Jerusalem Long Taem Blong Baebol—?Oli Faenem Wanem Taem Oli Digim Graon?

LONG Jerusalem, stat long 1967, i gat sam bigfala wok blong digim graon blong faenem ol samting blong bifo, we yumi intres long hem. Plante long ol ples ya we oli bin digim, naoia oli open blong ol man oli save go luk. Taswe, bambae yumi visitim sam long olgeta graon ya, mo luk olsem wanem ol samting blong bifo we oli faenem oli laenap wetem ol samting we Baebol i talem.

Jerusalem Blong King Deved

Bigfala Hil blong Saeon we Baebol i tokbaot, mo we oli bildim Taon blong Deved antap long hem, i luk olsem i nating nomo insaed long bigfala taon blong Jerusalem tede. Long 1978 kasem 1985, profesa Yigal Shiloh we i ded finis naoia, i lidim wok blong digim ples ya we Taon blong Deved i bin stap long hem bifo. Ale, long is saed blong hil, oli faenem wan bigfala ston we i luk olsem ol step, no faondesen blong wan haos.

Profesa Shiloh i talem se ating bigfala ston ya hem i haf blong wan bigbigfala faondesen. Ol Jebusaet bifo (hemia ol man we oli laef long ples ya bifo we Deved i winim long faet) oli bin bildim wan bigfala strong haos antap long faondesen ya, blong lukaot long taon ya. Man ya i eksplenem se bigfala ston ya we hem i faenem antap long faondesen ya, i haf blong wan nyufala strong haos we Deved i bildim long sem ples we ol Jebusaet oli bin bildim strong haos blong olgeta long hem bifo. Long 2 Samuel 5:9, yumi ridim tok ya se: “Deved i go stap long strong haos ya, mo oli kolem ples ya se Taon blong Deved. Mo Deved i bildim plante samting, stat long smol hil mo saed i kam.”

Kolosap long bigfala stonwol ya i gat ol ples we wora saplae i stap kam insaed long taon ya bifo, mo i luk olsem we oli bildim sam haf blong olgeta long taem blong Deved. Sam toktok we Baebol i talem long saed blong tanel we i stap karem wora i kam long Jerusalem, i mekem sam kwestin oli kam antap. Eksampel, Deved i talem long ol man blong hem se “eniman we i go blong faetem ol Jebusaet, hem i mas pastru long tanel blong wora ya, blong kasem” ol enemi. (2 Samuel 5⁠:⁠8) Kapten blong ol soldia blong Deved, Joab, i mekem olsem. Be, ?wanem mining blong “tanel blong wora”?

Sam narafala kwestin oli stanap long saed blong Tanel blong Saeloam, we ating ol wokman blong King Hesekaea oli bin digim long ol yia seven handred B.K.T.a mo we 2 King 20:20 wetem 2 Kronikel 32:30 i tokbaot. ?Olsem wanem tufala grup blong man we oli stat digim tanel ya, wan long wan en mo wan long nara en blong hem, oli faenem stret ples we hol blong tufala i mas joen? ?From wanem rod we oli folem i tantanem olbaot, nao tanel ya i longfala moa i bitim sipos oli bin mekem i go stret nomo? ?Olsem wanem oli save pulum win taem oli stap wok aninit long graon, antap moa sipos oli yusum ol laet we oli bonem oel?

Magasin ya Biblical Archaeology Review i givim sam ansa long ol kwestin ya. Dan Gill, wan man blong hae save long saed blong ol ston we oli faenem aninit long graon, i givhan long grup ya we oli digim graon. Hem i talem se: “Aninit long Taon blong Deved i gat ol gudfala graon we mifala i kolem karst. Tok ya Karst mifala i yusum blong tokbaot wan ples we i fulap olbaot nomo long ol hol, kef, mo ol smosmol krik we oli kamaot from wora we i ron aninit long graon mo i pastru long ol ston. . . . Stadi blong mifala long ol ples ya blong wora aninit long Taon blong Deved, i soemaot se ol man we oli gat gudhan oli bin wokem olgeta ya. Oli mekem sam smosmol wel mo hol oli kam bigwan moa nao oli joenem olgeta long wora saplae blong taon ya.”

Maet samting ya nao i save eksplenem olsem wanem ol man oli digim Tanel blong Saeloam. Maet rod blong tanel ya i folem wan smol krik we i stap ron finis aninit long hil ya. Maet ol grup we oli stat long tufala en oli jes bin joenem ol kef we oli stap finis aninit long graon blong mekem wan tanel. Biaen, oli mekemgud rod ya blong wora i save ronaot long springwora blong Gihon i godaon kasem Wora blong Saeloam, we ating i stap samples insaed long stonwol blong taon ya. Ol man we oli mekem wok ya oli rili gat gudhan mo waes, from we taem tufala en blong hol ya i joen, wan saed i 32 sentimita moa hae nomo long narawan, nating se hol ya i longfala olsem 533 mita.

Ol man blong stadi oli luksave longtaem finis se stampa blong wora saplae blong taon ya bifo, hemia springwora ya blong Gihon. Hem i stap afsaed long stonwol blong taon ya be i no longwe tumas, mekem se oli wokem wan tanel mo wan wel we i dip olsem 11 mita, nao ol man blong taon ya oli no nidim blong aot long stonwol we i blokem taon ya blong go kasem wora. Ol man oli putum nem blong wel ya se Wel blong Warren, hemia nem blong Charles Warren we i faenem wel ya long 1867. Be, ?wetaem oli bin wokem tanel mo wel ya? ?Hem i stap finis long taem blong Deved? ?Hemia nao tanel blong wora we Joab i bin yusum? Dan Gill i ansa se: “Blong faenemaot sipos Wel blong Warren i wan hol blong wora we i stap finis no man i wokem hem, mifala i stadi long wan drae pis graon we i stap long saed blong hol ya. Mifala i wantem faenem wan samting we oli kolem kabon-14. Be, mifala i no faenem samting ya long graon ya. Hemia i soemaot se drae graon ya i gat 40,000 yia finis: Hemia klia pruf se wel ya i stap finis, i no wan man i digim.”

Sam Samting Blong Taem Blong Hesekaea We Oli Stap Yet Tede

King Hesekaea i laef taem nesen blong Asiria i stap faet mo winim evri ples raonabaot long hem. Long namba sikis yia blong rul blong hem, ol man Asiria oli winim Sameria, bigfala taon blong ol ten laen. Eit yia biaen (732 B.K.T.), ol man Asiria oli kambak bakegen, mo oli wantem faetem Juda mo Jerusalem. Seken Kronikel 32:​1-8 i tokbaot plan blong Hesekaea blong agensem olgeta ya. ?I gat pruf blong samting ya we yumi save luk yet long taem blong yumi?

Yes, long 1969, Profesa Nahman Avigad i faenem sam samting we oli bin stap long taem ya bifo. Taem oli digim graon oli faenem haf blong wan bigfala stonwol, faswan haf blong hem i longfala olsem 40 mita, hem i bigwan olsem 7 mita, mo, oli ting se maet hem i hae olsem 8 mita. Haf blong stonwol ya i stanap long ston mo narafala haf blong hem i stanap antap long ol haos we oli nyuwan long taem ya, be oli spolem olgeta bakegen blong bildim bigfala stonwol ya. ?Hu ya i bildim stonwol ya mo wetaem? Ripot we i stap long wan buk long saed blong ol samting blong bifo we ol man blong digim graon oli faenem, i talem se: “Tu vas blong Baebol nao oli halpem Avigad blong faenemaot stret dei mo risen from wanem oli bildim stonwol ya bifo.” Tufala vas ya oli se: “Mo tu, hem i mekem tingting blong hem i strong nao hem i bildimap bakegen fulwan stonwol ya we i brobrok, mo hem i stanemap ol haos we oli hae tumas antap long hem, mo raon long stonwol ya afsaed hem i bildimap wan narafala stonwol bakegen.” (2 Kronikel 32:5) “Mo tu, bambae yu pulumdaon olgeta haos ya blong bildim stonwol ya i bigwan moa, we man i no save winim.” (Aesea 22:10) Tede ol man we oli go visitim ples ya oli save luk wan haf blong stonwol ya we oli kolem Brod Wol, long eria blong ol man Jyu long Olfala Taon.

Plante ples we oli digim oli soemaot se Jerusalem long taem bifo, i bigwan moa i bitim tingting we oli bin gat fastaem. Ating hemia from we i gat plante tumas man oli aot long not oli kam stap long Jerusalem afta we ol man Asiria oli bin faet mo winim hem. Profesa Shiloh i tingting se taon blong ol man Jebusaet i kavremap samwe long 6 hekta. Long taem blong Solomon, taon ya i kavremap 16 hekta blong graon. Be 300 yia biaen, taem King Hesekaea i rul, bigfala strong taon ya wetem stonwol we i raonem hem, i gru kasem we i kavremap 60 hekta.

Ol Beregraon Long Taem Blong Faswan Haos Prea

Ol beregraon long taem blong Faswan Haos Prea, hemia bifo we ol man Babilon oli kam spolem Jerusalem long 607 B.K.T., olgeta tu oli givim plante save long yumi. Ol man oli sapraes long samting we oli faenem long ol yia 1979 mo 1980, taem oli digimaot sam kef blong berem man, we oli stap long saed blong ol hil long Vali blong Hinom. Wan man blong digim graon, Gabriel Barkay, i talem se: “Long olgeta yia we ol man oli digim graon long Jerusalem blong faenem ol samting blong bifo, oli no faenem plante samting long Faswan Haos Prea, olsem hemia we mifala i faenem i stap long beregraon ya. I gat bitim wan taosen defdefren samting insaed long hem.” Hem i gohed se: “Wan bigfala drim blong olgeta man we oli digim graon long Isrel, antap moa long Jerusalem, hemia, blong faenem wan samting we ol man bifo oli raetem toktok long hem.” Ale oli faenem tu smol selva skrol, mo ?wanem tok i stap long tufala?

Barkay i eksplenem se: “Taem mi luk smol selva hanraet ya wetem wan spesel aeglas, mi luk we hem i fulap long ol tok we oli raetemgud ol wanwan leta blong hem. Oli bin yusum wan samting we i sap blong raetem ol tok long skrol ya we i flat olsem pepa, i tintin, mo i sofsof nomo. . . . Nem blong God i stap klia long hanraet ya, hemia fo Hibru leta ya we oli raetem long Hibru blong bifo, yod-he-waw-he.” Long wan buk we Barkay i raetem biaen, hem i ademap se: “Mifala i sapraes blong faenem se tufala selva hanraet ya tugeta oli gat ol toktok blong talem blesing, we oli sem mak long ol Blesing blong Pris we Baebol i tokbaot.” (Namba 6:​24-​26) Hemia faswan taem we man i faenem nem blong Jeova long wan hanraet we oli faenem long Jerusalem.

?Olsem wanem ol man blong stadi oli faenemaot yia blong ol selva hanraet ya? Hemia from ol narafala samting we oli faenem raonabaot long ol selva hanraet ya. Oli faenem bitim 300 pis blong graonpot long beregraon ya, we oli olsem ol graonpot blong ol yia 600 mo 500 B.K.T. Hanraet ya, oli skelem wetem ol narafala hanraet we oli makem yia blong olgeta finis. From samting ya, oli luksave se oli blong sem taem nomo. Naoia ol skrol ya oli stap long Musium blong Isrel long Jerusalem, mo man i save go luk olgeta.

Jerusalem i Lus Long 607 B.K.T.

Baebol i tokbaot taem we Jerusalem i lus long 607 B.K.T. Seken King japta 25, 2 Kronikel japta 36, mo Jeremaea japta 39, oli tokbaot taem we ami blong Nebukadnesa i bonem taon ya long faea. ?Ol samting we ol man blong digim graon oli faenem i no longtaem, oli soemaot se store ya i tru? Folem tok blong Profesa Yigal Shiloh, “ol klia pruf we ol man blong digim graon oli faenem, i sapotemgud tok blong Baebol [long saed blong taem we Babilon i spolem Jerusalem]; olsem sam samting we oli spolem olgeta fulwan, mo saen blong wan bigfala faea we i kakae haf blong ol haos we oli wokem long wud.” Hem i gohed moa se: “Long evri ples we oli digim long Jerusalem oli bin faenem pruf se wan samting i bin spolemgud Jerusalem.”

Ol visita oli save luk sam samting we oli stap yet blong soem se taon ya i lus kolosap 2,500 yia bifo. Taoa blong Isrel, Rum we i Bon, mo Bullae Haos, oli nem we ol man oli givim long sam samting we oli faenem taem oli digim graon, mo plante man oli go visitim ol ples ya naoia. Wan woman mo man blong digim graon blong faenem ol samting blong bifo, Jane M. Cahill mo David Tarler, oli raetem long buk ya Ancient Jerusalem Revealed se: “Yumi luksave se ol man Babilon oli bin spolemgud Jerusalem, from plante samting we oli faenem aninit long graon oli blakgud olsem we faea i bonem. Oli faenem ol samting ya long ol ples olsem Rum we i Bon mo Bullae Haos. Be i no hemia nomo. Long is saed blong hil tu oli faenem ol hif ston we oli folfoldaon taem ol haos oli brobrok. Storeyan blong Baebol long saed blong taem ya we taon ya i lus . . . i laenapgud wetem pruf we ol man oli faenem taem oli digim graon.”

Taswe, ol toktok blong Baebol long saed blong Jerusalem, stat long taem blong Deved i kam kasem we hem i lus long 607 B.K.T., i stretgud wetem plante pruf we ol man oli faenem long ol 25 yia we oli pas, taem oli digim graon long ples ya blong faenem ol samting blong bifo. Be ?olsem wanem long saed blong Jerusalem long faswan handred yia K.T.?b

Jerusalem Long Taem Blong Jisas

Wok blong digim graon, tok blong Baebol, tok blong man Jyu ya we i stadi long histri, Josephus, mo sam narafala samting bakegen, oli halpem ol man blong stadi, blong save long saed blong Jerusalem long taem blong Jisas, bifo we ol man Rom oli spolem hem long 70 K.T. Biaen long wan bigfala hotel long Jerusalem, ol man oli wokem wan smol taon wetem ol smosmol haos, we i olsem pija blong taon blong Jerusalem fastaem. Mo oltaem oli stap ademap sam nyufala samting long smol taon ya folem samting we ol man blong digim graon oli faenem. Bigfala samting blong taon ya hemia Hil blong Haos Prea, we Herod i bin mekem i kam bigwan tu taem moa long hemia we i stap long taem blong Solomon. Faondesen i bigwan moa i bitim ol narafala kaen faondesen we man i mekem long taem bifo. Hem i kolosap 480 mita long tu saed blong hem mo 280 mita long tu narafala saed blong hem. Sam ston blong bildim faondesen ya oli kasem 50 tan taem oli skelem, mo wan blong olgeta kolosap i kasem 400 tan. Wan man blong stadi i talem se, “long taem bifo, i no gat wan narafala ston we man i katem we i bigwan olsemia.”

Taswe, sam man oli sapraes taem oli harem Jisas i talem se: “Sipos yufala i brekemaot haos ya blong God, bambae long tri dei, mi mi stanemap bakegen.” Olgeta ya oli ting se hem i stap tokbaot prapa haos prea ya, be hem i rili minim “bodi blong hem.” Taswe, oli talem se: “Man, olgeta oli stap hadwok long fotesikis yia finis blong stanemap haos ya blong God. ?Olsem wanem bambae yu yu save stanemap long tri dei nomo?” (Jon 2:​19-21) From ol wok blong digim graon raonabaot long Hil blong Haos Prea, naoia ol man we oli visitim ples ya oli save luk sam haf blong ol stonwol mo sam narafala samting bakegen, we oli bin stap long taem blong Jisas. Mo oli save wokbaot tu long sem step we Jisas i bin wokbaot long olgeta blong go long get blong haos prea ya, long saed i go long saot.

Long eria blong ol man Jyu long Olfala Taon, i no longwe long stonwol blong Hil blong Haos Prea, long saed i go long wes, i gat tu ples we oli digimaot. Oli soemaot ol samting blong faswan handred yia K.T., olsem Haos we i Bon, mo sam haos we oli kolem Eria blong Herod. Afta we oli faenem Haos we i Bon, man ya Nahman Avigad we i digim graon blong faenem ol samting blong bifo, i raetem se: “I kam klia naoia se ol man Rom oli bonem haos ya long 70 K.T., taem oli kam spolem Jerusalem. Hemia fastaem we ol man blong digim graon long taon ya oli faenem klia pruf se taon ya i bin bon long faea.”​—Lukluk ol foto long pej 12.

Sam long ol samting ya we oli faenem, oli givim save long saed blong laef blong Jisas tu. Ol haos ya oli digimaot long saed Antap long Taon, long ples we ol rijman blong Jerusalem oli laef long hem wetem ol hae pris. Oli faenem se plante haos oli gat wan smol besin we oli yusum blong swim long hem folem kastom. Wan woman we i stadi long saed ya, i talem se: “Bigfala namba blong ol besin blong swim ya oli pruvum se ol man we oli laef long saed Antap long Taon long taem blong Namba Tu Haos Prea, oli folemgud ol loa mo kastom long saed blong fasin blong stap klin. (Ol loa ya oli stap insaed long Misna, we ten japta blong hem oli eksplenem gud mikveh, besin ya blong swim long hem.)” Save ya i halpem yumi blong luksave from wanem Jisas i tokbaot ol kastom ya we ol Farisi mo ol tija blong loa oli bin folem.​—Matyu 15:​1-​20; Mak 7:​1-​15.

Ol man oli sapraes tu blong faenem bigfala namba blong besin we oli wokem long ston long Jerusalem. Nahman Avigad i talem se: “?From wanem plante man long Jerusalem bifo oli stat wantaem nomo blong yusum ol besin ya? Ansa i stap long halakhah, hemia ol loa blong ol man Jyu, long saed blong klin fasin. Mishnah i talem se ol samting we oli wokem long ston oli no save kam doti . . . Long kastom blong olgeta, ston i no wan samting we i save mekem man i doti.” Ol man oli talem se maet hemia nao risen from wanem ol man oli fulumap wora we Jisas i bin tanem i kam waen, i go long ol bigfala botel we oli wokem long ston be i no long graon.​—Levitikas 11:33; Jon 2:6.

Sipos yu visitim Musium blong Isrel, bambae yu luk tu narakaen bokis i stap wetem bun blong dedman insaed long tufala. Biblical Archaeology Review i eksplenem se: “Ol man oli yusum ol bokis blong putum bun blong dedman insaed long hem, long wan handred yia bifo we ol man Rom oli spolem Jerusalem long 70 K.T. . . . Oli putum dedman long wan hol we man i katem long saed blong kef we i blong berem ol dedman long hem. Afta we bodi i rotin finis, oli karem ol bun mo oli putum i stap insaed long wan bokis​—plante taem oli wokem bokis ya long spesel ston ya laemston, mo oli flasem.” Tufala bokis ya we man i save go luk long musium oli bin faenem long Novemba 1990, long wan kef blong berem dedman long hem. Wan man blong digim graon blong faenem ol samting blong bifo, Zvi Greenhut, i raetem ripot ya se: “Tok ya . . . ‘Caiapha’ we oli raetem i stap long tu bokis blong bun blong dedman we oli bin faenem long wan ples blong berem dedman, oli faswan samting we ol man blong digim graon oli faenem long ples ya wetem tok ya long hem. Maet hem i nem blong famle blong Hae Pris Kaeafas, we . . . Nyu Testeman i tokbaot . . . Hem i long haos blong man ya nao, long Jerusalem we ol man oli putum Jisas i go long han blong hedgavman blong ol man Rom ya Ponjes Paelet.” Long wan long tufala bokis ya i gat bun blong wan man we i gat raonabaot 60 yia. Ol man blong stadi oli talem se maet hemia ol bun blong Kaeafas. Wan narafala man blong stadi i talem se samting ya i blong taem blong Jisas, i se: “Wan smol mane we oli faenem insaed long wan narafala bokis blong ol bun blong dedman, oli bin wokem long taem blong Herod Agripa (37-​44 K.T.). Tufala bokis wetem nem blong Kaeafas long tufala maet oli blong stat blong faswan handred yia.”

William G. Dever i wan profesa blong Yunivesiti blong Arisona, long saed blong wok blong digim graon blong faenem ol samting blong bifo long ol kantri raonabaot long Medel Is. Hem i tokbaot Jerusalem se: “Mifala i no gyaman taem mifala i talem se long ol laswan 15 yia, mifala i faenemaot moa samting taem mifala i digim graon long Jerusalem i bitim olgeta 150 yia bifo.” Tru ya, long olgeta yia we oli pas i no longtaem, oli faenem plante samting blong bifo taem oli digim graon long Jerusalem we oli mekem ol store blong Baebol oli kam klia moa.

[Ol futnot]

[Foto Credit Line long pej 9]

Wan eksampel blong Taon blong Jerusalem long taem blong Namba Tu Haos Prea​—i stap long graon blong Holilan Hotel, Jerusalem

[Foto blong pija long pej 10]

Antap: Kona blong Hil blong Haos Prea long Jerusalem, long saed i go long saotwes

Raetsaed: Godaon insaed long wel blong Warren