?Olsem Wanem Baebol i Kam Kasem Yumi?—Haf Tu
Faea i sut i go antap long skae taem ol man oli gohed blong putum moa samting long bigfala faea ya. Be, hemia i no jes wan faea olbaot nomo. Strongfala faea ya we i bigwan tumas i stap kakae plante Baebol, mo ol pris mo bisop oli stap lukluk nomo. !Bisop blong London i bin pem evri Baebol, blong spolem olgeta evriwan long faea. !Be hem i no save se, long rod ya hem i stap halpem William Tyndale, wan man blong tanem Baebol i go long narafala lanwis, blong gat inaf mane blong wokem plante moa Baebol!
?Wanem i pusum tufala man ya blong agensem tufala olsemia? Long wan Wajtaoa we i pas finis, yumi bin tokbaot olsem wanem Baebol i kasem ol man long lashaf blong ol Medel Ejes.a Naoia, yumi kam long stat blong wan taem we mesej mo paoa blong Tok blong God i rili makem laef blong ol man.
Wan Man i Kamtru Blong Statem Wan Nyufala Wok
John Wycliffe, wan man we ol man oli tinghae long hem from we hem i skul long yunivesiti blong Oksfod, i raetem mo talemaot ol strong tok agensem ol fasin blong Katolik Jyos we oli no laenap wetem Baebol. Olgeta tok blong hem i stanap long ‘loa blong God,’ hemia Baebol. Hem i sanem ol studen blong hem, we oli kolem olgeta ol Lolad, oli wokbaot long olgeta ples long Engglan blong talemaot mesej blong Baebol long Engglis lanwis, long olgeta man we oli wantem lesin. Bifo we hem i ded long 1384, hem i statem wok blong tanem Baebol we i stap long lanwis Latin i go long Engglis lanwis we ol man long taem blong hem oli toktok.
Jyos i faenem plante risen blong no laekem nating man ya Wycliffe. Faswan samting se, hem i tok agensem ol lida blong jyos from we oli bitim mak long plante fasin blong olgeta, mo oli mekem rabis fasin long saed blong seks. Antap long samting ya, plante man we oli agri long ol tingting blong Wycliffe, oli yusum ol tijing blong hem blong sapotem fasin rebel blong olgeta agensem jyos. Ol lida blong jyos oli putum fol blong samting ya long Wycliffe, mo afta we hem i ded tu oli gohed blong talem ol tok blong panisim hem, nating se hem i neva sapotem ol raf fasin ya blong ol rebel grup.
Long leta we Ajbisop Arundel i raetem i go long Pop John 23 long 1412, hem i tokbaot John Wycliffe se, “wan prapa man nogud we i stap hambag long ol man, mo we ol man oli no laekem blong tingbaot hem nating, hem i pikinini blong Setan mo i stampa man blong sapotem mo folem fasin we i agensem Kraes.” Long lastok blong strongfala leta blong Arundel, hem i raetem se: “Laswan samting, we i olsem fulmak blong ol sin blong hem, hemia se, hem i tanem Baebol i kam long lanwis blong ol manples.” Yes, wanem we i mekem ol lida blong jyos oli kros moa, hemia se Wycliffe i wantem wokem wan Baebol we olgeta man oli save ridim long prapa lanwis blong olgeta.
Nating se plante man oli agensem Wycliffe, sam haeman oli holem Baebol ya we i stap long lanwis blong ol manples. Wan long olgeta ya, hemia Anne blong Bohemia, we long 1382 hem i maredem wan man we biaen i kam King Richard 2 blong Engglan. Woman ya i gat ol Gospel long Engglis lanwis we Wycliffe i tanem, mo hem i stadi oltaem long ol Gospel ya. Taem hem i kam kwin, wok blong tanem Baebol i gohed moa from we hem i sapotem tingting ya blong wokem wan Baebol long lanwis blong ol manples. Wok ya i gohed moa long plante narafala ples tu, i no long Engglan nomo. Anne i pulum ol studen blong Yunivesiti blong Prag, long Bohemia, blong oli kam long Oksfod. Long ples ya, oli glad tumas blong stadi long ol buk blong Wycliffe mo oli tekem sam long ol buk ya oli gobak long Prag wetem olgeta. Plante man long Yunivesiti blong Prag oli laekem ol tijing blong Wycliffe, mo biaen, samting ya i givhan blong mekem tingting blong Jan Hus i strong blong mekem wok blong hem. Hem i wan studen, mo biaen, i kam wan tija long ples ya. Hus i tanem Baebol we i stap long olfala lanwis Slavonik, i go long lanwis Jek we ol man oli save ridim. Ol bigfala wok blong hem oli mekem se plante man long Bohemia mo ol narafala kantri raonabaot, oli save ridim Baebol.
Jyos i Givimbak
I gat wan narafala samting we i mekem ol lida blong jyos oli kros bigwan long Wycliffe mo Hus. Tufala i tijim se “hanraet we i klin,” no faswan hanraet blong Baebol we man i no ademap wan samting yet long hem, i gat moa paoa i bitim ol “tok we ol man oli ademap.” Hemia ol tok we i eksplenem mining blong sam vas we ol man oli raetem long saed blong ol wanwan pej blong ol Baebol we jyos i agri long olgeta, ol tok we i strong blong kasem save long hem mo i folem kastom mo tingting blong man nomo. Stampa tingting blong tufala man ya blong prij, hemia nao blong mekem se faswan hanraet blong Tok blong God i kasem olgeta man.
Long 1414, Kaonsel blong ol Katolik long Konstens, Jemani, i mekem wan gyaman promes long Hus se, bambae i no gat wan samting i hapen long hem sipos hem i kam stanap long fored blong olgeta blong eksplenem ol tingting blong hem. Long kaonsel ya i gat 2,933 pris, bisop, mo kadinol. Hus i talem se sipos kaonsel ya i naf blong yusum Baebol blong pruvum se ol tijing blong hem oli rong, ale, bambae hem i agri blong sakem bilif mo wok blong hem. Be, hemia i no plan blong kaonsel. Long tingting blong olgeta, fasin blong Hus blong tok agensem olgeta ya we oli gat haenem i naf finis blong givim raet long olgeta blong kilim hem i ded. Ale, long 1415, oli fasem hem long pos mo bonem hem long faea. Hem i stap prea wetem bigfala voes gogo hem i ded.
Semfala kaonsel ya i mekem wan laswan samting blong jajem mo daonemgud nem blong John Wycliffe tu, taem i givim oda blong digimaot ol bun blong hem long beregraon long Engglan mo bonem olgeta. From we oda ya i nogud tumas, i no gat wan man i mekem gogo kasem 1428, nao pop i tok strong se oli mas folem oda ya. Be, olsem bifo, olgeta strongfala raf fasin ya we oli kamaot, oli no daonem strong tingting blong ol man we oli laekem trutok. Defren olgeta, tingting blong ol man ya i kam strong moa blong wokem wan Baebol.
Wok Blong Prentem i Gat Bigfala Paoa
Long 1450, 35 yia nomo afta we Hus i ded, wan man Jemani we nem blong hem Johannes Gutenberg, i kam faswan man blong yusum wan mesin we i wok hem wan blong prentem pepa. Faswan buk we hem i prentem wetem mesin ya, hemia Vulgate Baebol long lanwis blong Latin, mo i finisim wok ya long 1455. Taem yia 1495 i kamtru, fulwan Baebol no haf blong hem i kamaot finis long plante lanwis, we i folem oda ya: lanwis blong Jemani, Itali, Franis, Jek, Datj, Hibru, Katalan, Grik, Spen, Slavonik, Potugal, mo Sebia.
Wan man Netelan we i skulgud, nem blong hem Desiderius Erasmus, i faswan man blong prentem fulwan kopi blong Grik hanraet blong Baebol long 1516. Erasmus i wantem tumas se Baebol “i go long olgeta lanwis blong olgeta man.” Be, hem i no wantem mekem wok ya blong tanem Baebol i go long narafala lanwis, from we hem i no wantem lusum gudnem we hem i gat wetem ol haeman. Nating se i olsem, sam man we oli kam biaen long hem oli no fraet blong mekem wok ya. Wan long ol man ya we i rili mekem nambawan wok, hemia William Tyndale.
William Tyndale Mo Engglis Baebol
Tyndale i skul long Oksfod, mo raonabaot long yia 1521, hem i go stap long haos blong Masta John Walsh blong wok olsem tija blong ol pikinini blong man ya. Taem oli sidaon raon long tebel blong famle Walsh blong tekem ol gudfala kakae we i stap, plante taem yangfala man ya Tyndale i agyu wetem ol lida blong jyos long ples ya. Blong agensem tingting blong olgeta, Tyndale i jes openem Baebol mo soem ol vas long olgeta. Sloslou, famle Walsh i stat bilif long olgeta samting we Tyndale i stap talem, nao oli no moa singaot ol lida blong jyos oli kam long haos blong olgeta oltaem olsem bifo, mo oli stat blong no laekem olgeta tu. From samting ya, ol lida blong jyos ya oli kam kros moa agensem Tyndale mo ol bilif blong hem.
Long wan rao, lida blong jyos we i stap tok agensem Tyndale, i talem se: “I moagud we yumi gat loa blong pop i bitim we yumi gat loa blong God.” Tingbaot olsem wanem we Tyndale i talem wetem strong bilif se: “Mi no agri wetem Pop mo ol loa blong hem. Sipos God i letem mi mi laef, bifo we plante yia i pas, bambae mi mi mekem we smol boe we i pulum aean blong brekem graon long garen, i save moa long saed blong Baebol i bitim yufala.” Saye, Tyndale i save nao se bilif blong hem i stret. Biaen, hem i raetem se: “From ol samting we i hapen, mi mi save se sipos Baebol i no stap long prapa lanwis blong ol memba blong jyos blong oli ridim wetem prapa ae blong olgeta, bambae oli no gat rod blong save ol trufala tijing blong Baebol. Long rod ya nomo, bambae oli save kasem ol stampa poen, stret oda blong ol samting we i hapen, mo mining blong Baebol.”
Long taem ya, i no gat wan man i prentem Baebol long Engglis yet. Taswe long 1523, Tyndale i go long London blong askem Bisop Tunstall blong givim raet long hem mo blong sapotem hem long wok ya blong tanem Baebol i go long Engglis. From we bisop ya i no wantem luk hem, Tyndale i lego kantri blong Engglan blong gohed folem plan blong hem, mo hem i neva kambak bakegen long kantri ya. Long Kolon, Jemani, sam man oli spolem faswan mesin blong hem blong prentem buk, mo Tyndale i jes gat jans nomo blong ronwe wetem sam pej blong buk we hem i wantem prentem, we oli sas tumas long tingting blong hem. Be, long Woms, Jemani, hem i wokem mo i finisim bitim 3,000 kopi blong “Nyu Testamen” long Engglis lanwis. Long stat blong yia 1526, hem i sanem ol Baebol ya oli go long Engglan blong ol man oli seremaot olbaot. !Sam long olgeta ya nao, oli ol Baebol we Bisop Tunstall i pem blong bonem long faea, be hem i no save se long rod ya hem i stap halpem Tyndale blong gohed long wok blong hem!
Stadi i Mekem Save i Kam Klia Moa
I klia se, Tyndale i laekem tumas wok ya we hem i stap mekem. Olsem buk ya The Cambridge History of the Bible i talem: “Baebol i mekem hem i hapi. Fasin blong hem blong raet wetem gudhan mo glad, i mekem yumi haremsave se hem i hapi.” Tyndale i wantem se Baebol i toktok long olgeta man, long wan lanwis we i stretgud mo i isi blong kasem save long hem. Taem hem i stadi moa, hem i faenemaot mining blong plante tok blong Baebol we jyos i bin haedem blong plante handred yia finis. Tyndale i no fraet nating long ded no long ol nogud tok we enemi blong hem, Masta Thomas More, i raetem agensem hem. No gat. Hem i raetem olgeta samting we hem i faenemaot se i stret, oli go long Baebol we hem i tanem.
Tyndale i yusum hanraet blong Erasmus we i stap long lanwis Grik, i no yusum hemia we i stap long lanwis Latin. From samting ya, hem i jenisim sam tok olsem, “fasin sore” i kam “lav” blong soemaot fulwan mining blong Grik tok ya a·gaʹpe. Mo tu, hem i yusum tok ya “kongregesen”b long ples blong tok ya “jyos,” hem i putum “tanem tingting from ol sin” long ples blong “mekem sam samting we pris i talem olsem panis from sin,” mo i yusum tok ya “elda” long ples blong “pris.” (1 Korin 13:1-3; Kolosi 4:15, 16; Luk 13:3, 5; 1 Timote 5:17, Tyndale) Ol jenis ya oli spolemgud paoa blong jyos mo ol kastom we jyos i folem, olsem fasin blong talemaot sin long ol pris.
Mo tu, Tyndale i holemtaet tok ya “laef bakegen long ded,” mo i sakemaot bilif long saed blong pegatri mo speret blong dedman, from we oli no kamaot long Baebol. Hem i raetem wan leta i go long More, mo i tokbaot ol man we oli ded se: “Taem yufala i talem se olgeta ya oli go long heven, hel, no pegatri, [yufala] i sakemaot ol stret toktok we Kraes mo Pol oli talem blong pruvum se i gat laef bakegen long ded.” Long saed ya, Tyndale i yusum Matyu 22:30-32 mo 1 Korin 15:12-19. Hem i gat stret tingting taem hem i bilif se ol dedman oli no save long wan samting gogo kasem taem we bambae oli laef bakegen long ded long fyuja. (Ol Sam 146:4; Eklesiastis 9:5; Jon 11:11, 24, 25) Samting ya i minim se fulwan fasin ya blong prea long Meri mo ol “tabu man” i blong nating nomo, from we olgeta ya oli ded finis, mo oli no save harem no karem prea blong man i go long God.
Tyndale i Tanem Hibru Haf Blong Baebol
Long 1530, Tyndale i wokem wan kopi blong Pentatuk, hemia faswan kasem namba faef buk blong Hibru haf blong Baebol. From samting ya, hem i kam faswan man blong tanem Baebol long lanwis Hibru i go stret long Engglis. Mo tu, Tyndale hem i faswan man blong yusum nem blong Jeova taem hem i tanem Baebol i kam long Engglis lanwis. Wan man London we i skulgud, nem blong hem David Daniell, i raetem se: “I sua se, ol man we oli ridim Baebol blong Tyndale, oli sek bigwan blong luk se nem blong God i stap klia long hem.”
From we Tyndale i traehad blong mekem ol tok we hem i tanem oli kliagud, hem i yusum plante defren wod long Engglis blong tanem wan wod long Hibru. Be, hem i folemgud fasin blong joenem ol tok long Hibru. From samting ya, hanraet blong hem i holemtaet klia mesej mo paoa blong Hibru hanraet. Hem wan i talem se: “Fasin blong lanwis Hibru i moa kolosap wan taosen taem wetem Engglis, i bitim lanwis Latin. Fasin blong talem wan samting long tufala lanwis ya i kolosap sem mak. Taswe, mi save tanem plante wod oli go stret long Engglis lanwis, we wan wod long Hibru i stret long wan wod long Engglis.”
Fasin ya blong folemgud prapa hanraet long Hibru, i mekem se plante toktok long Baebol blong Tyndale oli folem Hibru fasin blong tok. Ating sam long ol tok ya oli narakaen long ol faswan man we oli ridim. !Be, biaen, plante man oli ridim Baebol ya oltaem, mekem se, plante blong ol tok ya oli kam haf blong Engglis lanwis! Sam eksampel blong samting ya hemia, “wan man we i agri long prapa hat blong mi” (olsem i stap long 1 Samuel 13:14), “pasova,” mo “nani we i karem sin blong ol man.” Be, narafala samting we i moa impoten, hemia se ol man we oli ridim Engglis Baebol ya oli kasem stret tingting we Hibru hanraet i stap talem. Taswe, oli stat blong kasem save long mining blong Baebol we i kamaot long God.
Loa i Putum Tabu Long Baebol Mo Wok Blong Tyndale
Ol man oli glad tumas from we oli gat jans blong ridim Tok blong God long prapa lanwis blong olgeta. Ol man Engglan oli soem se oli laekem tumas ol Baebol ya, taem oli pem evriwan we oli kam insaed long kantri blong olgeta. Samtaem oli haedem olgeta insaed long ol bigfala bag blong kaliko no narafala samting olsem. Long semtaem ya, ol lida blong jyos oli tingting se sipos ol man oli stat tinghae tumas long Baebol mo lukluk i go long hem nomo blong lidim olgeta, samting ya bambae i daonem paoa we olgeta oli gat antap long ol man ya. Taswe, eniman we i wantem tanem Baebol no eniman we i sapotem wan man olsem, i stap long bigfala denja blong ded.
Tyndale i gohed blong wok long fasin haed long Antwep, Beljium, nating se Jyos mo Gavman oli stap agensem hem. Mo tu, hem i makemaot tu dei evri wik blong mekem samting we hem i laekem—hemia wok blong prij long ol narafala Engglis man we oli ronwe long kantri blong olgeta from trabol, mo long ol puaman, mo ol sikman. Hem i spenem bighaf blong ol mane blong hem long samting ya. Be, bifo we Tyndale i save tanem fulwan Hibru haf blong Baebol i go long Engglis, wan man Engglan we i kam wan gyaman fren blong Tyndale, i ripotem hem blong kasem mane. Long 1536, oli kilim Tyndale i ded long Vilvod, Beljium. Lastok blong hem se, “!Masta! openem ae blong king blong Engglan.”
Long 1538, King Henry 8 i givim oda folem ol prapa risen blong hem nomo, se evri jyos long Engglan i mas gat ol Baebol long hem. Nating se hem i no presem Tyndale from nambawan wok blong hem, be Baebol we hem i jusum, hemia nao Baebol we Tyndale i bin tanem. Long rod ya, plante moa man oli stat save mo laekem Baebol we Tyndale i wokem. Taswe, long ol yia we oli kam biaen, Baebol ya i kam olsem “stampa kopi we bighaf blong ol man oli folem taem oli mekem sam moa kopi” blong Baebol long Engglis. (The Cambridge History of the Bible) Taem ol man oli raetem King James Version long 1611, oli tekem kolosap 90 pesen blong Baebol we Tyndale i tanem blong putum i go long Baebol ya.
Fasin ya we man i fri blong kasem mo ridim Baebol, i mekem bigfala jenis i kamaot long Engglan. !Samtaem ol man oli wantem tumas blong storeyan tugeta long saed blong Baebol we i stap long ol jyos, mekem se oli no moa lesin long sevis blong jyos! “Ol olfala oli lanem blong rid blong oli save ridim Tok blong God stret, mo ol pikinini oli joen wetem ol olfala blong lesin long ol tok ya.” (A Concise History of the English Bible) Long ol yia ya, namba blong ol Baebol we ol man oli pem, mo we oli tanem i go long plante moa lanwis long ol narafala ples blong Yurop tu, i go antap bigwan. Be fasin blong ol man long Engglan blong ridim Baebol oltaem i gat paoa long fulwol. ?Olsem wanem samting ya i kamtru? Mo, ?ol narafala stadi mo ol samting we man i faenemaot, oli mekem wanem jenis long ol Baebol we yumi yusum tede? Bambae yumi finisim storeyan blong yumi long wan narafala Wajtaoa biaen.
[Ol futnot]
a Ol yia 500 go kasem 1500.
b Wan grup blong man we oli joen wanples blong wosip.
[Tok blong pija long pej 26]
“Nyu Testamen” blong Tyndale long 1526—kopi ya nomo we oli no bin bonem long faea
[Credit Line]
© The British Library Board
[Tok/Foto blong pija long pej 26, 27]
(Lukluk niuspepa)
Sam Impoten Yia Long Wok Blong Givim Baebol Long Olgeta Man
Kristin Taem
Wycliffe i statem Baebol blong hem (bifo 1384)
1400
Oli kilim Hus i ded 1415
Gutenbeg—faswan Baebol we wan man i prentem long mesin raonabaot long 1455
1500
Sam Long Ol Faswan Baebol We Oli Prentem Long Lanwis Blong Ol Manples
Grik hanraet blong Erasmus 1516
“Nyu Testamen” blong Tyndale 1526
Oli kilim Tyndale i ded 1536
Henry 8 i givim oda blong putum Baebol insaed long ol jyos 1538
1600
King James Version 1611
[Ol foto]
Wycliffe
Hus
Tyndale
Henry 8