Ol Pilgrim Mo Ol Puritan—?Hu Olgeta Ya?
LONG taon ya Plymouth, Massachusetts, klosap long solwota long Not Amerika, i gat wan bigfala ston i stap, we oli katem namba ya 1620 long hem. Ol man oli singaot ston ya se Ston blong Plymouth, mo oli ting se hem i makem ples we sam man Yurop oli kamsoa long hem klosap 400 yia bifo. Maet yu save Inglis nem we ol man oli yusum blong singaot long olgeta, hemia Pilgrims (Ol Man Blong Wokbaot Olbaot) no Pilgrim Fathers (Ol Fata Blong Jos We Oli Wokbaot Olbaot).
Plante man oli save ol stori long saed blong kaen fasin blong ol Pilgrim we oli kamsoa long Amerika, we oltaem oli glad blong serem kakae blong olgeta wetem ol faswan manples blong Amerika. ?Be ol Pilgrim oli hu? ?Mo from wanem oli kam kasem Not Amerika? Blong save ansa blong tufala kwestin ya, yumi mas tingtingbak long taem blong wan king blong Inglan we nem blong hem Henry 8.
Trabol Long Saed Blong Skul Long Inglan
Klosap 100 yia bifo we ol Pilgrim oli aot long Inglan, bigfala skul long Inglan hem i Katolik. Pop i putum nem blong King Henry 8 se Man blong Protektem Jos. Be trabol i stat taem Pop Clement 7 i no wantem letem King Henry i mekem divos long woman blong hem Catherine blong Aragon, we i faswan blong ol sikis waef blong Henry.
Long semtaem ya we King Henry i gat problem insaed long mared blong hem, long plante ples long Yurop, ol Protestan oli girap oli wantem jenisim plante samting long Katolik Jos (Reformation). Fastaem, Henry i no wantem lusum nem we jos i givim long hem, ale hem i blokem ol man ya we oli agensem Katolik Jos blong oli no kam long Inglan. Be biaen hem i jenisim tingting blong hem. Katolik Jos i no letem hem i mekem divos long woman blong hem, ale hem i no moa wantem sapotem jos ya. Taswe, long yia 1534, hem i no moa letem se pop i hed blong ol Katolik long Inglan, be hem i putumap hem wan olsem hed blong Jos blong Inglan. Smoltaem biaen, hem i klosem ol skul we ol man oli tren long olgeta blong kam pris mo hem i salem ol bigfala pis graon blong jos. Long yia 1547, King Henry i ded, mo Inglan i stap long rod blong kam wan kantri we bigfala skul blong hem hemia Protestan.
Edward 6, pikinini blong King Henry, hem tu i no wantem we pop blong Rom i bos long Inglan. Be afta we Edward i ded long yia 1553, Mary, we papa blong hem Henry mo mama blong hem Catherine blong Aragon, hem i kam kwin. Gel ya i blong Katolik skul, mo hem i traem fosem ol man Inglan blong oli obei long pop. Strong fasin blong hem i mekem se plante Protestan oli ronwe blong haed. Hem i fasem bitim 300 man long pos, i bonem olgeta long faea gogo oli ded. From samting ya, ol man oli singaot hem se Bloody Mary (Mary we han blong hem i fulap long blad). Be Mary i no naf blong blokem ol man we oli wantem jenisim plante samting. Long yia 1558 Mary i ded mo haf sista long hem Elizabeth 1 i kam kwin. Niufala kwin ya i no wantem se pop bambae i fosem ol man Inglan blong folem Katolik skul.
Be sam Protestan oli ting se i no naf blong seraot nomo long jos blong Rom. Oli wantem tekemaot evri smosmol haf blong Katolik jos we oli stap. Oli wantem mekem wosip i kam klin, taswe ol man oli singaot olgeta se ol Puritan (Ol Man Blong Klinim Jos). Sam long olgeta oli no ting se i nidim ol bisop, mo oli ting se wanwan jos oli save bos long olgeta bakegen, we oli no dipen long mama jos. Olgeta we oli tingting olsemia, ol man oli singaot olgeta se ol Separatist (Ol Man We Oli Seraot Long Jos).
Long taem we Elizabeth i kwin, ol Puritan oli mekem ol man oli luksave olgeta, taem oli no agri long plante samting. Kwin i no glad long sam lida blong skul from we oli werem klos olbaot nomo, ale long yia 1564 hem i givim oda long Ajbisop blong Canterbury se hem i mas putumap ol rul long saed blong klos. Be ol Puritan oli no wantem folem ol rul ya from we oli ting se bambae oli tekem fasin blong ol pris blong Katolik we oli werem spesel klos. Wan narafala rao i kamaot long saed blong ol bisop mo ajbisop. Be Elizabeth i letem ol bisop oli stap, mo hem i mekem olgeta oli promes blong obei long hem olsem hed blong jos.
Sam Separatist Oli Kam Pilgrim
Long yia 1603, rul blong Elizabeth i finis mo James 1 i stat rul. Hem i strong long ol Separatist se oli mas obei long hem. Long yia 1608, wan grup blong ol Separatist long taon blong Scrooby, oli ronwe i go long Netelan, from we long ples ya oli save fri moa blong mekem wanem we oli wantem. Be ol man Netelan oli gat fasin blong letem enikaen jos nomo i stap, mo blong letem ol man oli mekem enikaen rabis fasin we oli wantem. Sloslo, fasin ya blong ol man Netelan i mekem se ol Separatist oli harem nogud moa i bitim taem ya we oli bin stap long Inglan. Ale oli girap oli aot long Yurop, mo oli go kasem Not Amerika. From we ol Separatist ya oli rere blong go long wan kantri farawe from bilif blong olgeta, biaen ol man oli singaot olgeta se ol Pilgrim.
Ol Pilgrim, we plante long olgeta oli Separatist, oli kasem raet blong stap long ples we ol man Inglan oli stap long hem long Virginia. Long Septemba 1620, oli aot long Inglan long sip ya Mayflower, blong go long Not Amerika. Samwe long 100 man, woman, mo pikinini, oli stap tu manis long sip ya blong krosem raf solwota blong Not Atlantik. Oli kamsoa long Cape Cod, plante handred kilometa long not blong Virginia. Long ples ya, oli raetem wan pepa we oli kolem Kontrak blong Mayflower. Pepa ya i talem se oli wantem mekem wan vilej mo putumap sam loa blong folem. Long Disemba 21, 1620, oli mekem ples blong olgeta long Plymouth.
Laef Blong Olgeta Long Niu Wol
Taem ol refuji ya oli kasem Not Amerika, oli no rere from bigfala kolkol long ples ya. Long ol faswan manis, stret haf blong ol man long grup ya oli ded. Be taem kolkol i finis, olgeta we oli laef i stap oli haremgud, nao oli bildim ol haos blong olgeta mo oli lanem wanem we ol manples blong Amerika oli planem long garen blong olgeta. Long koltaem blong yia 1621, ol Pilgrim ya oli gat plante samting finis, mo oli tekem taem blong talem tangkiu long God from blesing blong hem. Hemia nao stamba blong holide blong Talem Tangkiu (Thanksgiving), we ol man Yunaeted Stet mo plante narafala ples oli kipim. Ale, plante narafala man oli aot long Yurop oli kam, nao bifo we 15 yia i pas, i gat bitim 2,000 man long Plymouth.
Long semtaem, sam Puritan long Inglan oli gat sem tingting olsem ol Separatist oli bin gat. Oli ting se “Promes Lan” blong olgeta i stap long narasaed solwota blong Atlantik. Ale, long yia 1630, wan grup blong olgeta i kamsoa long wan poen long not blong Plymouth, mo oli statem Vilej blong Bei blong Massachusetts. Long yia 1640, i gat 20,000 man Inglan we oli stap long New England. Vilej blong Bei blong Massachusetts i kam bigwan gogo, long 1691, Vilej blong Plymouth i kam aninit long rul blong hem, nao ol Separatist Pilgrim oli no moa stap olgeta nomo. Ol Puritan oli gat bigfala paoa long wosip blong ol man New England, nao Boston i kam stamba ples blong skul blong olgeta. ?Olsem wanem oli mekem wosip?
Wosip Blong Ol Puritan
Ol Puritan we oli stap long Niu Wol, oli wokem ol haos miting long wud, mo oli joen wanples blong wosip evri Sande moning. Taem ples i no kolkol tumas, ol haos ya oli gud. Be taem ples i kolkol, i had blong ol man oli stap kwaet mo lesin long jos sevis, nating se oli strong long bilif blong olgeta. I no gat wan faea long ol haos miting ya blong mekem ples i wom. Ol man oli seksek tumas from kolkol, gogo, bodi blong olgeta i stat kam strong olsem aes. Plante taem, prija i werem hanglaf, sipos no, han blong hem i kam olsem aes taem i saksakem olbaot long win we i kolkol bitim mak.
Ol Puritan oli stanemap bilif blong olgeta long ol tijing blong Franis man ya John Calvin, wan Protestan we i wantem jenisim plante samting long jos. Oli bilif se God i makemaot evri samting long laef blong wanwan man, mo se God i save finis hu ol man we bambae hem i sevem olgeta mo hu ol man we bambae hem i panisim olgeta blong olwe long helfaea. Oli ting se nating we man i mekem olsem wanem, hem i no save jenisim tingting we God i gat long hem. Ol man oli no save sipos taem oli ded, bambae oli haremgud blong laef long heven no bambae oli bon long helfaea blong olwe.
Sloslo, ol lida blong ol Puritan oli stat prij long ol man se oli mas tanem tingting blong olgeta from ol sin blong olgeta. Oli givim woning se, nating we God i gat sore, be sipos ol man oli no obei long ol loa blong God, bambae oli go stret long helfaea. Oli tijim ol man long helfaea blong mekem se oli fraet, nao fraet ya bambae i pulum olgeta blong obei long ol stret rul. Long ol yia 1700, wan prija we nem blong hem Jonathan Edwards, i givim wan tok long saed blong “Ol Sinman Oli Stap Long Han Blong God We i Kros.” Taem hem i eksplenem helfaea ol man oli fraet bitim mak, nao sam narafala pasta we oli stap oli mas traem leftemap tingting blong ol man ya we oli harem nogud tumas.
Ol prija blong ol narafala ples oli stap long denja taem oli kam prij long Massachusetts. Tri taem ol haeman oli sakemaot woman ya Mary Dyer we hem i wan prija blong skul blong ol Kweka. Be evri taem, woman ya i kambak bakegen mo i gohed blong prijimaot tingting blong hem. Long Jun 1, 1660 oli hangem nek blong hem long taon ya Boston. Wan man we nem blong hem Phillip Ratcliffe, ating i fogetem se ol lida blong ol Puritan oli bin kros bigwan long ol man we oli no agri long olgeta. Ale hem i girap i tok agens long gavman mo jos blong Salem. From samting ya, ol lida ya oli wipim hem mo oli mekem hem i faen. Blong mekem se hem i no fogetem woning blong olgeta, oli katemaot tufala sora blong hem nao oli sakemaot hem. Strong fasin ya blong ol Puritan i mekem se plante man oli aot long Massachusetts oli go stap long ol vilej long ol narafala ples.
Flas Fasin i Mekem Faet i Kamaot
Plante Puritan oli ting se God i jusumaot olgeta olsem ol “spesel man” blong hem. From samting ya, oli ting se ol manples oli daon moa long olgeta mo se oli no gat raet blong gat graon. Tingting ya i mekem ol manples oli kam kros, nao sam long olgeta oli faetem ol Puritan. Ale ol lida blong ol Puritan oli talem se ol man blong olgeta oli no moa nidim blong folem loa blong Sabat dei. Olsem nao, oli save karem masket taem oli stap wokbaot long rod blong go long jos. Long 1675, ol samting i kam moa nogud.
Metacomet, no King Philip, we hem i jif blong laen blong ol Indian blong Amerika we nem blong laen ya Wampanoag, i luk we ol Puritan oli stap stilim graon blong ol manples blong hem. Ale hem i girap, i go long ol vilej blong olgeta, i bonem ol haos mo i kilim plante long olgeta i ded. Ol Puritan oli faet bak, mo faet ya i gohed blong plante manis. Long Ogis 1676, ol Puritan oli holem King Philip long Rhode Aelan. Oli katemaot hed blong hem mo katem dedbodi blong hem long fo haf. Hemia nao en blong Wo blong King Philip mo en blong independens we ol manples blong New England oli bin gat.
Long ol yia 1700, ol Puritan oli faenem wan niufala rod blong soemaot strong bilif blong olgeta. Sam pasta blong olgeta long Massachusetts oli tok agensem rul blong ol man Inglan mo oli pulum ol man blong wantem kam independen. Oli miksimap politik wetem skul taem oli toktok tugeta blong mekem plan blong faet blong jenisim ol samting.
Plante long ol Puritan oli man blong wokhad, oli no fraet, mo oli strong long skul blong olgeta. Sam man tede oli tokbaot yet “fasin we i sem mak long ol Puritan” mo “fasin blong no giaman mo no stil olsem ol Puritan.” Be ol gudfala fasin ya oli no mekem man i kam klin long ol giaman tijing. Jisas Kraes i neva joenem politik wetem wosip blong hem. (Jon 6:15; 18:36) Mo tu, raf fasin mo faet i agensem bigfala trutok ya: “Man we i no save lavem narafala man, hem i no save God, from we God i stamba blong fasin ya blong lavem man.”—1 Jon 4:8.
?Olsem wanem? ?Skul blong yu i tijim yu long bilif blong helfaea? ?Hem i talem se God i makemaot finis evri samting long laef blong yumi wanwan? ?Hem i tijim sam narafala samting we oli no laenap wetem Baebol? ?Ol lida blong skul blong yu oli mekem kampen blong politik? Sipos yu yu stadigud long Tok blong God, Baebol, bambae yu save faenem ‘prapa fasin blong ona long God, we hem i luk se i klin gud mo i stret gud,’ yes, bambae yu save faenem wosip we i rili klin mo we God i glad long hem.—Jemes 1:27.
[Bokis/Foto blong pija long pej 13]
OL PURITAN MO HELFAEA
Tijing blong helfaea we ol Puritan oli prijimaot, i no laenap wetem Baebol. Baebol i talem se ol dedman oli no save wan samting, oli no save harem i soa, mo oli no save haremgud tu. (Prija 9:5, 10) Trufala God i talem se tingting blong mekem man i safa long faea, ‘i no kamaot long hem nating.’ (Jeremaea 19:5; 1 Jon 4:8) Hem i askem long ol man blong oli jenisim laef blong olgeta, mo i no haremgud nating blong panisim man we i no wantem tanem tingting blong hem from sin we hem i mekem. (Esikel 33:11) Ol prija blong ol Puritan oli tijim samting we i defren long ol trutok ya blong Baebol. Plante taem oli tokbaot God olsem wan man we i wantem win nomo mo i glad blong spolem narafala. Mo tu, oli no pulum ol man blong soem sore, be oli pulum olgeta blong faet agensem ol narafala we oli no agri long olgeta.
[Tok blong pija long pej 10]
Ol ‘Pilgrim’ oli kamsoa long Not Amerika long 1620
[Credit Line]
Harper’s Encyclopædia of United States History
[Tok blong pija long pej 12]
Faswan lafet blong Talem Tangkiu, 1621
[Tok blong pija long pej 12]
Haos miting blong ol ‘Puritan’ long Massachusetts
[Foto blong pija long pej 12]
John Calvin
[Foto blong pija long pej 12]
Jonathan Edwards
[Tok blong pija long pej 13]
Wan ‘Puritan’ i stap karem masket taem hem wetem woman blong hem tufala i wokbaot blong go long jos
[Foto Credit Line blong pija long pej 11]
Library of Congress, Prints & Photographs Division
[Foto Credit Line blong pija long pej 12]
Top left: Snark/Art Resource, NY; top right: Harper’s Encyclopædia of United States History; John Calvin: Portrait in Paul Henry’s Life of Calvin, from the book The History of Protestantism (Vol. II); Jonathan Edwards: Dictionary of American Portraits/Dover
[Foto Credit Line blong pija long pej 13]
Photos: North Wind Picture Archives