Usa ka Tagsaong Sensilyo sa Kasadpang Aprika
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Sierra Leone
NAKAKITA ka na ba sukad ug kuwarta nga sama niinig hitsura? Kini maoy usa ka sensilyong Kissi. Ang pipila niining mga sensilyoha gipasundayag diha sa Sierra Leone National Museum, sa Freetown. Ang kard nga naghatag ug impormasyon nag-ingon: “Kining katingad-anang matang sa kuwarta maoy lumad sa Sierra Leone ug Liberia. Gigamit gihapon kini sa mga probinsiya nga ingon ka ulahi sa 1945. Sanglit simbolo man kini sa ulo (lingin nga tumoy) ug tiil (talinis nga mga tumoy) kini ginaingon nga kuwarta nga gisudlan ug kalag. Sa dihang mamatay ang usa ka hepe, daghang sensilyo ang buk-on ug ipasok sa iyang lubong. Ang kataposang balor nga baylo sa salapi miabot ug 50 Kissi sa usa ka Shilling sa Kasadpang Aprika.”
Sumala sa librong The African Slave Trade, ni Basil Davidson, sa dugay na kaayong panahon kanhi ang mga ulipon bayloan ug “sinukod nga mga puthaw.” Mga sensilyo ba kaha kini nga Kissi? Ang pipila ka eksperto nagtuo nga mga sensilyong Kissi kini. Ang uban wala motuo. Bisan pa niana, bisag kining mga sensilyoha tingali wala gamita sa pagpalit ug mga ulipon, kini dayag nga gigamit sa pagpalit ug mga asawa.
Ingon sa gipakita sa ibabaw, kining mga sensilyoha usahay gigamit sa relihiyosong mga paagi, ilabina may kalabotan sa dili-kasulatanhong pagtuo sa pagkadili-mamatay sa kalag. Inigkamatay sa usa ka tawo, giisip nga angayng ilubong siya sa iyang lumad nga baryo. Siyempre, kon ang kamatayon nahitabo sa halayo, dili gayod kombenyente sa tanang panahon ang pagdala sa patayng lawas ngadto sa balay. Ang solusyon mao ang paghatod sa kalag pinaagi sa usa ka sensilyong Kissi.
Ang paryente sa namatay mobiyahe ngadto sa baryo nga namatyan ug magkuhag sensilyo gikan sa tawong tambalan, kinsa, pinaagi sa orasyon, ginaingon nga nagpatapot sa kalag sa patayng tawo diha niana. Nan trabaho na sa paryente ang pagdala sa kalag (ang sensilyo) sa balay ug sa paglubong niini diha sa lubnganan sa katigulangan.
Puston sa paryente ang sensilyo sa limpiyong panapton ug magsugod sa iyang panaw, nga tiwason diha sa kahilom. Gituohan nga kon siya makig-estorya kang bisan kinsa diha sa dalan, ang kalag mobulag sa sensilyo ug mobalik sa baryo nga gikamatyan sa tawo. Sa ingon kinahanglang mobalik ang paryente aron kuhaon kinig balik—sa walay duhaduha human sa laing bayad na usab ngadto sa tawong tambalan!
Kon gikinahanglan man ugaling nga mosulti panahon sa panaw, ang paryente makasulti kon mag-amping ang paryente sa pagbutang sa sensilyo, apan dili diha sa yuta, una pa mosulti. Inigpunit pag-usab sa sensilyo, ang balaod sa kahilom kinahanglan sundon.
May sukod nga 13 ngadto sa 14 pulgada ang gitas-on, ang mga sensilyong Kissi dili gayod masulod sa bulsa o sa pitaka. Apan, ang porma praktikal alang sa ilang adlaw, sanglit sayon kining banganon ug lukdoon. Sagad tagoan sa mga tawong dato kining mga sensilyoha diha sa ilang mga pulangki. Kon maayo ang mga kahimtang sa klima, moporma ang mga umog-umog diha sa kuwarta ug motulo diha sa lawak sa ubos. Ang gidaghanon sa “nagtulong tubig” maoy maayong timaan sa bahandi sa tawo kansang balay ikaw naglingkod.