Gha Re “Ọba Ọghe Okuọ” Vbe Ẹghẹ Okiekie Ẹdẹ Ne Ima Ye Na?

1. De emwi ne ẹmwẹ akhasẹ ni rre Baibol ya ima rẹn?

DE EMWI nọ khian sunu daa eguọmwadia e Jehova, vbe nẹi khian ghi kpẹẹ gbe? Ẹmwẹ akhasẹ ni rre Baibol ya ima rẹn emwi eso ne ima ne eguọmwadia e Jehova gha werriẹ aro daa. Ọ mwẹ ẹmwẹ akhasẹ ọkpa nọ wa ya ima rẹn emwi ne arriọba eso ni zẹ ẹtin vbe uhunmwu otagbọn na gha ru. Ẹmwẹ akhasẹ na rre ebe Daniẹl uhunmwu ẹnrẹn 11. Ẹmwẹ akhasẹ na guan kaẹn ọba eva ni gu egbe khọn, avbe ọba na ọre ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ. Emwi nibun ne ẹmwẹ akhasẹ na tae mwẹ amusẹ nẹ. Ọna keghi rhie ilẹkẹtin ne ima wẹẹ, ni ghi dekẹ vbe ẹmwẹ akhasẹ na gha vbe mwẹ amusẹ.

2. Zẹvbe nọ rre ebe Gẹnẹsis 3:15 kevbe Arhie Maan 11:7 kevbe 12:17, de emwi eso nọ khẹke ne ima kọ ye orhiọn ne ima mieke na rẹn otọ ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Daniẹl?

² Ne ima mieke na rẹn otọ ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Daniẹl uhunmwu ẹnrẹn 11, ọ khẹke ne ima kọe ye ekhọe wẹẹ, avbe arriọba ni khaevbisẹ vbe otọ ẹvbo ne eguọmwadia e Jehova nibun ye, ra avbe arriọba ni werriẹ aro nọ khọọ daa eguọmwadia e Jehova ẹre ẹmwẹ akhasẹ na dekaẹn. Ibozẹghẹ ẹre eguọmwadia e Jehova ni rre agbọn na khin, vbe a gha ya iran gie ọkhọngborrie emwa ni rre uhunmwu otagbọn na. Sokpan, vbọ ghi zẹe ne avbe arriọba na werriẹ aro nọ khọọ daa iran? Rhunmwuda, Esu kevbe agbọn nọ kha yan keghi hoo ne iran ya emwa hia ni ga e Jehova kevbe ni lele Jesu, khian otọ nọ gbẹvbi. (Tie Gẹnẹsis 3:15 kevbe Arhie Maan 11:7; 12:17.) Emwi ọvbehe nọ khẹke ne ima kọ ye orhiọn ọre wẹẹ, ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Daniẹl na gua ẹmwẹ akhasẹ nikẹre ni rre Baibol ro. Rhunmwuda ọni, ma ghaa hoo ne ima rẹn otọ ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Daniẹl, ọ khẹke ne ima yae taa ẹmwẹ akhasẹ nikẹre ni rre uwu e Baibol.

3. De emwi ne ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi na kevbe nọ ghi lele ọna?

³ Vbene ima na mwẹ ena hia vbe ekhọe, ma gha ziro yan ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Daniẹl 11:25-39 vbe ako iruẹmwi na. Ma gha vbe ziro yan avbe arriọba ni mudia ye ihe ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ, ke ukpo 1870 kpa ya sẹ ukpo 1991. Ma gha vbe guan kaẹn evbọzẹe nọ na khẹke ne ima werriegbe rhan otọ ẹmwẹ akhasẹ na. Vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna, ma gha ziro yan ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Daniẹl 11:40–12:1, ma gha vbe werriegbe rhan otọ re, emwi ne ẹmwẹ akhasẹ na wẹẹ ọ khian gha sunu ke ukpo 1991 kpa ya sẹ ẹghẹ na khian ya khọn okuo Amagẹdọn. Isama nọ mwẹ uhunmwuta nọ khare wẹẹ, “Ọba Eva Ni Gu Egbe Suan Vbe Ẹghẹ Okiekie Ẹdẹ” gha ru iyobọ nuẹn ya rẹn otọ ako iruẹmwi eva na sayọ. Sokpan, vbe okaro, gia guan kaẹn avbe arriọba ni mudia ye ihe ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ.

GHA RE ỌBA ỌGHE OKUỌ KEVBE ỌBA ỌGHE AHỌ?

4. De emwi eha nọ khian ya ima rẹn arriọba nọ mudia ye ihe ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ?

⁴ Vbe ẹghẹ ọghe Ivbi Izrẹl nẹdẹ, ọba nọ ghaa kha yan avbe ẹvbo ni rre odẹ okuọ ọghe Izrẹl, ẹre ọ ghaa re “ọba ọghe okuọ,” vbene ọba nọ ghaa kha yan avbe ẹvbo ni rre odẹ ahọ ọghe Izrẹl na gha re “ọba ọghe ahọ.” Vbọ ya ima kha vberriọ? Odibo ne Osanobua gie bu e Daniẹl keghi tama e Daniẹl wẹẹ: “Te I rre do rhie ma ruẹ emwi ne ọ gha sunu vbe egbe emwa ruẹ ẹdẹnakhuẹ. Umian ọghe ẹdẹnakhuẹ ẹre ọna khin.” (Dan 10:14) Agbẹnvbo ọghe Ivbi Izrẹl nẹdẹ ẹre ọ ghaa re emwa ọghe Osanobua vbene ọ te sẹ ẹghẹ na ya do Ugie Pẹntikọst vbe ukpo 33 C.E. Sokpan, ke ẹghẹ nii kpa, Osanobua keghi gbe ẹre ẹro rua wẹẹ, erhuanegbe Jesu ẹre ọ ghi re emwa irẹn. Nọnaghiyerriọ, egbe erhuanegbe Kristi ẹre nibun sẹ vbe ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Daniẹl uhunmwu ẹnrẹn 11 na mwẹ amusẹ, ẹi re agbẹnvbo ọghe Ivbi Izrẹl nẹdẹ. (Iwinna 2:1-4; Rom 9:6-8; Gal 6:15, 16) Sokpan, zẹvbe ne ẹghẹ ya khian, arriọba ughughan ẹre ọ ghi gha re ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ. Vbọrhirhighayehẹ, ọ mwẹ emwi eso nọ ya arriọba ughughan na khọ egbe. Nokaro, avbe arriọba na keghi khaevbisẹ vbe otọ ẹvbo ne eguọmwadia e Jehova nibun ye, ra iran werriẹ aro nọ khọọ daa eguọmwadia e Jehova. Nogieva, obọ dan ne iran ya mu emwa ọghe Jehova rhiẹre ma wẹẹ iran ma hoẹmwẹ e Jehova hiehie. Nogieha, avbe ọba na keghi gu egbe suan ye ukpo ọdakha.

5. Vbọzẹe na gha na kha wẹẹ, ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ ma gha rrọọ vbe iyeke ukpo 100 C.E. ya sẹ odẹ ukpo 1870?

⁵ Vbe iyeke ukpo 100 C.E., emwa okeke keghi vẹ la iko ọghe Ivbiotu e Kristi, iran na ya imamwaemwi ọghe ohoghe gba ehe hia. Ke ẹghẹ nii kpa ya sẹ odẹ ukpo 1870, e Jehova ma ghi gha mwẹ otu ọghe emwa ni gae vbe uhunmwu otagbọn na. Zẹvbe ne irunmwu degue emwiokọ ni rre ugbo, erriọ emwa okeke ni vẹ la iko ọghe Ivbiotu e Kristi ya degue Ivbiotu e Kristi ọghe ẹmwata. (Mat 13:36-43) Vbọzẹe nọ na khẹke ne ima kọ ọna ye ekhọe? Rhunmwuda, ọ ya ima rẹn wẹẹ, ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ ma gha rrọọ vbe iyeke ukpo 100 C.E ya sẹ odẹ ukpo 1870. Vbọ ya ima kha vberriọ? Rhunmwuda, otu e Jehova rhọkpa ma gha rre uhunmwu otagbọn na vbe ẹghẹ nii, ne iran khian werriẹ aro nọ khọọ daa.b Vbọrhirhighayehẹ, ma rẹnrẹn wẹẹ, ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ dọlegbe rhiegbe ma vbe iyeke ukpo 1870. De emwi nọ ya ima rẹn?

6. De ẹghẹ ne Osanobua ya suẹn gha dọlegbe si emwa ni khian gha rre otu ọghẹe koko? Rhan otọ re.

⁶ Ke ukpo 1870 kpa, Osanobua keghi suẹn gha si emwa ni khian gha rre otu ọghẹe koko. Ukpo nii ẹre Ọtẹn Nokpia Charles T. Russell kevbe etẹn ọvbehe ya suẹn gha zanzan e Baibol kugbe. Ọtẹn Nokpia Russell kevbe etẹn nii, ẹre ọ ghaa re ukọ ne Baibol wẹẹ ọ gha “dọlọ odẹ yi” a te miẹn wẹẹ, a mu Arriọba ọghe Mẹzaia gbọọ. (Mal 3:1) Vbe ẹghẹ na nia, Osanobua na dọlegbe do gha mwẹ otu ọghẹe vbe uhunmwu otagbọn na. De arriọba ni ghi mudia ye ihe ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ vbuwe ẹghẹ na? Gia ziro yan rẹn.

GHA RE ỌBA ỌGHE AHỌ?

7. De arriọba nọ ghaa re ọba ọghe ahọ, ya sẹ ẹghẹ na ya khọn Okuo Ọgbagbọn Nokaro?

⁷ Vbe ukpo 1870, arriọba e Britain ẹre ọ ghi gha khaevbisẹ yan otọ ẹvbo ni ghi bun sẹ vbe uhunmwu otagbọn na, ivbiyokuo ọghe iran wa vbe gha bun ẹsẹsẹmwẹse. Ebe Daniẹl guan kaẹn igho ọkpa nekherhe nọ khọnmiotọ yan igho eha ọvbehe; igho nekherhe na keghi mudia ye ihe arriọba e Britain, vbene igho eha nọ khọnmiotọ yan, na mudia ye ihe France, e Spain, kevbe Netherland. (Dan 7:7, 8) Ke ẹghẹ nii kpa, arriọba e Britain ẹre ọ ghaa re ọba ọghe ahọ, ya sẹ ẹghẹ na ya khọn Okuo Ọgbagbọn Nokaro. Vbuwe ẹghẹ na kha na, arriọba ọghe United States ẹre ọ ghi gha re arriọba nọ ghi fe sẹ vbe agbọn na, iran na vbe do ku obọ kugbe ba arriọba e Britain.

8. Ke obọ na ya la ẹghẹ okiekie ẹdẹ gha dee, de arriọba nọ mudia ye ihe ọba ọghe ahọ?

⁸ Vbe ẹghẹ na ya gha khọn Okuo Ọgbagbọn Nokaro, te ivbiyokuo ọghe United States kevbe ọghe Britain ku obọ kugbe, iran na do kakabọ gha mwẹ ẹtin. A na do gha tie iran Anglo-American World Power. Zẹvbe ne akhasẹ ighẹ e Daniẹl tae yotọ, arriọba ọghe Britain kevbe United States keghi do gha mwẹ “ivbiyokuo ọgbẹgbẹ nọkhua.” (Dan 11:25) Ke obọ na ya la ẹghẹ okiekie ẹdẹ gha dee, arriọba ọghe Britain kevbe United States nọ re Anglo-America ẹre ọ ghi mudia ye ihe ọba ọghe ahọ.c De arriọba nọ ghi mudia ye ihe ọba ọghe okuọ?

GHA RE ỌBA ỌGHE OKUỌ?

9. De ẹghẹ ne ọba ọghe okuọ ya dọlegbe rhiegbe ma? De vbene ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Daniẹl 11:25 ya mwẹ amusẹ hẹ?

⁹ Vbe ukpo 1871, ọba ọghe okuọ keghi dọlegbe rhiegbe ma, vbe ẹghẹ na kha na, ukpo ọkpa ẹre ọ ye ne Ọtẹn Nokpia Russell kevbe etẹn ọvbehe ya suẹn gha zanzan e Baibol kugbe. Ukpo nii ẹre okpia ọkpa na tie ẹre Otto von Bismarck ya ku ẹvbo nibun ni rre otọ Europe kugbe khian agbẹnvbo na tie ẹre Germany. Ọba ọghe Prussia na tie ẹre Wilhelm I, ẹre ọ ghaa re ọgbaisi nokaro vbe arriọba e Germany. Ọ keghi mu e Bismarck ye ukpo ọghe ọka arriọba; e Bismarck ẹre ọ ghaa re ọka arriọba nokaro vbe Germany.d Vbe ukpo nibun ghi gberra, e Germany na do gha khaevbisẹ yan otọ ẹvbo nibun vbe Africa kevbe ẹvbo eso ni rre ikinkin Okun ọghe Pacific. Ọ na do gha gu arriọba e Britain suan. (Tie Daniẹl 11:25.) Vbe ẹghẹ nii, ivbiyokuo ọghe arriọba e Germany wa gha bun ẹsẹsẹmwẹse, ọ bun sẹrriọ wẹẹ, vbe uhunmwu otagbọn hia, arriọba ọghe Britain ọkpa ẹre ọ mwẹ ivbiyokuo sẹ iran. Vbe ẹghẹ ne Okuo Ọgbagbọn Nokaro ghi ya mu sa, ivbiyokuo na ẹre arriọba ọghe Germany loo ro ya gu eghian ọghe iran khọn.

10. De vbene ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Daniẹl 11:25b, 26 ya mwẹ amusẹ hẹ?

¹⁰ Akhasẹ ighẹ e Daniẹl vbe tae yotọ, emwi nọ khian sunu daa arriọba ọghe Germany kevbe ivbiyokuo ọghẹe hia. Vbe Daniẹl ghi guan kaẹn okuo ne ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ khian khọn, ọ na wẹẹ “ẹtin [ọba ọghe okuọ] i ra sẹ ọre.” Vbọzẹe? Rhunmwuda, “a gha rẹrẹ ọba [ọghe okuọ] . . . Iran ni sikẹ ọre sẹ, vbe iran ni gu ẹre ziro gha mu ẹre agbọn rhia.” (Dan 11:25b, 26a) Vbe ẹghẹ ọghe Daniẹl, usun emwa ni sikẹ ọba sẹ keghi re emwa ni winna vbe ẹguae, iran na, ẹre ọ vbe rri “evbare ne ivbi ọba re.” (Dan 1:5) De egbe emwa ne ẹmwẹ akhasẹ na, na mwẹ amusẹ? Ọ keghi mwẹ amusẹ vbe egbe emwa ni ghaa rre ukpo nọ yo vbe arriọba ọghe Germany ni si uma ya mu ọgbaisi ọghe iran hin ukpo rre. Usun iran na ọre avbe ọka iyokuo kevbe avbe ọbude ọghe ivbiyokuo.e E Daniẹl vbe tae yotọ, emwi nọ khian kẹrikian ighẹ okuo ne ọba ọghe ahọ kevbe ọba ọghe okuọ khian khọn. Vbe Daniẹl ghi guan kaẹn ọba ọghe okuọ, ọ keghi kha wẹẹ: “A gha gbele nibun vbuwe ivbiyokuo ẹre, a gha ho ivbiyokuo ẹre bẹkun.” (Dan 11:26b) Zẹvbe ne Daniẹl tae yotọ, obọ keghi vba ivbiyokuo e Germany nibun vbe Okuo Ọgbagbọn Nokaro, a keghi “gbele” iran nibun rua. Ke na ya bu agbọn tua agbọn do sẹ ẹghẹ na ya khọn Okuo Ọgbagbọn Nokaro, a ma miẹn okuo ọvbehe nọ yọn vba re.

11. De emwi ne ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ ru?

¹¹ Vbe ebe Daniẹl 11:27, 28 ghi guan kaẹn emwi nọ khian sunu, a te miẹn wẹẹ Okuo Ọgbagbọn Nokaro mu sa, ọ na kha wẹẹ, ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ “gha gba tota rri evbare vbe etebul ọkpa sokpan, . . . iran ghi gha ta ohoghe ma egbe.” Ako nii na vbe kha wẹẹ, ọba ọghe okuọ gha fe ẹsẹsẹmwẹse. Erriọ ẹre ọ wa gha ye zẹẹ. Arriọba e Germany kevbe ọghe Britain keghi gba ta ile wẹẹ, iran gualọ ọfunmwegbe. Sokpan okhọn ne iran gu egbe khọn vbe ukpo 1914 rhiẹre ma wẹẹ, ohoghe nọkhua ẹre iran tama egbe. Vbene ọ te sẹ ukpo 1914, e Germany ẹre ọ ghaa re ẹvbo nogieva nọ ghi fe sẹ vbe uhunmwu otagbọn hia. Vbe ẹghẹ ne okuo ọgbagbọn ghi ya suẹn, e Germany keghi gu e Britain khọn, sokpan ọkpa ma gbe ifuẹn nẹẹn. Ọna ẹre ọ ghi yae mwẹ amusẹ, ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Daniẹl 11:29 kevbe abọ nokaro ọghe uviẹn 30.

ỌBA EVA NA KEGHA GU EMWA ỌGHE OSANOBUA KHỌN

12. De emwi ne ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ ru vbe ẹghẹ na ya khọn Okuo Ọgbagbọn Nokaro?

¹² Ke ukpo 1914 gha dee, te okhọn ne ọba eva na gu egbe khọn wa tua sayọ, erriọ ẹre iran vbe ya werriẹ aro nọ khọọ daa emwa ọghe Osanobua. Vbe igiemwi, vbe ẹghẹ na ya khọn Okuo Ọgbagbọn Nokaro, arriọba e Germany kevbe arriọba e Britain kegha kpokpo eguọmwadia Osanobua ni ma deba iran khọn okuo. Arriọba e United States na vbe munọ etẹn ni ghaa mu asanikaro vbe iwinna ikporhu iyẹn nọ maan ye eghan. Ọna keghi yae mwẹ amusẹ, ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Arhie Maan 11:7-10.

13. De emwi ne ọba ọghe okuọ ru, vbe iyeke ukpo 1930 kevbe ẹghẹ na ya khọn Okuo Ọgbagbọn Nogieva?

¹³ Vbe iyeke ukpo 1930, katekate vbe ẹghẹ na ya gha khọn Okuo Ọgbagbọn Nogieva, ọba ọghe okuọ ma gi egbe rọkhọ eguọmwadia Osanobua. Vbe ẹghẹ ne otu na tie ẹre Nazi ghi ya suẹn gha khaevbisẹ vbe Germany, e Hitler kevbe ikpayẹ ọre keghi mu awua ye iwinna ugamwẹ ọghe eguọmwadia Osanobua. Eguọmwadia e Jehova ne iran gbele vbe ẹghẹ nii gha sẹ odẹ 1,500, iran na vbe viọ etẹn ni sẹ arriaisẹn nibun ye agọ irrioya. Akhasẹ ighẹ e Daniẹl ka ta ena yotọ nẹ. Ọba ọghe okuọ keghi “ru awua vbuwe Ọgua Osa,” ọ na “dobọ izọese ẹdẹgbegbe yi.” Odẹ nọ ya ru ọna, ọre nọ na mu awua ye iwinna ikporhu iyẹn nọ maan. (Dan 11:30b, 31a) Hitler nọ ghaa re ọka arriọba ọghe Germany vbe ẹghẹ nii keghi yan wẹẹ, te irẹn khian ya eguọmwadia e Jehova ni rre Germany khian otọ nọ gbẹvbi.

ỌBA ỌGHE OKUỌ ỌVBEHE KEGHI RHIEGBE MA

14. De arriọba nọ ghi do mudia ye ihe ọba ọghe okuọ, vbe iyeke Okuo Ọgbagbọn Nogieva? Rhan otọ re.

¹⁴ Vbe iyeke Okuo Ọgbagbọn Nogieva, arriọba ọghe Soviet Union keghi suẹn gha khaevbisẹ yan avbe ẹvbo ne Germany te gha khaevbisẹ yan. Iran na do gha re ọba ọghe okuọ. Vbene arriọba e Nazi ghaa ye, arriọba ọghe Soviet Union kegha zẹ eguọmwadia Osanobua kpokpo, rhunmwuda wẹẹ iran mu ugamwẹ ọghe Osanobua ye okaro.

15. De emwi ne ọba ọghe okuọ ru vbe Okuo Ọgbagbọn Nogieva ghi sẹ ufomwẹ nẹ?

¹⁵ Vbe Okuo Ọgbagbọn Nogieva ghi sẹ ufomwẹ nẹ, arriọba e Soviet Union nọ ghi do gha re ọba ọghe okuọ, kẹ kevbe avbe ẹvbo ni ye ẹre ike keghi werriẹ aro nọ khọọ daa eguọmwadia Osanobua. Zẹvbe ne ebe Arhie Maan 12:15-17 tae yotọ, ọba ọghe okuọ keghi mu awua ye iwinna ikporhu iyẹn nọ maan ọghe ima, ọ na vbe viọ arriaisẹn nibun ọghe eguọmwadia e Jehova gha rrie imu. Vbene ẹmwata, ke obọ ne ima ya la okiekie ẹdẹ gha dee, arriọba ughughan ni he mudia ye ihe ọba ọghe okuọ, keghi zẹ eguọmwadia e Jehova kpokpo ne iran mieke na dobọ iwinna ugamwẹ ọghe iran yi, sokpan vbene iran he hia sẹ, ọ ma gba re ne iran.f

16. De vbene ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Daniẹl 11:37-39 ya mwẹ amusẹ hẹ vbe egbe arriọba ọghe Soviet Union?

¹⁶ Tie Daniẹl 11:37-39. De vbene ọba ọghe okuọ ya “yangbe [Osa] ne iran ni karo nẹẹn ghoro”? Arriọba ọghe Soviet Union kegha hoo ne iran wabọre rua avbe ugamwẹ ni rrọọ ke ẹghẹ gha dee. Rhunmwuda ọni, vbe ukpo 1918, iran keghi yi iyi ọkpa, nọ ghi ya avbe esuku suẹn gha maa emwa re wẹẹ, Osanobua i rrọọ. De vbene ọba ọghe okuọ ya “ya ọghọ ne ẹbọ nọ sẹtin mu odin ẹvbo mwẹ, ne ẹbe ghẹ rre”? Arriọba ọghe Soviet Union keghi loo igho ọrhẹnrhẹn ya kun emadogua ughughan na ya khọn okuo ni rrie arriaisẹn nibun, vbe na ghee ugbe nọ wẹwẹ, ne iran mieke na gbogba ga ẹvbo iran. Vbene ẹghẹ ya khian, ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ keghi do gha mwẹ emwi igbinna nibun. Emwi igbinna ne iran ghaa mwẹ bun sẹrriọ wẹẹ, iran gha sẹtin loo ẹre ya gbele uye (billions) ọghe emwa nibun rua.

EGHIAN EVA KEGHI KU OBỌ KUGBE

17. Vbọ re “evbikhọ ugborrirri” ne ebe Daniẹl guan kaẹn?

¹⁷ Ọba ọghe okuọ keghi ku obọ kugbe ba ọba ọghe ahọ ya mu “evbikhọ ugborrirri gbọọ.” (Dan 11:31) Evbikhọ ugborrirri ne ebe Daniẹl guan kaẹn ọre otu na tie ẹre United Nations.

18. Vbọzẹe ne Baibol na tie United Nations “evbikhọ”?

¹⁸ Evbọzẹe ne Baibol na tie United Nations “evbikhọ” ra emwi osọnnọ ọre wẹẹ, iran keghi mu egbe iran ye ukpo ne iran ma sẹ. Iran wẹẹ iran gha sẹtin ru ẹre ne ọfunmwegbe gha rre ehe hia vbe uhunmwu otagbọn—emwi ne Arriọba Osanobua ọkpa gha sẹtin ru. Ẹmwẹ akhasẹ nii vbe kha wẹẹ, evbikhọ na gha ru emwi “ugborrirri.” Ọna gha mwẹ amusẹ vbe ẹghẹ ne United Nations gha ya fuẹn ugamwẹ ohoghe hia rua.—Ya ghee isama nọ mwẹ uhunmwuta nọ khare wẹẹ, “Ọba Eva Ni Gu Egbe Suan Vbe Ẹghẹ Okiekie Ẹdẹ.”

VBỌZẸE NỌ NA KHẸKE NE IMA RẸN OKHA NE IMA TA DEE SIN?

19-20. (a) Vbọzẹe nọ na khẹke ne ima rẹn okha ne ima ta dee sin? (b) De inọta ne ima gha rhie ewanniẹn yi, vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna?

¹⁹ Ọ khẹke ne ima rẹn okha na, rhunmwuda, ọ so igiẹ yọ wẹẹ, abọ ọkpa vbe ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Daniẹl nọ dekaẹn ọba ọghe okuọ kevbe ọba ọghe ahọ mwẹ amusẹ nẹ, ke ukpo 1870 ya sẹ 1991. Nọnaghiyerriọ, ma mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, abọ nọ ghi kẹ vbe ẹmwẹ akhasẹ na gha vbe mwẹ amusẹ.

²⁰ Vbe ukpo 1991, arriọba e Soviet Union keghi de. Nọnaghiyerriọ, de arriọba nọ ghi mudia ye ihe ọba ọghe okuọ vbe ẹdẹnẹrẹ? Ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna gha rhie ewanniẹn ye inọta na.