?Hu Ya Ol Masoret?

JEOVA, ‘God blong trutok,’ i lukaotgud long Tok blong hem, Baebol, blong i stapgud kam kasem taem blong yumi ya. (Ol Sam 31:5) Be Setan, enemi blong trutok, i bin traehad blong jenisim mo spolem Baebol. Taswe, ?olsem wanem Baebol i bin stap sem mak olsem oli bin raetem fastaem, kam kasem naoia?​—Ridim Matyu 13:39.

Yumi save faenem haf blong ansa long kwestin ya long wan tok blong Tija Robert Gordis. Hem i talem se: “Ol man oli no gat naf fasin tangkyu long ol Hibru man we oli mekem ol kopi blong Baebol, we oli kolem ol masoret no ‘ol man blong lukaotgud long kastom.’ Ol man ya blong mekem ol kopi blong Baebol we oli no talem nem blong olgeta, oli lukaotgud blong raetem ol kopi blong Tabu Buk long fasin we i stretgud mo wetem bigfala kea mo lav.” Nating se yumi no save nem blong bighaf blong ol man ya blong mekem ol kopi blong Baebol, ol store blong histri oli talem klia nem blong wan famle blong ol Masoret​—hemia, famle Ben Asher. ?Wanem samting we yumi save long saed blong olgeta mo ol narafala Masoret?

Famle Ben Asher

Haf blong Baebol we oli raetem fastaem long Hibru lanwis, mo we plante man oli kolem Oltesteman, sam man Jyu nao we oli mekem wok blong kopi, oli raetem ol kopi blong hem. Long ol yia faef handred kasem naen handred K.T.,a oli kolem ol man ya blong mekem ol kopi, se ol Masoret. ?Wanem nao ol wok blong olgeta?

Long plante handred yia, ol man oli raetem lanwis Hibru we oli no putum ol vowel (a, e, i, o, u) long ol wod. Man we i ridim, hem nao i jes putum ol vowel. Be long taem blong ol Masoret, stret fasin blong talem ol tok long Hibru lanwis i stap lus, from we plante man Jyu oli no moa toktokgud lanwis ya. Sam grup blong ol Masoret long Babilon mo Isrel oli mekemap sam saen, blong raetem kolosap long ol wod, blong soem wetaem oli mas makem strong wan haf blong wan wod, mo olsem wanem oli mas talem ol vowel. Oli stanemap samwe long tri defren grup blong ol saen. Be wan we biaen ol man oli yusum moa, hemia fasin blong ol Masoret long Taebirias, kolosap long Lugun blong Galili, ples blong famle Ben Asher.

Long sam buk, i gat lis blong faef laen blong ol Masoret we oli kamaot long spesel famle ya, i stat long Asher we i Olfala Moa long ol yia seven handred K.T. Sam narafala, hemia Nehemiah Ben Asher, Asher Ben Nehemiah, Moses Ben Asher, mo laswan, Aaron Ben Moses Ben Asher long ol yia naen handred K.T.b Hemia ol faswan man blong mekem ol beswan saen, we oli makem long ol wod blong soem rod we oli ting se i stret blong talem ol tok long Hibru haf blong Baebol. Blong wokem ol saen ya, oli mas faenemaot stampa blong fasin blong joenem ol wod long Hibru lanwis. Ol man oli neva bin raetemdaon ol rul long saed blong fasin ya blong joenem ol wod long Hibru lanwis. From samting ya, yumi save talem se ol Masoret ya nao oli sam long ol faswan man blong stanemap ol rul blong soem olsem wanem blong joenem ol wod long lanwis Hibru.

Aaron, laswan Masoret blong folem kastom blong famle Ben Asher, hem i faswan blong raetem mo jekem bakegen ol save ya. Hem i mekem samting ya long wan buk we nem blong hem “Sefer Dikdukei ha-Te’amim.” Hemia i faswan buk we i talem ol rul blong joenem ol wod long Hibru lanwis. Buk ya i kam olsem impoten buk we ol narafala man blong wokem ol fasin blong joenem ol wod long Hibru lanwis oli yusum, long ol handred yia we oli kam biaen. Be hemia i jes wan smol risal. Wan narafala wok we ol Masoret oli mekem i moa impoten. ?Wanem wok ya?

I Nidim Nambawan Fasin Blong Rimemba

Bigfala samting we ol Masoret oli traehad blong mekem, hemia blong raetem evri wod blong Baebol, mo tu, evri leta long evri wod, i stret nomo. Blong mekem samting ya, ol Masoret oli yusum smol ples long saed long ol wanwan pej, blong raetem ol save we i soem ol ples we ol man blong mekem ol kopi bifo, oli bin jenisim wan tok, maet from we oli wantem jenisim no from we oli mestem. Long ol ples long saed blong pej, ol Masoret oli makem sam wod no fasin blong joenem ol wod we i narakaen. Oli makem hamas taem ol wod ya oli kamaot long wan buk no long fulwan Hibru haf blong Baebol. Oli raetem long fasin we oli sotem ol tok, from we i no gat bigfala ples. Mo tu, oli makem weswan wod mo leta i stap stret long medel blong sam buk, olsem wan samting blong halpem olgeta blong jekemap ol wok blong olgeta biaen. Oli go kasem mak ya we oli kaontem evri leta blong Baebol, blong mekem sua se oli mekem ol kopi we oli stretgud.

Antap mo daon long pej, ol Masoret oli raetem ol tok we i longfala moa, blong eksplenem sam long ol sot tok we oli bin raetem long saed blong pej.c Samting ya tu i givhan bigwan blong jekemap ol wok blong olgeta. Long taem ya, i no gat ol namba long ol vas mo i no gat konkodans blong Baebol. ?Taswe, olsem wanem ol Masoret oli save faenem ol defren ples long Baebol we oli tokbaot sem samting, blong yusum olsem wan fasin blong jekem wok blong olgeta? Antap mo daon long ol pej, oli raetem haf blong wan narafala vas we i talem sem toktok. Samting ya i blong mekem oli tingbaot weples long Baebol oli save faenem wod no ol wod we oli bin makem long pej ya. From we i no gat plante ples blong raetem ol samting, plante taem oli raetem wan stampa wod nomo blong mekem oli tingbaot vas we i sem mak. Blong mekem se ol tok we oli raetem long ol ples ya i givhan long olgeta, ol man ya oli mas save baehat fulwan Hibru haf blong Baebol.

Ol tok we oli longfala tumas blong putum long saed blong ol pej, oli muvum i go long wan narafala haf blong hanraet ya. Eksampel, ol tok we ol Masoret oli raetem long saed blong pej kolosap long Jenesis 18:​3, i soem tri Hibru leta. Hemia wan namba long Hibru, we i sem mak long namba ya 134. Long wan narafala ples long hanraet, i gat wan lis blong 134 ples we ol faswan man blong mekem ol kopi bifo long ol Masoret, oli tekemaot nem blong Jeova long Hibru hanraet, mo oli putum “Masta” long ples blong nem ya.d Nating se ol Masoret oli save ol jenis ya, oli no mekem disisen blong jenisim hanraet ya we ol narafala oli pasem i kam long olgeta. Be oli makem ol jenis ya wetem ol tok we oli raetem long saed blong ol pej. ?Be from wanem ol Masoret oli lukaotgud blong no jenisim ol hanraet, we ol man blong mekem kopi bifo long olgeta, oli bin jenisim? ?Bilif blong ol man Jyu ya i defren long bilif blong ol man we oli laef bifo long olgeta?

?Wanem Bilif Blong Olgeta?

Long taem ya we ol Masoret oli kam strong moa long wok blong olgeta, skul blong ol man Jyu i stap rao from ol defren tingting. Long ol yia bifo wan handred K.T., tingting blong ol tija blong skul blong ol man Jyu i stap gat moa paoa long ol man. Taem oli raetem Talmud wetem ol mining we ol tija blong ol man Jyu oli stap talem, hanraet blong Baebol i go long seken ples. Ol man oli tinghae moa long mining we ol tija ya oli putum long loa we ol man oli stap talem nomo. From samting ya, fasin ya blong lukaotgud long Baebol blong i no jenis, maet i no moa impoten long tingting blong ol man.

Long ol yia seven handred K.T., wan grup we oli kolem olgeta ol Karaet, oli agensem fasin ya we i stap kam antap. Blong soem se i impoten blong mekem Baebol stadi wanwan, oli sakemaot haenem blong ol tija blong ol man Jyu mo Talmud, mo ol mining we oli stap talem. Oli yusum hanraet blong Baebol nomo olsem tok we oli mas folem. Fasin ya i mekem se oli nidim ol kopi blong ol hanraet ya we oli stretgud. Olsem nao, wok blong ol Masoret i kam impoten bakegen.

?Ol bilif blong ol tija blong ol man Jyu mo ol Karaet i gat bigfala paoa long ol Masoret? M. H. Goshen-Gottstein, wan man blong hae save long saed blong ol Hibru hanraet blong Baebol, i talem se: “Ol Masoret oli bilif fulwan . . . se oli stap mekem wan olfala kastom i stap strong, mo sipos oli jenisim, bambae samting ya i moa nogud bitim enikaen narafala samting we oli save mekem.”

Ol Masoret oli tingbaot wok blong olgeta blong mekem ol stret kopi blong Baebol olsem wan tabu wok. Maet sam narafala bigfala tingting long saed blong skul i pusum olgeta wanwan. Be, i luk olsem se ol tingting ya oli no gat paoa long wok blong olgeta. Ol tok we oli raetem long saed blong ol pej i klia nomo. Taswe, skul i no save mekem plante toktok blong rao from. Hanraet blong Baebol nao i bigfala samting long ful laef blong ol Masoret. Oli no save jenisim nating.

Wok Blong Olgeta i Save Halpem Yumi

Nating se ol prapa man Isrel oli no moa stap olsem ol man we God i jusumaot olgeta, ol man Jyu ya we oli mekem ol kopi blong Baebol, oli givim laef blong olgeta fulwan blong traem mekem se Tok blong God i stapgud mo stret. (Matyu 21:​42-44; 23:​37, 38) Robert Gordis i tokbaot wok blong famle Ben Asher mo ol narafala Masoret. Hem i raetem se: “Ol man ya we i no gat samting i save stopem hadwok blong olgeta mo we oli gat tingting daon, . . . oli mekem strongfala wok ya we ol narafala man oli no luk, blong lukaotgud long ol hanraet blong Baebol, blong i no lus mo i no jenis.” (The Biblical Text in the Making) Frut we i kamaot se, taem ol man olsem Luther mo Tyndale, we oli wantem mekem sam jenis long ol skul long ol yia 1500, oli agensem paoa blong jyos, ale oli stat blong tanem Baebol i go long ol lanwis we ol man long taem ya oli save ridim, i gat wan hanraet blong Hibru we i stapgud, we oli yusum olsem stampa blong wok blong olgeta.

Tede, wok blong ol Masoret i stap givhan long yumi yet. Hibru hanraet blong olgeta i stampa blong Hibru haf blong Baebol ya New World Translation of the Holy Scriptures. Plante man tede, we oli gat sem fasin olsem ol Masoret bifo, blong givim laef blong olgeta blong mekem wok ya mo blong lukaotgud long ol hanraet blong i stap stret, oli gohed yet blong tanem Baebol ya i go long plante lanwis. Yumi mas soem sem tingting olsem olgeta ya long saed blong fasin blong lesingud mo obei long Tok blong Jeova God.​—2 Pita 1:19.

[Ol futnot]

[Bokis/Foto blong pija long pej 28]

Fasin Blong Talem Ol Tok Long Lanwis Hibru

BLONG plante handred yia, ol Masoret oli lukaotem beswan rod blong raetem ol saen mo mak blong soem stret rod blong talem ol tok long Hibru. Taswe, i no wan sapraes blong faenem se, evri man we i kamaot long laen blong famle Ben Asher oli kamgud moa long wok ya long laef blong olgeta wanwan. Ol hanraet we oli stap yet, oli soem ol stael mo fasin blong tufala laswan Masoret nomo long famle Ben Asher, hemia Moses mo Aaron.e Wan stadi we oli mekem blong skelem ol hanraet ya, i soem se Aaron i stanemap sam rul long sam smol poen long saed blong fasin blong talem mo raetem ol tok, we oli defren long ol rul we papa blong hem, Moses, i stanemap.

Ben Naphtali i laef semtaem wetem Aaron Ben Asher. Kairo Kodeks blong Moses Ben Asher i gat plante mak long hem we oli ting se Ben Naphtali i bin raetem. Taswe, i luk olsem we Moses Ben Asher i tijim Ben Naphtali long plante samting. Sipos no, maet tufala evriwan i bin holemtaet kastom we plante man oli bin folem longtaem bifo. Plante man we oli mekem dip stadi long samting ya, oli talem se fasin blong Ben Asher i defren long fasin blong Ben Naphtali. Be M. H. Goshen-Gottstein i raetem se: “I luk olsem se i stret nomo blong tokbaot tufala defren fasin blong wok insaed long famle Ben Asher, mo blong kolem tu defren hanraet ya se: Ben Asher agensem Ben Asher.” Taswe i no stret blong tokbaot wan fasin nomo blong Ben Asher. I no from we laen blong Aaron Ben Asher i hae moa we ol man oli agri long fasin blong ol hanraet blong hem. Oli laekem moa hanraet blong Aaron Ben Asher from we Moses Maimonides, wan man blong mekem dip stadi long Talmud long ol yia 1100, i presem wok ya blong hem.

Haf blong Eksodas 6:2 we oli makem ol ples blong putum ol vowel mo blong yusum ol narafala fasin blong talem, mo haf ya bakegen we oli no makem ol samting ya long hem

[Futnot]

[Tok blong pija long pej 26]

Taebirias, stampa blong wok blong ol Masoret, long ol yia 700 kasem 900

[Credit line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.