiniti” (no fasin blong ol tru Kristin) mo “fasin blong ol skul” oli defdefren. Strong fasin blong ol tru man blong God i stret nomo from we oli mas seraot olgeta long ol gyaman skul blong Bigfala Babilon. Nao oli save stap klin long saed blong speret.
Tru Skul Mo Ol Gyaman Skul
18. ?Long 1951, oli kasem wanem nyufala save long saed blong wod ya “skul”? ?Mo olsem wanem oli eksplenem samting ya long 1975 Yearbook?
18 Biaen, long 1951, Jeova i givim long ol man blong hem klia save long saed blong ol skul. Yes, stret taem i kam blong soemaot olsem wanem tru skul i defren long ol gyaman skul. Buk ya 1975 Yearbook of Jehovah’s Witnesses i talem se: “Long 1951, ol man we oli sapotem tru wosip oli lanem wan bigfala samting long saed blong tok ya ‘skul.’ Ating sam blong olgeta oli rimemba gud se long 1938, oli maj wetem strong tok ya ‘Skul i Wan Trap Mo Wan Rabis Bisnes.’ Long taem ya, oli ting se olgeta ‘skul’ oli no Kristin, oli kam long Devel. Be Wajtaoa (Engglis) blong Maj 15, 1951, i agri se man i save talem ‘tru’ mo ‘gyaman’ long saed blong skul. Antap bakegen, nambawan buk ya What Has Religion Done for Mankind? (we i kamaot long 1951 long asembli ‘Klin Wosip’ long Wembley Stadium, London, Engglan) i talem samting ya: ‘Stret long fasin we ol man oli yusum tok ya “skul,” hem i minim wan fasin blong wosip, wan kaen wosip, nating se hem i tru no gyaman wosip. Samting ya i laenap wetem mining blong Hibru tok ya, ’a·boh·dáh, we i minim “wok”, nomata se yumi stap mekem wok blong hu.’ Biaen, ol Wetnes blong Jeova oli yusum plante taem ol tok ya ‘gyaman skul’ mo ‘tru skul.’ ”—Pej 225.
19, 20. (a) ?From wanem olgeta we oli folem tru wosip oli no mas harem nogud blong yusum tok ya “skul” taem oli tokbaot klin wosip? (b) ?Nyufala save ya i mekem ol man blong Jeova oli naf blong mekem wanem?
19 Blong ansa long wan kwestin, long Ogis 15, 1951, Wajtaoa (Engglis) i talem se: “Man i no mas harem nogud blong yusum tok ya ‘skul’. Sipos yumi yusum hem, samting ya i no min se yumi joen long ol bigfala gyaman skul. I sem mak sipos yumi gat nem ya Kristin, be i no min se yumi joen wetem ol gyaman Kristin blong Krisendom.”
20 Nyufala save we ol man blong Jeova oli kasem long mining blong tok ya “skul”, i no min se oli kam slak long bilif blong olgeta. No gat. Be hem i mekem se oli naf blong mekem tru wosip i seraot bigwan moa long gyaman wosip. Bambae nekis haf blong magasin ya i soemaot samting ya.
[Ol futnot]
a K.T. i minim Kristin Taem.
b B.K.T. i minim Bifo Kristin Taem.
c Krisendom i minim ol skul we oli talem se oli Kristin.
Blong Testem Save Blong Yu
◻ ?Wetaem mo olsem wanem ol gyaman skul i stat long wol?
◻ ?Afta Bigfala Wora, Setan i traem stanemap wanem? ?Mo olsem wanem God i spolem plan ya?
◻ ?Babilon i kam pija long wanem?
◻ ?Wanem fasin fri i kamaot long 537 B.K.T.? ?Long faswan handred yia K.T.? ?Long 1919?
◻ ?Long 1951, oli givim wanem nyufala save long tok ya “skul”? ?From wanem i kamaot long taem ya?
[Bokis/Foto Blong Pija Long Pej 11]
Ol gyaman tijing we ol man raonabaot long wol oli bilif long ol, oli kamaot long Babilon:
◻ Triniti, no tri god we oli stap long wan god
◻ Sol i no save ded
◻ Wok blong ol kleva—we oli toktok wetem ol “dedman”
◻ Fasin blong yusum pija blong mekem wosip
◻ Fasin blong talem majik tok blong kwaetem ol rabis speret
◻ Rul blong ol lida blong skul we oli gat bigfala paoa