?From Wanem i Taem Naoia Blong Mekem Disisen?

LONG ol yia bitwin 1500 mo 1600 B.K.T., God i jusumaot ol man Isrel ‘long ol narafala nesen’ blong oli kam olsem ‘nesen we i blong hem nomo, . . . wan tabu nesen.’ (Eksodas 19:​5, 6) Smoltaem biaen, oli lusum fasin tabu blong olgeta, hemia fasin klin blong olgeta long saed blong wosip. Oli letem fasin blong wosip long aedol mo ol rabis fasin blong ol nesen we oli stap raonabaot long olgeta, i mekem oli kam doti. Olsem nao, oli soemaot se “oli ol stronghed man.” (Dutronome 9:​6, 13; 10:16; 1 Korin 10:​7-11) Bitim tri handred yia afta long ded blong Josua, Jeova i stanemap ol jaj, ol man we oli stap tru long God, we olgeta nao, oli mas lidim ol man Isrel oli kambak long trufala wosip. Be, ol man Isrel “oli no lego ol rabis fasin mo fasin stronghed blong olgeta.”​—Jajes 2:​17-19.

Afta long taem ya, God i stanemap ol king mo ol profet we oli stap tru long hem, blong oli lidim ol man ya oli kambak long trufala wosip. Profet Asaraea i leftemap tingting blong King Asa mo ol man blong kantri blong hem, blong oli lukaot Jeova, se: “Sipos yu yu lukaot hem, hem bambae i letem yu yu faenem hem. Be sipos yu yu lego hem, hem bambae i lego yu.” Asa i stanemap bakegen trufala skul long kingdom blong Juda. (2 Kronikel 15:​1-16) Biaen, God i yusum profet Joel blong talem sem tok ya bakegen long olgeta. (Joel 2:​12, 13) Biaen bakegen, Sefanaea i givim advaes long ol man Juda blong “lukaot Jeova.” Yangfala king Josaea i mekem olsem, taem hem i mekem bigfala wok blong finisim fasin blong wosip long aedol mo ol doti fasin.​—Sefanaea 2:3; 2 Kronikel 34:​3-7.

Nating se wanwan taem olsem, oli tanem tingting from sin blong olgeta, skul blong olgeta i kam moa nogud. (Jeremaea 2:13; 44:​4, 5) Jeremaea i tok agens long ol doti fasin blong skul ya blong wosip long aedol, mo hem i tokbaot skul ya olsem wan samting we i no save kamgud, i se: “?Wan Kusaet i save jenisim skin blong hem? ?no wan lepad i save jenisim kala blong skin blong hem? Sipos yes, yufala, we ol man oli tijim yufala blong mekem samting we i nogud, bambae yufala tu, i save mekem samting we i gud.” (Jeremaea 13:23) Samting ya nao i mekem se God i givim wan strong panis long kingdom blong Juda. Ol ami oli spolem Jerusalem mo tempel blong hem long yia 607 B.K.T. Mo olgeta we oli no ded, ol man Babilon oli tekem olgeta oli go long Babilon, blong wok olsem slef. Mo oli stap 70 yia long kantri ya.

Afta long ol 70 yia ya, God i soem fasin sore long olgeta. Hem i lidim King Saeras blong mekem ol man Isrel oli fri, mo wan smol grup blong olgeta, oli gobak long Jerusalem blong bildim tempel bakegen. Oli no lanem wan lesen from trabol blong olgeta, be oli girap, oli tanem baksaed bakegen long trufala wosip. From samting ya, Jeova God i mas askem olgeta bakegen se: “Yufala i mas kambak long mi nao, blong mi tu mi save gobak long yufala.”​—Malakae 3:7.

From Wanem God i Sakemaot Ol Man Isrel

?Olsem wanem long skul blong ol man Isrel long taem blong Jisas? Ol lida blong skul we oli gat tu fes, oli ‘blaen, be oli stap lidim narafala,’ oli stap tijim “tok blong man nomo.” ‘Oli stap brekem loa blong God from kastom blong olgeta.’ Ol man ya oli stap ona long God “long ol toktok nomo blong olgeta,” be hat blong olgeta i stap longwe long hem. (Matyu 15:3, 4, 8, 9, 14) ?Nesen ya bambae i gat narafala jans yet blong tanem tingting from sin blong hem? No gat. Jisas i talem se: “Bambae God i putumaot yufala, bambae hem i no moa king blong yufala. Nao bambae hem i openem rod long ol narafala man we oli save mekem i stret long hem, blong bambae oli kam we hem i king blong olgeta.” Hem i talem tu se: “God i gowe long yufala finis, ples blong yufala [tempel long Jerusalem] i emti nomo.” (Matyu 21:43; 23:38) Sin blong olgeta i bigfala tumas. Oli sakemaot Jisas olsem Mesaea mo oli kilim hem i ded. Oli talem se Sisa blong Rom we i gat strong fasin, hem nao i king blong olgeta.​—Matyu 27:25; Jon 19:15.

Ol man Isrel oli no wantem save se taem we Jisas i mekem minista wok blong hem i wan taem blong jajmen. Jisas i talem long ol man Jerusalem we oli no stap tru long God, se: ‘Yufala i no luksave we taem ya i taem we God i kamtru long yufala blong jajem yufala.’​—Luk 19:44.

Long Pentekos long yia 33 K.T., God i statem wan nyufala nesen, no grup, ol disaepol blong Pikinini blong hem, Jisas Kraes, we tabu speret i makemaot olgeta. Ol man ya, bambae God i jusumaot olgeta long evri kala mo nesen. (Ol Wok 10:​34, 35; 15:14) ?I gat wan risen blong bilif se, biaen bambae skul blong ol man Jyu i save jenis? Ol ami blong ol man Rom oli givim ansa long yia 70 K.T. Oli smasemgud Jerusalem. God i sakem skul ya fulwan.​—Luk 21:​5, 6.

Bigfala Fasin Apostasi Blong Krisendom

Ol Kristin we tabu speret i makemaot olgeta, olgeta nao oli mekemap ‘wan tabu nesen, we i blong God nomo.’ (1 Pita 2:9; Galesia 6:16) Be faswan Kristin kongregesen, hem tu i no holem klin wosip blong hem blong longtaem.

Baebol i tokbaot wan taem we fasin apostasi, no fasin blong lego trufala bilif bambae i kam antap bigwan. Ol rabis gras long parabol blong Jisas we i minim ol gyaman Kristin, bambae oli traem blong gru i winim ol wit we i minim ol trufala Kristin. Hemia ol man we tabu speret blong God i makemaot olgeta. Parabol ya i soem se, i no longtaem, “taem ol man i stap slip,” gyaman Kristin Skul, we Devel Setan, bigfala enemi blong God, i sapotem, bambae i stat mo i kam antap bigwan. Samting ya i hapen afta long ded blong ol trufala aposol blong Kraes. Hemia wan taem we ol man oli slip long saed blong speret. (Matyu 13:​24-30, 36-43; 2 Tesalonaeka 2:​6-8) Olsem sam aposol oli bin talem, plante gyaman Kristin oli haed, oli kam insaed long medel blong ol trufala Kristin. (Ol Wok 20:​29, 30; 1 Timote 4:​1-3; 2 Timote 2:​16-18; 2 Pita 2:​1-3) Jon nao i laswan long ol aposol blong i ded. Samwe long yia 98 K.T., hem i raetem se ol ‘laswan haoa,’ blong ol aposol, i stat finis.​—1 Jon 2:​18, 19.

Taem Constantine, hedgavman blong Rom i meksemap skul wetem politik, ol samting long saed blong speret, ol tijing, mo fasin blong Krisendom, oli kam moa nogud. Plante man blong raetem histri oli agri se, long tingting blong ol Kristin man, “fasin ya we Jyos i win long ol yia bitwin 300 mo 400,” hem i “mekem trabol.” ‘Krisendom i no moa folemgud ol stret fasin,’ mo i akseptem plante fasin mo waes blong ol hiten man, olsem “fasin blong wosip long Meri,” fasin blong ona long “ol tabu man,” mo tu, bilif long saed blong Triniti.

Long taem ya, Krisendom i ting se hem i win, be hem i no rili win, mo biaen, fasin blong hem i kam moa nogud. Ol oda mo ol tijing we ol pop mo ol kaonsel oli putumap, we yumi no kaontem wetem Inkwisisin, ol Krused, mo ol “tabu” faet we oli mekem bitwin ol Katolik mo ol Protestan, i mekem se fasin blong skul i no moa save kamgud.

Long buk ya blong hem, A World Lit Only by Fire, William Manchester i raetem se: “Ol pop long ol yia 1400 mo 1500, laef blong olgeta i sem mak nomo olsem ol hedgavman blong Rom. Oli rij moa bitim ol narafala man long wol. Mo ol pop mo ol kadinal ya, oli kam rij moa from we oli salem tabu wok.” Taem fasin blong apostasi i kam antap bigwan, sam smol grup blong man no wanwan man we oli traehad blong faenem bakegen trufala Kristin Skul, oli soemaot se oli olsem wit. Plante taem, ol man oli ronem mo mekem nogud long olgeta from. Sem buk ya i talem se: “Samtaem, i luk olsem se ol trufala tabu man blong Kristin Skul, sam oli blong Protestan mo mo sam oli blong Katolik, ol man oli bonem olgeta long faea from bilif blong olgeta, taem oli laef nomo.” Sam narafala, olsem Martin Luther mo John Calvin, we plante taem, oli talem se oli ol man we oli traehad blong jenisim plante samting long skul, oli stanemap sam nyufala skul we oli defren long Katolik Jyos. Be ol skul ya oli stap folem yet ol stampa tijing blong Katolik. Mo tu, oli joen fulwan long ol bisnes blong politik.

Long saed blong Protestan, oli traehad blong stanemap samting ya we oli kolem fasin blong skul blong wekap bakegen. Eksampel, long ol yia 1700 mo 1800, oli sanem plante misinari oli go blong wok long ol narafala kantri. Be, ol man ya blong lukaot sipsip no ol lida blong ol skul ya, oli talem se tede, laef blong ol sipsip blong Protestan long saed blong speret i godaon bigwan. I no longtaem i pas, Oscar Cullmann, wan man Protestan we i man blong mekem dip stadi long saed blong jyos, i talem se “insaed long ol jyos, i gat wan bigfala trabol long saed blong bilif.”

Long Katolik Jyos tu, i gat ol jenis mo tu olgeta we oli agensem ol jenis. Stat long yia 1000 kasem 1200, nating se ol lida blong skul oli rij tumas mo kruked fasin blong olgeta i kam antap bigwan, oli stanemap sam grup blong ol pris we oli mekem strong promes long God blong stap olsem ol puaman. Kaonsel blong ol haeman blong jyos i wajemgud olgeta mo, sam man blong stadi oli talem se, oli daonem olgeta. Ale, long ol yia 1500, oli stanemap Wan Plan Blong Agensem Ol Jenis we Kaonsel blong Tren i lidim, we hem i mekem wan bigfala faet blong agens long Plan blong Protestan blong jenisim ol samting.

Long stat blong ol yia 1800, long taem we oli traehad blong mekem jyos i kamgud, Katolik Jyos i strong long ol man blong folem ol fasin blong jyos we oli stap finis. Nating se i olsem, yumi no save talem se oli mekem wan tru jenis blong stanemap bakegen trufala Kristin Skul, no gat. Be, ol jenis we oli mekem, oli jes blong protektem haenem blong ol lida blong skul long medel blong ol jenis we oli kamaot long wol long saed blong ol skul, politik, mo ol grup blong man.

I no longtaem i pas, long ol yia stat long 1960, i luk olsem se Katolik Jyos i wantem mekem wan bigfala jenis taem oli stanemap kaonsel ya, Vatikan Namba Tu. Be, pop we i stap rul, i putumap wan plan we i blokem samting ya we oli kolem fasin blong mekem kaonsel i kam nyuwan bakegen. Hem i wantem blokem strong tingting blong ol memba blong jyos we oli wantem jenisim sam samting, blong jyos i gohed moa. Plan ya we samfala man oli kolem, fasin blong stanemap Wojtya bakegen, wan grup blong Katolik i bin eksplenem olsem se, “nyufala fasin blong folem Constantine.” Magasin ya blong ol Jesuit, La Civiltà Cattolica i soemaot se, Katolik Jyos, semmak long ol narafala skul, i stap fesem “wan bigfala trabol long fulwol; hem i bigfala from we hem i joen wetem ol samting we oli stampa blong bilif mo Kristin laef; hem i blong fulwol from we hem i joen wetem olgeta haf blong Kristin Skul.”

Ol skul blong Krisendom oli no rili mekem wan jenis blong kamgud bakegen, mo neva bambae oli save mekem. From we long “taem blong tekem kakae” nomo, bambae trufala Kristin Skul i jes stanap bakegen. Hemia taem we ol man we oli olsem wit oli hivap long wan klin kongregesen. (Matyu 13:​30, 39) Plante fasin blong brekem loa mo ol fasin nogud, we ol man we nating se oli talem se oli Kristin no oli no Kristin, oli mekem long nem blong skul, i stanemap kwestin ya se, ?I stret blong ting se bambae i gat wan trufala jenis i kamaot long Krisendom?

?Krisendom i Save Jenis?

Buk blong Revelesen no Apokalips i yusum pija long saed blong wan woman blong rod, we nem blong hem “Bigfala Babilon” i olsem wan tok haed. (Revelesen 17:​1, 5) Plante handred yia finis, sam man blong ridim Baebol oli bin traehad blong eksplenem tok haed ya. Plante long olgeta oli harem nogud taem oli luk ol rij samting mo ol kruked fasin blong ol lida blong skul. Samfala oli ting se Bigfala Babilon i minim ol haeman blong skul. Long olgeta ya, i gat Jan Hus, wan Katolik pris blong Bohemia we, long 1415, oli bonem hem long faea, mo Aonio Paleario, wan man Itali we i stap wok from intres blong ol man we, long yia 1570, oli hangem hem mo bonem hem long faea. Tufala i traehad blong jenisim Katolik Jyos, wetem tingting se bambae hem i kasem fasin “ona bakegen olsem bifo,” be tufala i no winim.

Long defren fasin, japta 17 mo 18 blong Revelesen i soem se Bigfala Babilon i minim ogenaesesen blong olgeta gyaman skul raonabaot long wol.a “Woman blong rod” ya we i gat plante haf blong hem, i no save jenis from we “ol sin ya blong hem oli hivap i go kasem heven.” Mo tu, long ol yia 1900, kolosap olgeta skul, i no ol skul blong Krisendom nomo, oli joen long ol faet we i stap gohed blong mekem fulap blad i ron, mo ol kruked fasin we oli mekem ol man oli harem nogud. From samting ya, God i makemaot finis taem we bambae hem i spolem “Babilon.”​—Revelesen 18:​5, 8.

Naoia i Taem Blong “Kamaot Long Hem”

Ol samting we oli stap kamtru blong fulumap ol profet tok blong Baebol oli soem se yumi stap long “en” blong ol rabis “fasin ya blong wol.” (Matyu 24:3, NW) Wan man we i rili wantem wosip long God, hem i no save folem ol prapa tingting mo disisen blong hem wan. Hem i mas ‘lukaot Jeova taem hem i gat jans yet blong faenem hem.’ Yes, naoia i taem blong lukaot Jeova, from we “bigfala trabol” we Jisas i tokbaot i kolosap nomo. (Aesea 55:6; Matyu 24:21) Olsem we i hapen long ol man Isrel, God bambae i no letem kruked fasin blong wan skul jes from we skul ya i tok flas se hem i stap longtaem finis. Bitim fasin blong traem blokem hol long wan sip we kolosap i draon, ol man we oli wantem se God i glad long olgeta mo i sevem olgeta, oli mas hareap blong obei long oda ya blong Revelesen 18:​4, we i kamaot from tabu speret, se: “Ol man blong mi, yufala i kam. Yufala i kamaot long hem [Bigfala Babilon]. I nogud yufala i stap joen wetem hem long ol sin ya we hem i stap mekem, mo i nogud we bambae yufala i joen wetem hem blong panis wetem hem.”

?Be “kamaot long hem” blong go long weples? ?Weples bakegen yumi save faenem rod blong sef? ?I no gat denja blong lukaot sefples long wan rong ples? ?Olsem wanem yumi save makemaot wan skul nomo we God i glad long hem? Long Tok blong God nomo, yumi save faenem ol ansa we yumi save trastem. (2 Timote 3:​16, 17) Ol Wetnes blong Jeova oli askem yu blong traem stadi moa long Baebol. Bambae yu kasem save se hu ya ol man we God i jusumaot olsem ‘wan kampani blong man, blong holem nem blong hem.’ Ol man ya we bambae hem i protektem olgeta long bigfala dei blong kros blong hem we i kolosap nomo.​—Ol Wok 15:14; Sefanaea 2:3; Revelesen 16:​14-16.

[Futnot]

[Tok blong pija long pej 7]

Sipos sip we i olsem skul blong yu i stap draon, blong sevem laef blong yu, jyam long sip we i olsem trufala Kristin Skul