?Yumi Save Ronwe Long Ol Faet?

FAET i wan bigfala samting we i mekem tingting i foldaon we ol nyus oli tokbaot. Ol nyus ya long saed blong rabis fasin i mekem yu harem nogud. Be ating oli mekem yu wantem save from wanem ol man oli yusum ol tul blong faet blong stretem ol rao blong olgeta. ?Bambae ol man oli neva lanem blong laef long pis?

Blong faenem wan ansa long faet we i stap kilim plante man i ded i had moa bitim blong fiksimap sik ya AIDS. Long ol yia biaen long 19 handred, olgeta nesen oli bin hivap finis blong mekem faet, oli sanem plante milyan man oli go long faet, mo oli bin spolem fulwan plante handred bigfala taon. Oli luksave se i no gat en long bigfala namba blong ol man we oli stap ded long taem blong faet. Ol intenasnal bisnes man we oli win gud from oli pem mo salem ol tul blong faet oli mekem se ol ami blong wol​—⁠mo ol raskal​—⁠bambae oli gohed blong kam raf moa.

Taem ol tul blong faet oli kam nogud moa blong kilim man i ded, namba blong soldia we oli ded, sik no kasem kil i go antap bigwan. Moa long haf blong 65 milyan soldia we oli bin faet long faswan bigfala faet blong wol oli ded no kasem kil. Samwe long 30 yia biaen, tu atomik bom nomo oli kilim i ded moa long 150,000 man Japan we oli no joen long ami. Stat long namba tu bigfala faet blong wol, ol faet oli kamaot moa long ol wanwan kantri. Yet, oli kilim ded fulap man, antap moa long ol man we oli no joen long ami, we naoia oli mekem 80 pesen blong olgeta we oli ded no oli kasem sik.

I narakaen se bigfala fasin ya blong kilim man i ded i kamaot long ol yia we oli bin traehad bitim bifo blong putum tabu long faet olsem wan rod blong traem stretem ol rao we i stap long medel blong ol nesen. I no longtaem i pas, taem oli finisim faet ya bitwin ol nesen we ol faet long ol narafala rod be oli no yusum tul blong faet (kol wo), ol hop i kam antap se wan nyu wol we i gat pis mo oda long hem bambae i kamaot. Be, pis long ful wol i stap oltaem olsem wan drim nomo. ?From wanem?

?Wan Samting We Man i Nidim?

Sam man blong histri mo ol man we oli stadi long kastom oli talem se man i no save ronwe long ol faet​—⁠mo tu ol man oli ol faet​—⁠hemia from we oli wan haf blong fasin ya blong evolusen we man i stap faet strong blong laef. Tingting olsem i gat paoa long wan man we i mekem stadi long saed blong ol faet, Friedrich von Bernhardi nao i talem strong long 1914 se oli mekem ol faet “long intres blong ol samting blong laef, sosaeti mo blong mekem laef, fasin joen mo fasin blong ol man i kam moa gud.” Tingting i bin stap se faet i wan rod blong karemaot ol man wanwan mo ol nesen we oli no gat paoa, long semtaem oli livim olgeta we oli gat paoa.

Ating toktok olsem i no save leftemap tingting blong plante milyan wido mo ol pikinini we papa mama blong olgeta i ded long bigfala faet. Tingting ya i agensem fulwan stret fasin, mo tu, i no laenap wetem ol rabis samting we oli rili hapen long taem oli yusum ol tul blong faet blong naoia. Ol masket i save sutum wan man we i gat paoa tu, mo bom i smasem olgeta we oli strong wetem olgeta we oli no strong.

Adolf Hitler i sakem ol nesen we oli mas lanem from ol nogud samting we oli hapen long faswan bigfala faet blong wol, hem i drim se bambae hem i yusum faet blong bildimap wan nambawan laen blong man. Long buk blong hem Mein Kampf, hem i raetem se: “Ol man oli kam hae moa taem oli mas traehad oltaem, mo long pis nomo we i stap oltaem bambae i mekem fasin ya i lus olgeta. . . . Hemia we i strong moa i mas rul antap long narafala mo no joen wetem hemia we i no strong.” Be Hitler i no leftemap ol man, hem i sakrifaesem plante milyan laef mo spolem wan ful kantri.

Sipos wo i no wan samting we wan man i nidim blong laef, ?wanem nao i fosem ol man blong spolem hem wan bakegen? ?Wanem ol paoa we oli pusum ol nesen blong mekem “wok ya blong ol man we oli wael olgeta”?a Biaen i gat wan lis blong sam fasin we oli haed we i blokem ol nambawan had wok blong ol man blong mekem pis.

Stampa Blong Wo

Fasin blong leftemap prapa kantri blong yumi wan wan. Plante taem ol man blong politik mo ol lida blong ol ami oli stampa blong fasin ya blong tinghae long kantri blong olgeta nomo, we i wan long olgeta bigfala paoa we i mekem faet i kamaot long medel blong ol nesen. Oli bin statem plante faet blong protektem “intres blong ol nesen” no blong lukaot long “fasin ona blong ol nesen.” Taem ol man oli holem tingting ya se bambae mi stanap long saed blong kantri blong mi, nating se i mekem i stret no i no stret, nao man i save mekem eskyus se fasin ya blong faet strong agens long narafala i blong blokem hem bifo we hem i yusum ol tul blong faet agens long olgeta.

No laekem defren laen blong ol man. Plante faet long wan kantri nomo oli stat mo oli gohed from se longtaem finis samfala oli no laekem kala, laen no kastom blong sam narafala. Ol nogud faet we oli kamaot long kantri ya we bifo oli kolem Yugoslavia, Laeberia, mo long Somalia oli sam eksampel we i jes kamaot i no longtaem.

Traehad blong winim narafala kantri long saed blong ekonomik mo ol tul blong faet. Long ol dei we i bin luk olsem se i gat pis bifo long faswan bigfala faet blong wol, ol nesen long Yurop oli stanemap plante bigfala ami. Jemani mo Engglan tufala i bin traem blong winim tufala long saed blong bildim ol sip blong faet. From we olgeta wanwan bigfala nesen we biaen oli kam joen long nogud faet ya oli bilif se wan wo i save mekem paoa blong olgeta i kam antap mo givhan bigwan long olgeta long saed blong ekonomi, taswe oli rere blong faet.

Faet blong ol skul. Ol defren tingting blong ol skul oli save mekem faet i kamaot, antap moa taem fasin seraot blong ol defren kala blong man i biaen long samting ya ol faet long Lebanon mo Not saed blong Aelan, mo tu ol faet ya bitwin India mo Pakistan, i kamaot from ol skul oli badfren.

Man we yumi no save we i sapotem wo. Baebol i talemaot se “god blong ol samting blong naoia,” Devel Setan, i wok strong moa naoia bitim bifo. (2 Korin 4:⁠4) Hem i kros tumas mo i gat “smol taem nomo” i stap, taswe hem i stap mekem ol trabol i kamaot, mo ol faet tu, we i mekem se ol man blong wol ya oli harem nogud moa.​—⁠Revelesen 12:⁠12.

I no isi blong karemaot ol samting ya we oli stap haed we oli stampa blong ol faet. Bitim 2,000 yia bifo, Plato i talem se ded man nomo i luk en blong wo.” ?Yumi mas akseptem tok ya blong hem we i no leftemap hop blong yumi nating, olsem we hem i wan strong trutok? ?No yumi gat risen blong hop se wan dei bambae i gat wan wol we i no moa gat wo long hem?

[Futnot]

[Foto Credit Line blong pija long pej 2]

Cover: John Singer Sargent’s painting Gassed (detail), Imperial War Museum, London

[Foto Credit Line blong pija long pej 3]

Instituto Municipal de Historia, Barcelona