Ininsek nga mga Karakter—Nganong Ingon Niana ang Pagkasulat?

ANG gamayng batang lalaki nga naglingkod sa may desk mao ang hulagway gayod sa pagbug-os sa pagtagad. Ang wala niyang kamot nagpugong sa usa ka pliegong papel nga ginama sa humay nga giimprenta ang dagkong mga linyang pauyon niana. Ang iyang ulo gikiling ug diyutay pawala, ug ang iyang mga mata natumong sa tumoy sa usa ka brutsa nga may kawayang nipis, nga gikuptang pataas sa iyang tuo nga kamot. Siya, nga nagpalihok sa brutsa sa hinay ug kontroladong paagi, nga gisalotan sa panagsang pagtuslob sa brutsa sa usa ka tintero, nanlimbasog sa pagtuon kon unsaon pagsulat—sa Ininsek.

Ang mogawas sa papel tingali komplikado sa hilabihan ang dagway ug makalilibog kaayo alang sa panan-aw sa taga-Kasadpan. Pero, pinaagi sa walay-pagkatapos nga pagbansay ug pagbalikbalik ang gamayng batang lalaki, sama sa minilyon pang ubang batang tumutuon sa Tsina, ginatudloan, tingali sa bugtong praktikal nga paagi, sa mga paninugdan sa sinulat nga Ininsek.

Usa ka Rekord sa mga Ideya

Ang nagapalahi sa Ininsek gikan sa kadaghanang laing pinulongan mao ang kamatuorang kini walay alpabeto. Tungod niini, ang Ininsek nga mga karakter dili isulat pinaagi sa yanong pagsulat sa mga tingog pinaagi sa mga letra, sama sa himoon sa usa sa Iningles o sa ubang mga pinulongang may alpabeto. Sa pasukaranan, ang sinulat nga Ininsek dili rekord sa gipahayag nga mga tingog; hinunoa, kini rekord sa mga ideya.

Sa pinulongan sa mga batid sa pinulongan, ang sinulat nga Ininsek maoy pagsulat ideograpiko, o pagsulat sa ideya. Ang matag pulong o karakter, tungod sa porma ug dagway niini, nagapasa ngadto sa magbabasa sa usa ka tinong ideya. Kon yano ang ideya, ang karakter mahimong usa lang ka yanong hulagway niana. Ang mga batid sa pinulongan nagatawag niining matanga sa karakter nga pictographic, o pagsulat sa hulagway. Kana nagaapil sa mga pulong alang sa kasagarang mga butang nga sinati sa matag-adlawng pagkinabuhi, sama sa

ADLAW BULAN KAHOY TAWO BABA [Artwork​—Chinese nga mga karakter]

Sa paglantaw sa mga pulong sa ibabaw, mahimong maila o dili nimo maila sila ingong mga hulagway. Kini tungod kay latas sa katuigan, kining hulagway nga mga pulong miagi sa sunodsunod nga mga ang-ang sa pagpayano aron sayon silang isulat. Apan kon imong susihon ang mas daang mga bersiyon niining mga pulonga, ang hulagway may pagkadayag. Sa nagaubang tsart, imong makita ang mga kausabang giagian sa pila ka karakter, gikan sa lunsay mga karakter nga hulagway sa wala ngadto sa nauso nga matang nga gigamit karong adlawa.

Dayag, ang usa ka sistema sa pagsulat nga nalangkoban sa mga pulong nga hulagway lamang mahimong limitado kaayo tungod kay limitado lang kaayo ang mga ideya nga ikahulagway sa yanong mga hulagway. Busa, alang sa mas komplikado ug abstraktong mga ideya, ang mga karakter kasagarang nalangkoban sa ubay-ubayng yanong hulagway nga mga pulong, nga taposon sa paagi nga ang mga tawo, tungod sa ilang samang kasinatian, makaila sa mga ideya. Pananglitan, ang pagtapo sa “adlaw” ug “bulan” nagkahulogang “sanag,” ang “tawo” nga nagahirag sa “kahoy” nagkahulogang “pahulay.”

ADLAW + BULAN = SANAG [Artwork​—Chinese nga mga karakter]

TAWO + KAHOY = PAHULAY [Artwork​—Chinese nga mga karakter]

Tingali sayon ang pagsabot nganong kining duha ka karakter maporma nianang partikular nga mga paagi. Sa mas yanong paagi sa pagkinabuhi sa panahong nangagi, lagmit walay butang mas sanag kay sa adlaw o bulan, ug ang kadiyut nga paghunong sa silong sa usa ka kahoy nahimong labing makapahayahay.

Pila ka Dili-Kasagarang mga Ideya

Hinuon, adunay pila ka pulong nga mopatim-awng dunay labing dili-kasagarang mga estorya luyo kanila, mga estorya nga mopatim-awng bug-os walay-kalabotan sa kasagaran, matag-adlawng kasinatian. Tagda, pananglitan, ang karakter alang sa “barko.” Kini tinong dili komplikadong ideya nga ipahayag. Bisan pa niana, nga katingad-anan, ang karakter may pagkakomplikado. Kini nalangkoban sa tulo ka yanong karakter:

SAKYANAN + WALO + BABA = BARKO

Ang ikatulong bahin, ang “baba,” maoy kasagaran kaayong karakter nga magpasabot usab nga “mga tawo,” sama ra diha sa pamulong Iningles nga “another mouth to feed” (laing baba nga pakanon). Busa ang karakter alang sa “barko” gikuha gikan sa ideya nga “walo ka tawo sa usa ka sakyanan.” Katingad-anan, dili ba? Diin ba gikan kanang ideyaha?

Tagda ang laing pananglitan. Ang karakter alang sa “kadalo” o “dalo” gisulat nga may duha ka “kahoy” nga karakter ibabaw sa karakter alang sa “babaye.”

KAHOY + KAHOY + BABAYE = KADALO

Ang ibabaw nga bahin sa pulong, ang duha ka kahoy nga nagtupad, sa kaugalingon mao ang karakter alang sa “lasang.” Bisan pa niana, nga mahulagwayon, ang tibuok karakter mopatim-awng nagahawas sa usa ka babaye sa atubang, o tingali nagahangad, sa duha ka kahoy. Nganong ang ideya sa “kadalo” pagahawasan niining paagiha?

Daghan pang laing karakter ang maanalisar nga may susamang sangpotanan. Sila nagasugid sa makalingawng mga estorya nga mopatim-aw nga bug-os walay kalabotan sa kasagaran, matag-adlawng mga kasinatian sa mga tawo. Mopatim-aw nga ginabutyag nila ang kagikan o tinubdan sa mga ideya nga may pagkalahi gikan sa pagaisipon sa kadaghanang tawo, ilabina sa mga Insek mismo, nga mahulagwayon. Diin ba gikan ang maong mga ideya?

Posibleng Kalangkitan?

Kon ikaw nasinati gayod sa Bibliya, mahimong imong namatikdan ang butang sinati sa estorya luyo sa karakter alang sa “barko.” Dili ka ba mouyon nga adunay dakong kaamgid ngadto sa asoy sa Bibliya mahitungod kang Noe ug sa iyang pamilya, ang total nga walo ka tawo, nga milabang-buhi sa Lunop sulod sa arka?—Genesis 7:1-24.

Komosta ang ideya luyo sa karakter alang sa “kadalo”? Aw, imong mahinumdoman ang kabatbatan sa Bibliya sa tanaman sa Eden, nga niana duha ka kahoy gihisgotan nga tino pinaagi sa ngalan: “Ang kahoy sa kinabuhi sa tunga sa tanaman ug ang kahoy sa kahibalo sa maayo ug daotan.” (Genesis 2:9) Dili ba ang hingaping tinguha alang sa bunga sa usa nianang mga kahoya ang sa kataposan mitultol sa pagkapukan sa katawhan?

Kini ba mga sulagma lamang, o may labaw pa kay niana? Sa usa ka librong nag-ulohang Discovery of Genesis, ang magkaubang mga awtor, si C. H. Kang ug Ethel R. Nelson, nag-analisar sa dinosenang ideograpikong Ininsek nga mga karakter, apil sa duhang gihisgotan sa ibabaw, ug miingon nga “ang mga karakter dihang bulagon ngadto sa mga bahin sa makadaghan mobanaag sa mga elemento sa estorya sa Diyos ug sa tawo nga nahitala sa unang mga kapitulo sa Genesis.”

Ugaling, ikaw basin mahibulong, unsa kaha ang koneksiyon ang lagmit anaa tali sa Bibliya ug sa karaang Ininsek nga pagsulat? Sa pagkamatuod, mopatim-awng lisod ang paghunahuna sa butang mas halayo sa Bibliya kay sa pinulongan sa misteryosong mga taga-Oriente. Apan ang dili-madapigong pagtagad ug pagtandi sa kon unsay nahitala sa Bibliya ug sa kon unsay nasayran gikan sa establisadong kasaysayan mobulig kanato sa pagsabot nga ang maong konseksiyon dili kay dili makataronganon.

Ilhanan Gikan sa Bibliya

Ang mga historyano dugay nang nagpunting ngadto sa kapatagan sa Mesopotamia ingon nga orihinal nga tinubdan sa sibilisasyon ug sa pinulongan. Kini, sa pagkamatuod, bug-os nahiuyon sa kon unsay nahitala diha sa Bibliya. Ang basahong Genesis, sa kapitulo 11, nagabatbat sa usa ka hitabo nga nahitabo sa yuta sa Sinar, sa Mesopotamia, nga nagatagana sa gikinahanglang ilhanan sa atong imbestigasyon.

“Ang tibuok yuta nagpadayong may usa ka pinulongan ug usa ka hugpong sa mga pulong,” nagaingon ang Genesis 11:1. Ugaling, ang panaghiusa gigamit nga sayop sa katawhan sa pagsukol sa katuyoan sa Diyos alang kanila. “Karon siya miingon: ‘Umari kamo! Magtukod kita sa atong kaugalingon sa usa ka siyudad ug sa usa usab ka torre nga ang tumoy niana abot sa mga langit, ug maghimo kita sa usa ka bantogang ngalan alang sa atong kaugalingon, kay basi kita matibulaag sa ibabaw sa tibuok nawong sa yuta.’”—Genesis 11:4.

Ang torre, siempre, mao ang daotag-dungog nga Torre sa Babel. Busa, maoy didto sa yuta sa Sinar sa Mesopotamia nga gilibog sa Diyos ang pinulongan sa tawo. “Kana ang hinungdan ang ngalan niini gitawag Babel, tungod kay didto gilibog ni Jehova ang pinulongan sa bug-os nga yuta, ug gitibulaag sila ni Jehova gikan didto ibabaw sa tibuok nawong sa yuta.”—Genesis 11:9.

Usa ka Lantugi

Hinuon, kining asoya sa Bibliya, dili tuohan sa siyentipikanhong komunidad. Kon bahin sa ulahing pundok, walay tinuod nga panaghiusa kon sa unsang paagi naugmad ang pinulongan sa Tsina. Ug ang mga opinyon taliwala sa mga eskolar nabahin kon kaha ang Ininsek nga pagsulat naugmad sa Tsina o kadto gikan sa gawas sa nasod, labing menos sa sinugdan.

Pananglitan, si I. J. Gelb sa iyang librong A Study of Writing nagaingon: “Ang direktang pagkagikan sa Mesopotamia sa Ininsek nga pagsulat, nga gisugyot sa pipila ka eskolar pinasukad sa pormal nga mga pagtandi sa Ininsek ug Mesopotamianhong mga senyal, wala gayod mapamatud-i sa estriktong siyentipikanhong paagi.” Sa susama, si David Diringer misulat diha sa iyang librong The Alphabet: “Ang paninguha sa pila ka eskolar sa pagpamatuod sa Sumerianong kagikan sa karaang pagsulat sa Tsina, nagapasabot sa labing menos sa dagkong paghinobra.”

Hinuon, pagamatikdang ang Bibliya wala mag-ingon nga ang tanang ubang pinulongan naugmad o naggikan sa “usa ka pinulongan ug sa usa ka hugpong sa mga pulong” nga gigamit sa katawhan didto sa Shinar. Ang gipasabot mao nga ang mga pinulongang misangpot gikan sa paglibog maoy lahi kaayo ug walay kaamgiran sa usag usa nga gibiyaan sa katawhan ang proyekto sa pagtukod ug nanlakaw “ngadto sa ibabaw sa tibuok nawong sa yuta” tungod kay sila dili na makasabot ug makakomunikar sa usag usa.

Lagmit ang nahitabo mao nga ang paagi sa paglibog nagpapas sa mga sumbanan sa orihinal nga pinulongan diha sa mga hunahuna sa katawhan ug gipulihan kana sa mga bag-ong sumbanan. Busa ang bag-ong mga pinulongan nga ilang gisulti bug-os nga lahi gikan sa ilang nahibaloan sa nangagi. Kadto sila dili mga salingsing o mga resulta sa orihinal nga “usa ka pinulongan.”

Ugaling, ang punto nga ibutang sa hunahuna mao nga bisan tuod ang ilang mga sumbanan sa pinulongan nausab, lagmit ang ilang mga hunahuna ug mga memorya wala. Ang ilang mga kasinatian, mga tradisyon, mga kahadlok, mga gugma, mga pagbati ug mga emosyon nagpabilin. Kadto ilang gidala sa bisan diin sila nangadto, ug kadto may dakong impluwensiya sa mga relihiyon, mga kultura ug mga pinulongan nga naugmad sa halayong mga suok sa yuta. Sa kahimtang sa Ininsek, ang maong mga memorya mipatim-aw usab diha sa ilang mahulagwayon ug ideograpikong mga karakter.

Busa, dili katingad-ang si Diringer, nga gikutlo sa ibabaw, tapos sa pagpahayag sa iyang pagsupak sa teoriya nga ang Ininsek nga pagsulat direktang naggikan sa Sumerianong pagsulat, miuyon nga “ang malangkobong ideya sa pagsulat basin tingali gihulaman, direkta o dili direkta, gikan sa mga Sumerianhon.”

Unsay Atong Ikahinapos?

Ang atong daklit nga pagsusi sa mga ideya sa luyo sa ideograpikong Ininsek nga mga karakter nagapadayag sa pangutana bahin sa ilang tinubdan. Sumala sa ato nang nakita, ang mga eskolar gilisdan sa pagtuo sa proposisyong ang Ininsek nga pagsulat naggikan sa gawas nga tinubdan. Apan ang ilang pagsupak gibase sa kakulang sa pormal o gawasnong kaamgiran. Hangtod mabatonan ang dugang arkeolohikanhong ebidensiya, ang isyu tingali magpabiling dili masulbad.

Sa laing bahin, atong namatikdan ang kaamgiran tali sa mga hunahuna luyo sa daghang Ininsek nga mga karakter ug sa rekord sa Bibliya sa unang kasaysayan sa tawo maoy talagsaon gayod. Bisan tuod ang ebidensiya maoy sirkumstansiya lamang, bisan pa niana, makaiikag ang paghunahunang adunay posibilidad nga ang Ininsek nga pagsulat sa kamot nga gibansay sa atong batan-ong estudyante mahimong may pasikaranan diha sa mga ideya nga naggikan sa Sinar ingong resulta sa paglibog ug pagtibulaag didto sa Torre sa Babel.

[Chart sa panid 25]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Kaugmaran sa pila ka Ininsek nga karakter latas sa mga siglo

HORSE

TORTOISE

FISH