A Ye Sẹtin Tie Evba Gbẹnnẹ Ye Ebe Ọkpa Na Kiri

VBE ukpo 1970, avbe umẹwaẹn ni gualọ emwi arre (archaeologists) keghi miẹn ebe na kiri ọkpa ne erhẹn giẹn ẹnrẹn vbe ehe na tie ẹre Ein Gedi, vbe otọ Israel, vbe ọkpẹn eghute nọ rre odẹ orrie ọghe Dead Sea. Ẹghẹ ne avbe umẹwaẹn na ya miẹn ebe na kiri na, ọre vbe iran tọnnọ otọ ne sinagọg ọkpa ka gha ye. Ẹghẹ ne emwa ya guọghọ igue ne sinagọg na ghaa ye, ẹre a ya giẹn nene sinagọg mu otọ vbe odẹ ukpo 500 C.E. Vbe iran miẹn ebe na kiri na, ọ na ye mitanmitan, rhunmwuda ọni, iran ma sẹtin tie emwi na gbẹnnẹ yọ, iran ma vbe sẹtin rhan rẹn, ne ẹi ghẹ ya yanghan. Vbọrhirhighayehẹ, emadogua na tie ẹre 3-D scanner, ẹre ọ ghi zẹe ighẹ emwa sẹtin tie emwi na gbẹnnẹ ye ebe na kiri na. Ọ mwẹ emadogua ọkpa ọghe kọmputa (computer software) ne avbe umẹwaẹn da ru ladian, ne iran vbe loo ya tie emwi na gbẹnnẹ ye ebe na kiri na.

Vbọ rre uwu ebe na kiri na? Ako ọghe Baibol ẹre a gbẹnnẹ yọ. Ako eso vbe omuhẹn ọghe ebe Lẹvitikọs ẹre a gbẹnnẹ yọ. Eni Osanobua na ya ikpẹ ẹmwẹ enẹ ọghe Hibru gbẹn vbe rre uwu ẹre. Iran gualọ otọ re miẹn wẹẹ, odẹ ukpo 50 C.E. ya sẹ 400 C.E. ẹre a ya gbẹn emwi nọ rre ebe na. Ọna rhie ma wẹẹ, ebe na kiri na, ọre abọ ọghe Baibol na ya urhu e Hibru gbẹn, nọ ghi kpẹ agbọn sẹ. Ọ khian ọmaẹn sẹ Qumran manuscripts na vbe tie ẹre Dead Sea Scroll. Vbe ebe iyẹn ọkpa na tie ẹre The Jerusalem Post, okpia ọkpa na tie ẹre Gil Zohar keghi kha wẹẹ, vbe na te do miẹn ebe na kiri na guan kaẹn na, na miẹn vbe Ein Gedi, ebe Baibol na ya obọ kẹkan gbẹnnẹ, na ka wa miẹn vbe odẹ ukpo 100 B.C.E., ọre Dead Sea Scroll. Ukpo 1,000 ghi vbe gberra nẹ, vbe odẹ ukpo 930 C.E., a na vbe miẹn ọvbehe na tie ẹre Aleppo Codex. Emwa eso ni rri egie ebe keghi kha wẹẹ, emwi na gbẹnnẹ ye ebe na kiri na miẹn vbe Ein Gedi, ma fi werriẹ agharhemiẹn wẹẹ, ọ sẹ odẹ ukpo arriaisẹn ọkpa, a ke do miẹn ọnrẹn. Emwi na gbẹnnẹ ye ebe isẹn nokaro vbe Baibol, nọ re Gẹnẹsis ya sẹ Diuteronomi, ne Ivbi e Ju tie ẹre Torah ma fiwerriẹ, kevbe wẹẹ abakuru ne emwa ni ya obọ kẹkan gbẹnnẹ ọnrẹn ru, ma vbe sẹtin fi ẹre werriẹ.