Mareferensiya a txibhukwana txa mitshangano ya Mahanyelo a Wukristu
6-12 KA JANEIRO
TITHOMBA TA MU KA DIPSWI DA TXIZIMU | GENESISI 1-2
“Jehovha a tumbhuluxile wutomi ha mafuni”
it-1 583 ¶7; 584 ¶1-4
Ku tumbuluxwa ka silo
Mbimo yi Txizimu txi nga khene, “ku nave ho kuwonekela”, ka ditshiku do khata, masani ni kuwonekela ku to phonja mu ka marefu hambiku asi si nga ti vanga kuwonekela koneko si nga ti si se khata kuwoneka u di ha mafuni. Ti woneka nga kasi ku va ni kuwonekela ti tekile mbimo. J. W. Watts a bhate tiya mayelano ni mhaka yiya: “Kudotho-kudotho ku to maneka kuwonekela.” (Gen 1:3, A Distinctive Translation of Genesis) Txizimu txi to hambanisa ka kuwonekela ni txidema, se kuwonekela txi to kuraya ku Mitshikari, ani txidema txi to ku raya ku Wusiku. Atiya ti womba to txiwumbulutwa txiya txa mafu txi khatile ku horolokela ditambu, se kukhata kumaneka wusiku ni mitshikari nguko ditambo ditxiswa ni kutxa.—Gen 1:3, 4.
Ka ditshiku da wumbidi Txizimu txi to maha mpfhuka hagari “ka mati ni mati.” Mamwani ka mati onewo ma to sala ha mafuni, kambe a mangi ya kona ma to kwela ma ya txitimwi ka mafu, se kuhambana koneko ku vangile mpfhuka. Txizimu txi to raya mpfhuka wonewo ditina da ku i nzuma, a ku mati yawa a txitimwi kusiwombwiko to ma vhate tinyeleti ni simwani mpfukani, ti ha kubasani ti to kuwombwa nzuma ya mpfhuka wa ku hambana ka mafu ni mati a txitimwi dwe.—Gen 1:6-8.
Ka ditshiku da wuraru Txizimu ngu kuthumisa mtamo wa txona txi to tshanganisa mati ya ma nga ti sate ha mafuni se kumaneka mtxhefa wa kuwoma, Txizimu txi to wu raya ditina da ku i mafu. Ku ve ngu ditshiku diya da dimwedo Txizimu txi nga vanga ma átomos, i ku silo sa sidotho ngutu asi si nga maha to ku va ni sotshe sa mazokoro, kupata ni mwasi ni mindonga yi yi ningako mihando. Se silo siya sa siraru so hambana si txi veleka ngu kuya ngu “tixaka” ta sona.—Gen 1:9-13.
it-1 584 ¶5-8
Ku tumbuluxwa ka silo
Ka Genesisi 1:16 dipswi da Txihebheru di di ku ba·raʼ, di wombako ku “kuvanga” hi nga dona di nga thumiswa. Hahanze keto, kuthumisilwe dipswi di di ku ʽa·sahʹ, ti wombako ‘kumaha.’ Aku ditambo, mtxhima ni tinyeleti si patekako ka “nzuma” ayi yi wombwako ka Genesisi 1:1, sona ni vangilwe kale na ditshiku da wumune di si se hoka. Ka ditshiku da wumune Txizimu txi to ‘maha’ ti to silo soneso sa nzuma si maha thumo wa sona hawa ha mafuni ni txitimwi ka mafu. Bhiblia yi womba to “se Txizimu txi si vekile ha mpfukani ka nzuma, kasi kuwoninga ha mafuni,” atiya ti womba to silo soneso so woninga si khatile kutisa liwoningo ha mafuni kambe si txi khukhela ha mpfhukani. Ni ku, siwoningo soneso si ndi na “maha sikombekiso sa timbimo to kari, ta masiku, ni malembe,” si tshumela si vhuna vathu ngu tinzila to hamba-hambana.—Gen 1:14.
Ka ditshiku da wutxhanu ku to tumbulxwa sihariyi si si hanyako ha mafuni. Ngu mtamo wa Txizimu kha ka tumbuluxwa txihari tximwetxo basi a txi ti nga lava ti to txi txitxa, kambe txi tumbuluxidi sihari sa singi ngutu asi si hanyako. Bhiblia yi womba to: “Se Txizimu txi to vanga vanyamrikidi, ni sotshe so hanya so tsimbila ngu dibindi, sa singi ngutu, si nga maneka matini, ngu ku habana ka sona, ni sotshe sinyana si si ku ni tibhapi, ngu tixaka ta sona.” Ngu ku tsakela asi anga si vanga, Txizimu txi to si katekisa txi txi kha txona “velekelani mi txi anda,” eto ti kotekile nguko sihari i di sa tixaka to tala ni to hambanelana ni ku si di ni wusikoti wo veleka ngu kuya ngu “tixaka ta sona.”—Gen 1:20-23.
Ka ditshiku da wararu, “Txizimu txi to vanga sihari sa txitinga, ngu tixaka ta sona, ni sifuyo ngu tixaka ta sona, ni sotshe si tsimbilako ngu dibindi ha mafuni, ngu tixaka ta sona,” se Txizimu txi si tsakete silo soneso kufana ni sile se txi nga ti si vangile.—Gen 1:24, 25.
Ngu magwito ka ditshiku da wutxanu ni dimwedo, Txizimu txi tumbuluxile txivangwa txa lixaka lo hambana ngutu ni simwani kambe txa txidotho ka tingelozi. Txivangwa txonetxo i ti m’thu, awu a nga vangwa ngu txifaniso txa Txizimu e fana natxo. Hambiku ka Genesisi 1:27 kuwombwako to Txizimu “txi va vangile wamwamna ni wamsikati,” ka txhamuselo yo longoloka ka Genesisi 2:7-9 hi wona to Jehovha Txizimu a vangile m’thu ngu lithulu la mafu, e futeta mu tithonvuni moya wa wutomi se m’thu a to va txiwumbiwa txo hanya awu i ku ene a nga mahelwa paradhise ni sakudya. Ka txiwumbiwa txiya Jehovha a thumisile silo sa mu ka mafu ti to e txi vanga, se ngu, msana, a to vanga wamsikati ngu kuthumisa limbavhu la Adhamu. (Gen 2:18-25) Msana ka kuvangwa ka wamsikati, wamwamna a to hetiseka kota ‘lixaka.’—Gen 5:1, 2.
Lavetela tithomba ta moya
w15 1/6 5
Siyensiya yi kugwesisa kutxani?
Malembe a ku tumbuluxwa ka mafu ni wuako
Vasiyentista va womba to ti nga maha mafu ma di tumbuluxilwe ko na mu ka 4 wa tibhiliyoni ta malembe msana ni ku mtumbuluko wu nga va wu ti tumbuluxilwe ko na mu ka 13 wa tibhiliyoni ta malembe msana. Bhiblia kha yi wombi to mtumbuluko wu vangilwe mbimo yihi. Kambe kha yi wombi ti to wo va ni mazana-zananyana ya malembe dwe. Ka ndimama yo khata ka Bhiblia hi gonda tiya: “Kukhatani Txizimu txi vangile nzuma ni mafu.” (Genesisi 1:1) Mapswi yawa ma siyela mkhanjo vasiyentista ti to ve ziva malembe a ku vangwa ka mtumbuluko ngu ku ya ngu milayo ya siyensiya yo pfisiseka.
it-2 534 ¶4
Jesu Kristu
Hi nga M’vangi nene. Jesu nene a manekile ko vanga silo, kambe hi nga ti to o va M’vangi nene kufana ni Tate wakwe. Mtamo wo aka wu khukhete ka Txizimu ngu kuthumisa moya wo sawuleka, mwendo mtamo wa Txizimu. (Gen 1:2; Mas 33:6) Aku Jehovha i ku Txisima txa wotshe wutomi, kupatako sotshe sivangwa asi si wonekako ni si si si wonekiko si mahwa ngu ngene. (Mas 36:9) Hahanze kova M’vangi nene, Jesu a vile txithumiswa atxi Jehovha a nga txi thumisa. Jesu apune a wombile to M’vangi wa sotshe ngene Txizimu, nga ha Bhiblia yi wombako ngu kona.—Mat 19:4-6.
13-19 KA JANEIRO
TITHOMBA TA MU KA DIPSWI DA TXIZIMU | GENESISI 3-5
“Wuyelo yo panda ya makuhu o khata”
Otshe makungo a Jehovha ma na hetiseka!
Sathani Dhiabhulosi a thumisile mnyoka ti to e gohisa Evha a si engisi Tate wakwe Jehovha. (Lera Genesisi 3:1-5; Mtuletelo 12:9) Sathani a mahile ti to ti woneka nga, vanana va Txizimu va sa tumelelwa kudya “yotshe mindonga yi yi ku thembweni”. Ti ti fana ni kuwomba tiya: ‘U womba ti to kha ma fanela kudya asi mi si lavako?’ Se a hembete Evha a txi khene: “Lambi! Kha mi nambi fa.” Se a gwitile e zama kukholwisa Evha ti to kha ti sungi kuengisa Txizimu. A ti khene: “Txizimu txa ti ziva ti to, ka ditshiku di mi na kudya, mi na tuleka maso.” Ngu toneto, Sathani a ti womba ti to Jehovha kha va ninga muhando wule nguko va ndina mana wuzivi wo sawuleka. Se a gwitile e va ñolisa dirigwi a txi khene: ‘Mi na fana ni Txizimu, mi txi ziva ta tinene ni to biha.’
w00 15/11 25 ¶6-7; 26 ¶1-3
Hi nga gonda ka txo kari ka m’patwa wo khata
Ina Evha a di si kotile kuvayilela txionho? Ina! Ti veke ka wukhalo wakwe. Ati myoka wu nga txi ti womba ta hambana ngutu ni ti Txizimu ni Adhamu va nga di ti wombile. Awe u ndi maha txani ngako m’thu wu u si mu ziviko a txi lumbeta m’thu wu u mdhundako ni ku m’themba? Evha nga a di mahile to hambana, a ti ko nyenyezeka e tshumela a si mu engisi. Kasi wo na myoka i to ko va txani ndani ka khuku ha koza wu kaneta wululami wa Txizimu ni ti mwamna wakwe a nga di wombile? Evha nga a di kombisile kuxonipha wusungo wa Adhamu a si mahi txisungo a si se wonana ni Adhamu. Nathu ti lava hi lava wusungukati ngako hi txi manana ni tigondo ti ti lwisanako ni ta Txizimu. Kambe, Evha a thembile mapswi a M’duki wuleya ngu kulava ku ve ti lamulela kumaha ati i ku ta tinene ni to biha. Aku a nga ti pimisa ngu tona a ti woni ti txi tsakisa. A phazamile ka hombe ngutu, ngu kuzumba a txi pimisa ngu toneto, hahanze ko e xota msungo wa mwaya kasi ku ve ta bhula ngu tona!—1 Vakorinto 11:3; Jakobe 1:14, 15.
Adhamu a engisile msikati wakwe
Evha kunukunuko a to kuzetela Adhamu ku ve bela txionhoni. Se Adhamu a ndi na mha txani? (Genesisi 3:6, 17) Ene a di ka txiduko txa ti to a na engisa mani. Ina ene a ndi na engisa M’vangi wakwe awu a nga mu ninga sotshe kupata ni msikati wakwe? Ina a ndi lava mkongomiso wa Txizimu ka ti a ndi no maha? Mwendo a ndi na engisa msikati wakwe? Adhamu a txi ti ziva kwati ti to wuyelo yo dya m’hando awu wu nga txi tsimbwa i si nga ya txilo. Wona to mpostoli Paulo a bhate tiya: “Kambe hi nga Adhamu a nga kanganyiswa, aniko i Evha a nga kanganyiswa e wa txionhoni.” (1 Timoti 2:14) Se ti hakubasani ti to Adhamu a to maha txionho kha kwenye. Ene a ti thava ngutu kuhambana ni msikati wakwe kupinda likholo la ti to Txizimu txi ndi na lulamisa txikarato.
w12 1/9 4 ¶2
Ina Txizimu txa khatala ngu vavasikati?
Ina vavasikati va to ruketelwa ngu Txizimu?
Ahim-him. Hahanze keto, i “Mwamilambo wa hombe, mnyoka wa kale,” awu a nga ‘ruketelwa’ ngu Txizimu. (Mtuletelo 12:9; Genesisi 3:14) Mbimo yi Txizimu txi nga khene Adhamu a ndi na ‘fuma’ msikati wakwe, hi nga ti to txi txo tsakela ku wamsikati e fumwa ngu wamwamna. (Genesisi 3:16) Kambe, Txizimu txi txo womba ati ti ndi no meheka kota hakhelo ya txionho.
w04 1/1 29 ¶2
Timhaka ta hombe ta dibhuku da Genesisi
3:17—Mafu ma ruketetwe ngu nzila yihi, ni ngu mbimo muni? Kuruketelwa kuwa ti womba to kudima ti ndi na karata ngutu. Se mafu ma ndi na mila mipa ni maxexo, tate wa Nowa Lameki a kupfite kupanda ko dima mafu ha koza a txi khene ngu ‘kuxupheka ka mithumo ya manza athu, ka mafu awa MKOMA a nga ma ruketela.’ (Genesisi 5:29) Msana ka Ndambi ya hombe, Jehovha a katekisile Nowa ni vanana vakwe, e tshumela e va gela ku ve tata mafu. (Genesisi 9:1) Ti woneka nga txiruko txonetxo txi ti thavisilwe.—Genesisi 13:10.
it-1 742 ¶3
Kupanda ka kulumwa
Kupanda ka wamsikati atxi lava kuphuluka. Txizimu txi gete Evha msana ko va a di onhile ti to ku ndi na va yihi wuyelo ya kuveleka. I ti ku Evha a ti ko simama a di thembekile, a ti simamile e mana makatekwa a Txizimu se kuveleka ku si tisi kupanda nguko “Txikatekiso txa MKOMA ngu txona txi ningako thomba ka m’thu, kambe ene kha na kuengetela txilo, [kupanda Tradução do Novo Mundo].” (Mav 10:22) Kambe konkuwa, kuveleka kutisa kupanda. Ngu toneto Txizimu txi ti kha txona (khumbula to asi Txizimu txi si tumelelako ti womba to ngu txona txi mahako): “Ni na engetela kuxupheka kwako, ngako u di ni txirumbu, vanana vako va na velekwa hagari ka kupanda.”—Gen 3:16.
Lavetela tithomba ta moya
it-2 658 ¶4
Lameki
Lindado li Lameki a nga thulela vasikati vakwe (Gen 4:23, 24) li kombisa nzila yi wutomi wu nga di ka tona ka timbimo toneto. Lindando la kona i ve liya: “Engisani dipswi daku; vavasikati va Lameki, engisani kuwomba kwangu: Ni date wamwamna nguko a ni balisile, ni dijaha nguko di ni ganyatile. Nguko Kayini mtxhanu wa sikhati ni simbidi kuphota; aniko Lameki mtxhanu wa magumi ni mambidi, a kuwuyetwa mtxhanu ni kumbidi.” Ti woneka nga Lameki a mahile tile ngu kulava kutivhikela, se a ti lava kuwomba to ene kha maha kha kwenye kufana ni Kayini. Lameki a ti womba to a date m’thu awu a nga mu wukela. Se mapswi akwe i ti o ti vhikela ka wu a nga lavako kuphota aku a nga di date m’thu.
it-1367 ¶1
Txiruko
“Kukhozelwa” kuwa ka “MKOMA” aku ku nga khata ka timbimo ta Enosi na ku si se ta Ndambi ya hombe, i si nga kule ka kunene, nguko Abhele se a ti khozela Txizimu ngu kuthumisa ditina da Jehovha. (Gen. 4:26; Vaheb. 11:4) Ngako kukhozela kuwa ka MKOMA i nga si nga ka kunene, i di ko thumisa ditina da Jehovha ka vathu ni ka wukhozeli wa walo nga ha vagondi va wombako ngu kona, ti hakubasani ti to kukhozela koneko i ti ka txiruko.
20-26 KA JANEIRO
TITHOMBA TA MU KA DIPSWI DA TXIZIMU | GENESISI 6-8
‘Ene a mahisile toneto’
Tekelela likholo ni kuengisa ka Nowa, Dhaniyeli ni Jobe
Ngu sihi sikarato si Nowa a nga manana naso? Ngu mbimo ya Enoki kokwane wa Nowa, vathu votshe va txi maha to biha. Vona va txi womba “mapswi a kubiha” ngu Jehovha. (Judha 14, 15) Ngu toneto ditiko di ti tate ngutu ngu wubihi. Ka mbimo ya Nowa “ditiko di ti tate ngu wugevenga.” Tingelozi to biha ti tile ha mafuni, ti ti maha vathu, ti ta tekana ni vavasikati, ni ku vanana va va nga velekwa va ti maha to biha ni ku vanga mazunga. (Genesisi 6:2-4, 11, 12) Kambe vathu va ti ti wona ti to Nowa a ti hambanile navo. Bhiblia yi khene “Nowa a mani kukateka masoni ka MKOMA Txizimu.” Kuhambana ni vathu vale, ene a mahile ti i ku ta tinene. “Nowa a ti ti tsimbila ni Txizimu yotshe mbimo.”—Genesisi 6:8, 9.
w13 1/4 14 ¶1
Ene “a ti ti tsimbila kumweko ni Txizimu yotshe mbimo”
Mthumo wo aka ngalava ti nga maha wu di tekile ko na mu ka 40 mwendo 50 wa malembe. Ti txi lava kuwilwa mindonga, kuretha sigodho, kutshatshatela tiphande ni kululamisela ti tshumela ti txhavinyetwa. Ngalava yi ti fanete ku va ni nyumba ya txitimwi tiraru, ni makwarto o tala ni ditimba ngu mndani. Se, ngu ti ni mafasitela, ni txitimwi ka kona ku ti kweletilwe kasi ku mati me mana kutxhika.—Genesisi 6:14-16.
w11 15/9 18 ¶13
Tutuma ngu kutimisela
Nji txani txi nga vhuna malanda yawa a Jehovha kutsanisela ni kuhumelela ka livilo lawe? Wona ti Paulo a nga bhala mayelano ni Nowa. (Lera Vahebheru 11:7.) ‘Ndambi ya mati ha ditikoni . . . [ayi yi ndi no] fuvisa hahatshi ka nzuma sotshe sivangwa’ i ti mhaka ayi yi nga si khali “kuwoneka.” (Gen 6:17) I di mhaka yo yi si zivi ku maheka, ati ti nga txi xamalisa. Kambe Nowa kha nga kanakana, mwendo ku khene kha ti na ku nga maheka. Ngu kutxani? Nguko a di ni likholo ka Jehovha ni kuthemba ti to totshe ti Jehovha ati wombako a na ti hetisisa. Nowa kha wona wu txi karata thumo wu a nga kombelwa ku e wu maha. Hahanze keto “ene a mahile toshe.” (Gen 6:22) U txi wona toshe ati Nowa a nga ti fanete ku ti maha, to fana ni kuaka ngalava, ku betela sihari, ku sengeleta sakudya ngalavani sa mwaya wakwe ni sa sihari, ku txhumayela didungula, ni ku tiyisa mwaya ti to wu tiya ngu didhawa da moya i si nga thumo wo hehuka, kambe “ene a mahile toshe.” Likholo ni kutimisela aku Nowa nga ti nako ku mtisete makatekwa kumweko ni mwaya wakwe.
Lavetela tithomba ta moya
w04 1/1 29 ¶7
Timhaka ta hombe ta dibhuku da Genesisi
7:2—Ngu sihi sivangelo si nga txi hambanisa sihari so sawuleka ni sa kwa mbi sawuleka? Ti ha kubasani ti to kusawuleka ni kwa mbi sawuleka koneko ku ti yelana ni ku siningela kota miphaxo, i si nga mayelano ni kudya. Na yi si se ta Ndambi ya hombe, sihari si si dyiwi ngu vathu. Kala mbimo yi wu nga khata kuthuma Mlayo wa Mosi ngu kona sihari i nga ti so “sawuleka” mwendo kwa “mbi sawuleka” mayelano ni kudyiwa, kuhambana koneko ku di ta fuva ngu mbimo ya kufuva ka mlayo. (Mithumo 10:9-16; Vaefesu 2:15) Ti woneka nga Nowa a txi si ziva sihari si si nga ti ningelwa kota mphaxo. Msana kova a di humile ngu ka ngalava “a to akela Txizimu txiluvelo, e teka sihari so kari, ka sotshe so sawuleka, ni ka sotshe sinyana so sawuleka, a txi maha mningelo wo hiswa ha txiluveloni.”—Genesisi 8:20.
w04 1/1 30 ¶1
Timhaka ta hombe ta dibhuku da Genesisi
7:11—Ma txi ta ngu hani mati a Ndambi aya ma nga tata ditiko dotshe? Ka mbimo yo khata, mwendo “ditshiku” da ku vanga silo mbimo yi “mpfuka” wu nga vangwa, ngu ti ni mati “hahatshi ka mfpuka” ni mati “txitimwi ka mpfuka.” (Genesisi 1:6, 7) Mati ya ma ti hahatshi se ma ti ha mafuni ngu kale. Se aya ma nga ti “txitimwi”, i ti mati ya mangi ngutu ma ti sengeletanile me ‘khulunga’ txitimwi ka mafu. Mati yawa ma to wa ngu ditshiku da ndambi.
27 KA JANEIRO KALA2 KA FEVEREIRO
TITHOMBA TA MU KA DIPSWI DA TXIZIMU | GENESISI 9-11
“Kotshe ha mafuni, ku ti ni lidimi limwelo”
it-1 298 ¶2
Bhabhilona wa Hombe
Bhabhilona wa kale a ti zumbisile kutxani? Mbimo yi vathu vanga duketa kuaka didhoropra da Bhabhilona khe Senari txikongomelo i ti txo aka Txitezi txa Bhabheli. (Gen 11:2-9) Txivangelo txo aka txitezi txonetxo i si nga txo lava kudhumisa Jehovha, kambe i ti ku ti lavela “nduma” vona vathu vale va nga ti aka txona. Marumbi a tinyumba toneto ati ti nga manwa khe Bhabhilona ni Mesopotânia, hambiko ti hambanelako, ti ti veka hakubasani ti to txitezi txa Bhabheli txi ti yelana ni wukhongeli. Kuva Jehovha Txizimu a di hasamute makungo onewo, ti kombisa to a ti nyenya wukhongeli wonewo. Dipswi da Txihebheru da Bhabhilona di womba “kwa mbi pfisisana,” ni ku ngu Txisumeriya ni Txiacadhe ti womba ku “Txike txa Txizimu.” Se, vathu va nga ti sate khe Bhabhilona va to txitxa ditina ti to ve vayilela ati dipswi di txhamuselako tona, hambiku va nga txitxa ditina da pfala to ni dona di yelana ni wukhongeli.
it-2 360 ¶7
Lidimi
Dibhuku da Genesisi di womba to ku ve ni lixaka la vathu ali li nga pateka ka mthumo wu nga txi lwisana ni txikongomelo atxi Txizimu txi nga ti gete Nowa ni vanana vakwe. (Gen 9:1) Hahanze ko “anda ni kutata mafu,” vona va ti lava ku vathu ve zumba wukhalo wumwewo, ve aka miti ka wukhalo wu wu dhanwako ku i Senari khe Mesopotânia. Ti woneka nga wukhalo wa kona txisimani ka wukongeli ni txitezi txa wukhozeli.—Gen 11:2-4.
it-2 361 ¶1
Lidimi
Ngu kuhambanisa lidimi li va nga ti pfana ka lona, Txizimu txa mtamo wotshe txi thindekisile mthumo wawe wo tiguleta, txi abanisa mpatano wawe wo maha mthumo. Eto ti thindekisile mthumo wumwani ni wumwani a wu va ndi no wu maha ngu wumwewo, se ve hangalaka ni madhawa otshe a ditiko. I si ngeto dwe, kuhambaniswa ka lidimi, kuvhalete mwendo kuthindekisa makungo o biha aya va ndi no ma maha o wukela Txizimu. Se ti ndi na va karatela kupatela wutxhari wa tixaka to hambana-hambana ta vathu, ve wumba wuzivi wo ta ngu ka wusikoti ni wuxolisisi wa vathu i singa ngu ka Txizimu, ti tshumela ti vhalela wusikoti wawe wo sengeletela wuzivi ni mitamo ve maha makungo o tiguleta. (Fananisa ni Ekl 7:29; Dhet 32:5.) Ngu toneto hambiku kuabaniswa ka lidimi ku nga tisa kuhambana ka vathu, kambe ku tisile wuyelo ya yinene ngutu ka vathu ngu kuvhalela kuyisa masoni makungo awe aya ma ndi no tisa phango ya hombe. (Gen 11:5-9; fananisa ni Isa 8:9, 10.) Hi txa nga wonisisa kwati wuyelo yo biha ya mithumo ya vathu ayi yi vangwako ngu wuzivi wu va wu sengeletelako ni mithumo yawe yo biha, hi nga kota kupfisisa ati Txizimu txi nga ti wona i di ngadi kale to ti ndi na maheka i si nga ku txi nga vhinganyisa mizamo yawe yo aka Bhabhele.
it-3 55 ¶6
Matiko
Konkuwa matiko ma hambaniswa ngu tidimi, mdhawuku wumwani ni wumwani wu ni sihena, tixaka ni wukhongeli ni ku ditiko ni ditiko di maha to maha ngu nzila ya dona. (Lev 18:3) Aku ma nga hambana ni Txizimu, vathu vonevo va ti mahete sizimu sawe.—Dhet 12:30; 2 Vafu 17:29, 33.
Lavetela tithomba ta moya
it-1 383 ¶1
Kame
Ti woneka nga Kanana nene a ve ni txikarato atxi tate wakwe Kame a nga mba mu kawuka ka txona. Nowa a mprofetile ti to mapimo a Kame ma ndi na zumbisa kutxani, mapimo onewo se ma ti woneka ka Kanana, se magwitisile kutekelelwa ngu situkulwana sa Kanana. Txiruko txonetxo txi ti ta hetiseka mbimo yi Israyeli a nga khozisa Vakanana. Ava va nga huluka kuloviswa (vo fana ni Vagibheyoni [wona Jox 9]) va ti ta va tikhumbi ta Israyeli. Txiruko txonetxo txitshumete txi hetiseka mbimo yi va ka Kanana va nga ta fumwa ngu mifumo ya Medhiya Persiya, Grécia ni Roma, i ku va ka Jefete.
it-3 91 ¶1
Namirodhe
Mbimo ya kukhata ka mfumo wa Namirodhe wu ti pata madhoropa a Bhabheli, Ereke, Akadhe, Calné, otshe ma ti ka ditiko da Senari. (Gen 10:10) Se ti woneka nga kuakwa ka Bhabheli ngu ti kogomiswa ngu ngene. Vathu va Majudha ni vona va kholwa mhaka yiya. Mbhali Josefu a bhate tiya: “[Namirodhe] kudotho ku dotho a txitxile mahanyelo e maha mfumo wo sinzisa vamwani, a woni to nzila yo maha ku vathu ve hambana ni Txizimu ngu ku va txi themba ni kuema ni nene. A txi womba to a txi lava kuphota ka Txizimu ngako txi txo tisa kambe ndambi, nguko a ti lava kuaka txitezi txo lapha ngu nzila yo mati ma si txi hokeli.” Vathu va txi lava kuengisa txikuzeto txa [Namirodhe], va txi pimisa to ku engisa Txizimu i ti wukhumbi, se va to khata kuaka txitezi . . . se ku khatwa kuakwa ngu txikuluveta ngutu.”—Jewish Antiquities, I, 114, 115 (iv, 2, 3).