YE WO TOO Ô YEME’EK?

Ninive a nga su’ulan aya mvuse melu me Jonas?

ZIA mbu 670 Ô.É.J, Assyrie a mbe beta ayoñ. Anjeñe mefoé ya British Museum da jô na: “Assyrie a nga bo abim mimbu éziñ a jôé Chypre mfa’a ya Ouest akekui Iran mfa’a ya Est, a nga kui fe na a jôé Égypte éyoñ éziñ.” Ninive, capital ya Assyrie, a mbe tison é mbe é dañe’ anen si ése. É mbe é bili beta miméane bive’ela, angôndô ya abeñe mefube mesam, a beta mimfañe menda bekalate. Mintilane bia koone mie mimfine ya nnôma Ninive mia liti na aval ane bejôô bôte bevok, Njô bôte Assourbanipal fe a mbe a lo’on émiene na “Njôô ya si ése.” Mimbu mite, teke môt éziñ a mbe ve fô’ô Assyrie ba Ninive.

Nde, éyoñ Assyrie a nga buni na a nto ngul aval e ne na teke jôm éfe é mbe ve nambe nye, nje ñheYéhôva a nga lôme nkulu mejô Sophonie na a ke kate nye na: “[Yéhôva] a ye jian . . . Assyrie, a bo Ninive ne sangañ, a kôtô nye aval ane fé.” Nde fe, nkulu mejô Yéhôva Nahum a nga jô na: “Saan akume ya argent, saan akume ya or; . . . [tison é] nto éwôwôlé, a zesé, a ndaman; . . . Ba bese ba ye fombô wo ba ye tupe wo, a jô na, ‘Ninive a nto ndaman!’” (Soph. 2:13; Na. 2:9, 10; 3:7) Bôte be nga wô’ô minkulane mejô mite be nga yiane sili bebiene na: ‘Ye jam ete da ye fo’o bobane môs éziñe nga? Beta ayoñ ane Assyrie, jé é ne kôme jiane nye?’ Minkulane mejo mite mi mbe fo’o ve ane nge mi vo’o tôéban.

Bebé mbu 600 Ô.É.J., Bebabylonien a Bemède be nga zu jian Assyrie. Teke môt éziñ a mbe ve simesane na avale jam ete e ne kui môs éziñ. Mvuse ya valé, Ninive a nga li’i ékôkoé, a bôte be nga su’ulane vuane tison éte. Kalate éziñe ya Metropolitan Museum of Art a jô na: “Bôte be nga mane kôlô tison éte, a vuane je. Be nga mane je tyam, mvuse ya valé, abui bôt e nga kui na e yeme na Ninive a nga be tison ya si éte fo’o ve amu Bible a mbe a kobô’ô ajô dé.” Biblical Archaeology Society a jô na: “Teke môt éziñ a mbe a yeme’e beta tisone ya Assyrie.” Ve mbu 1845, Austen Henry Layard, ñyeme mam éziñ, a nga taté na a vune bili’i ya Ninive. Biôm a nga koon été bi nga bo’olô fo’o na Ninive a mbe mfañe tison ya melu kôa.

Avale minkulane mejô ya Bible a lat a Ninive mi nga tôébane da yemete ndi nleme jangane na minkulane mejô ya Kalate Zambe a lat a asu’ulane bijôé ya émo ji mii tôébane fe ne sañesañ.​—Dn. 2:44; Nli. 19:15, 19-21.