Buhi sa Siyudad sa Patay
Usa ka taho sa ministro sa Watchtower sa Bhopal sa dapit nga nahitaboan mismo
BHOPAL—karon na lamang tingali kamo nakadungog ning siyudara nga adunay 800,000 ka tawo sa taliwala sa India. Nahimutang diha sa tulo ka bungtod, nga adunay duha ka dagkong linaw nga halos magkasumpay sa sentro sa siyudad, ug may maanindot nga mga parke ug mga dalang adunay naglinyang mga kahoy, matahom kaayo ang Bhopal. Apan, sa miaging Disyembre 3, mihungaw ang makahilong gas gikan sa kemikal nga planta sa Union Carbide sa siyudad, nga nakapahinabog labing mangilngig nga industriyal nga aksidente sa kasaysayan. Busa ang Bhopal nahimo, sa literal sa usa lamang ka gabii, nga siyudad sa patay.
Ako ug ang akong asawang si Maria, lakip sa among tin-edyer nga anak nga si Carl, nagpuyo abay sa planta sa Union Carbide. Gamay kini nga uma, mga 150 metro (490 ft) pabagbag, ang nag-ulang sa among balay gikan sa tugkaran sa pabrika. Busa nganong buhi man kami ug walay kadaot nga midangat kanamo samtang ang libolibo pang uban, diin ang kadaghanan kanila nagpuyo halayo sa planta, nangamatay o nag-antos sa makalilisang nga mga kadaot?
Ang Paagi sa Paghuyop sa Hangin
Sa mipahulay na kami sa gabii sa Domingo, Disyembre 2, ang mabugnawng huyohoy midaghong sa kakahoyan sa tulo ka bungtod sa Bhopal, ug ang dan-ag sa halos tibuok nga bulan migilawgilaw sa mga linaw niini. Sa gabii, nakamata kami sa mga sirena sa planta sa Union Carbide. Apan wala namo kini panumbalinga, ug sa ulahi, nakatulog kamig balik. Makadaghan nang higayon, nga nakadungog kami sa sirena sa pabrika, tingali sa pagtawag sa mga teknisyan alang sa gamayng mga emerhensiya o timaan sa pagbansaybansay sa pagkaluwas gikan sa peligro. Sa pagkamatuod, sa mamauli sa matugnawng gabii, kanunay kaming makabahog mga pamatay sa dangan.
Apan, karong gabhiona, walay tagsaong baho, wala gayoy timailhan sa mangil-ad nga damgong nagsugod. Kadto maoy usa ka katalagman nga hilabihan ka dako nga nakapatay kini ug kapin sa 2,500 ka tawo ug naapektohan ang un-kuwarto sa populasyon sa siyudad. Libolibo ang nangabuta, ug ang uban nangadaot ang mga baga ug utok. Hapit 3,000 ka baka ug dili maisip nga gagmayng mga hayop ang namatay. Kadto maoy usa ka hitabo nga nagbilin ug kalisang—kalisang sa nangabiling polusyon ug kalisang sa ulahing mga epekto sa pagkahilo sa gas ug sa makapatayng mga sakit.
Unsay nakaingon ning katalagmana? Sumala sa tagdumala sa planta, ang MIC (methyl isocyanate) nga gas mihungaw sa miliki ang balbula sa tangkeng pundohanan tungod sa nagtaas nga presyor. Gituohan sa ubang mga siyentipiko nga ang phospene gas, nga gigamit sa mga pag-atakeg gas sa panahon sa Gubat sa Kalibotan I, mihungaw usab.
Kaamgid ang MIC sa nerve gas sa mga epekto niini diha sa mga tawo. Makapatay kini dayon ug makahilo usab kon mosuhop sa panit. Sa mga tungang gabii, mga 40 minutos, tonilada sa MIC mibuga sa atmospera sa wala pa masumpo ang hungaw. Apan gidala kini sa hangin palayo sa mga balay sa among dapit. Kay kon wala pa, tingali kami ang makit-ang patay sa higdaanan ug tingalig ilubong duyog sa lubnganan sa masa, nga mailhan lamang sa ulahi pinaagig mga letrato.
Gabii sa Kalisang
Sa migawas ang gas, usa ka mabagang panganod nga puti miporma sa malamdag nga gabii. Mikanaog sa yuta ang katugnaw, ug misuhot kini sa mga kabalayan, ngadto sa mga pensa sa baka, latas sa estasyonan sa bus ug tren sa siyudad. Mikaylap, misugod kini sa pagliko paingon sa dakong tiyanggihan sa utanon padulong sa ospital sa siyudad.
Laing bukton sa dakong hayop sa gas mipadulong sa ubos nga linaw ug ngadto sa bag-ong bahin sa siyudad. Ug samtang mipanaw kini mipatay kini. Napukaw gikan sa pagkatulog tungod sa gas nga mipaso sa ilang mga mata ug mituok sa ilang mga tutunlan, libolibo ang midagan sa kadalanan. Kadtong nakahingos sa gas nga duol sa planta, nangamatay dihadiha dayon. Ang uban nagsusapinday, nangabuta ug nanagsuka, nangatumba ug nangamatay lamang diha sa dalan.
Sa kalit lamang ang tibuok siyudad nagkisaw ug ang mga singgit “bhago, bhago,” (nagkahulogang, “dagan, dagan”) ang madunggan. Nagkabulag ang mga pamilya sanglit nadala sila sa sulog sa panon sa katawhan. Sa ulahi ang mga sakyanan sa kapolisan nga adunay mga trompa misugod sa pagpukaw sa mga tawo ug sa pagpabakwet kanila sa palayo sa naapektohang dapit sa madali. Sa tibuok gabii ang ubang gasolinahan mihatag ug libreng gasolina sa mga sakyanan nga nangagpas nga makagawas sa siyudad. Naglakaw, nagsakay ug motorsiklo, nagbisikleta, nagtraysikol, awto, bus, trak, libolibo ang migawas sa siyudad. Nangamatay ang mga bata nga natamakan sa mikalagiw nga katawhan. Ang uban naligsan sa misarasay kay dili kaayo makakita. Ang uban walay tumong nga nanagan, walay kalibotang nagsunod sa dalan sa gas, ug sila nangamatay o grabeng pagkadaot.
Lakip niadtong nagpalandong pag-ayo sa ilang situwasyon mao ang kaubang Kristohanon, usa sa mga Saksi ni Jehova. Nakamata si Igsoong Paulose sa mga alas 2:30 s. b. sa tingog sa sirena ug sa maisog nga baho nga samag amonia. Nasayod nga gikan ang gas sa planta sa Union Carbide, iya unang gisusi ang direksiyon sa hangin ug unya, wala maglangan bisan sa pagdalag mga kupo, midalidali sa pagdala sa iyang pamilya palayo sa giagian sa gas. Ilang gisugok ang mabaga, daghang masa sa mga tawo ug mikalagiw sa ibabaw sa bungtod gawas sa siyudad diin ang presko, hinlong hangin gikan sa linaw nakahupay kanila. Gawas sa panghalang sa mata ug paghuot sa dughan walay daotang epekto ang midangat kanila.
Sa mipadayon ang gabii, milihok ang mga makinarya sa gobyerno. Nagsul-ob ug maskara batok sa gas, misulod ang mga opisyales sa pinakagrabeng naigo nga dapit sa pikas kilid sa planta nga among gipuy-an. Lakip sa unang misulod ning dapita mao ang mayor sa Bhopal, si Dr. Bisarya, ang iyang anak si Robin. Gibatbat ang talan-awon, nga mga 200 metro (650 ft) gikan sa among balay, si Robin miingon, “Ang imo lamang makita mao ang mga lawas, mga lawas sa mga tawo ug sa mga mananap.”
Ang mga doktor sa tibuok siyudad gipatawag, ug midalidali sila sa pagtabang. Ang dakong Hamidia Hospital napuno sa natarantar nga mga tawo nga nagpatambal. Sa pipila lamang ka gutlo nagdasok ang mga lawas sa ospital ug gitukod ang mga tolda diha sa tugkaran sa ospital. Nanagpanungha ang mga first aid nga mga dapit sa tibuok siyudad.
Ang gatos-gatos nga mikalagiw sa kasikbit nga lungsod nangamatay sa ilang pagpadulong o sa pag-abot. Human nga natambalan miarang-arang ang gibati sa usa ka tawo. Sa pag-abot sa balay, midagkot siyag sigarilyo, mihingos, ug namatay dihadiha. Gihipos sa batan-ong lalaki ang mga lawas sa iyang amahan ug inahan aron masunog, sa pagpauli natumba ug namatay siya. Namatyan ang usa ka batan-ong babaye nga among nahibalag ug siyam ka membro sa iyang pamilya.
Ang Among Lunes sa Kalisang
Apan alang kanamo ang kalisang wala mahitabo hangtod nga nakamata kami sa among regular nga panahon, alas 4:50 s.b., ug misugod sa pag-andam sa buluhaton sa adlaw. Gilibotan sa kamatayon ug pag-antos, nakatulog kaming malinawon sa tibuok gabii!
Human nga gihatod ang among anak nga si Carl ngadto sa iyang part-time nga trabaho sa lokal nga opisina sa peryodiko, nagplano ako ug ang akong asawa sa pakigbahin sa among regular nga buluhatong pagsangyaw. Kaming duha, maingon man sa among anak, maoy bug-os panahong mga ministro sa mga Saksi ni Jehova. Apan bisan asa kami moadto niining buntaga sa Lunes, nagkatag ang mga patayng lawas sa tawo ug mga mananap. Maglakaw pa ang tawo sa dalan unahan namo ug kalit lamang nga matumba, ug mamatay.
Samtang among gilibot ang siyudad, halos wala gayoy sakyanan sa dalan. Sirado ang tanang mga tindahan. Sirado ang tiyanggihan. Sa pagsulod sa estasyonan sa bus, nakita namo nga ang salog napuno sa suka ug kinalibang. Diha sa estasyonan sa tren, kadaghanan sa mga empliyado nga nagtrabaho nianang gabhiona nangamatay dihadiha.
Ang superintendente sa estasyonan, si Harish Dhurve, nga nakahingos sa gas, nakakita sa iyang mga trabahante nga nangatumba. Iyang nakontak ang sunod nga estasyon ug gipasidan-an sila sa pagpahunong sa tanang mga tren sa pagsulod sa Bhopal. Nakit-an siyang patay diha sa iyang lamesa. Ang ubang pasaherong naghulat sa tren nga mogikan sa ala 1:30 s.b. wala makabiya sa Bhopal nga buhi. Ang usa ka enhinyero nga nagmaneho sa tren padulong sa siyudad sa wala pa gikapalanog ang pasidaan namatay sa pag-abot.
Mipauli sa balay sa udto sa Lunes, gisugat kami sa mga panon sa mga tawo nga nag-ali sa among dalan ug nanagsinggit nga aduna pay daghang gas ang mihungaw ug sa pagdagan sa laing direksiyon. Natarantar ang mga tawo ug nakita kining dili tinuod nga hulongihong. Nakakita kamig mga trak sa munisipyo nga puno sa mga lawas nga gikamada. Sa matag labay sa oras mitaas ang numero sa nangamatay—269, 566, 1,217, ug sa ulahi kapin sa 2,500. Ang usa ka ulohan sa pamantalaan sa Disyembre 5, miingon, “Usa ka kamatayon sa matag minuto.”
Sa adlaw ug gabii, ang tudling sa mga aso miulbo sa panganod gikan sa gisunog nga mga lawas. Ang bakanteng mga lugar nahimo dayong sunoganan niining mga lawasa, usahay gatos-gatos pa ngani sa usa ka panahon. Gikaromata ang mga hayop gawas sa siyudad ug gilabay sa lalom nga mga lungag ug gitabonan. Ang pipila ka balay nga gipamiyaan gipanglungkab, apan gihimo sa kadaghanan ang ilang maarangan sa pagtabang sa nag-antos. Malipayon kaming miapil sa among mga silingan sa pagtaganag kuwarta ug pag-andam ug pagkaon alang sa nagmasakit.
Sa tibuok nasod, ang mga doktor ug mga siyentipiko mibaha sa siyudad sa pagtabang. Ug ang mga espesyalista sa medisina nga adunay eksperyensiya sa pagtambal sa mata ug sa naghuot nga mga dughan miabot gikan ubang mga nasod. Makasubo, ang mga babayeng wala kaayo maapektohi nakaanak ug patayng mga bata. Ang uban miabot sa ospital nga mibatig grabeng sakit ug nakuhaan.
Makaikag, sa Sabado, sa miaging duha ka adlaw, ang akong asawa naghatod ug bag-ong kopya sa Pagmata! kang Dr. A. M. Shali, nga usa ka regular nga magbabasa. “Okupado kaayo?” nangutana ang akong asawa sa doktor. “Kini mao ang among malinaw nga panahon,” mao ang iyang tubag. “Sanglit milabay na ang kainit ug ang ulan, ug ang maanindot nga klima sa tingtugnaw, kini mao ang maayong tempo,” siya midugang. “Busa wala kaayoy trabaho alang sa mga doktor.”
Apan sa milabay kami sa dispensaryo ni Dr. Shali sa Lunes sa buntag hataas kaayo ang mga tawong naglinya sa dalan nga nagtinuloray aron matambalan ug may upat o lima ang kabag-on. Nanagduko sa ilang mga ulo sa pagpanalipod sa naghalang nga mga mata gikan sa adlaw. Gisultihan kami ni Dr. Shali sa ulahi nga gipatawag siya sayo sa buntag ug nga siya ug ang iyang bana lakip sa ubang mga katabang mitrabahong walay hunonghunong sa tibuok Domingo ug sa Lunes ug hangtod sa gabii sa pagtambal sa mga biktima nga walay bayad. Siya miingon nga kon ikapadapat ang tukmang tambal, matipigan ang panan-aw. Apan, kon dili dayon matambalan, matugkan ang mga mata ug samarong mga cornea ug mapildi ang panan-aw. “Kon imong makita kining tanang pag-antos,” siya miingon, “sa unsang paagi makahunahuna pa ang tawo sa pagsugod ug nukleyar nga gubat?”
Pagsusi sa Kaubang mga Saksi
Ang dakong kabalaka kanamo mao ang among Kristohanong mga igsoong lalaki ug babaye sa Bhopal, diin ang tanan nagpuyo sa daang bahin sa siyudad nga duol sa peligrosong lugar. Pagkadakong kahupayan sa pagkakita sa pagduaw kanila nga ang tanan sa 12 buhi ug walay kadaot nga midangat kanila!
Among gipabilhan gayod ang among Kristohanong panag-igsoonay sa dihang ang mga Saksi sa ubang dapit misugod sa pagbisita sa pagsusi kon unsay among kahimtang. Ang unang miabot mao si Igsoong Barrett, nga usa mismo ka pasyente sa kasingkasing. Mibiyahe siyag 337 kilometro (209 milya) sa tibuok gabii sa tren. Nalipay kaayo kami sa pagkakita kaniya ug napuno sa mga luha ang among mga mata. Misugod usab sa pagpangabot ang mga telegrama ug mga sulat, ug kini, usab, nakadasig kaayo kanamo.
Paglaom Atubangan sa Kagul-anan
Sa matag adlaw, libolibo sa mga tawo mihugop sa siyudad sa pagpangita sa ilang mga minahal. Ang mga ahensiya sa kagamhanan nagtrabaho sa adlaw ug sa gabii sa paghipos sa mga lawas aron mapugngan ang pag-ulbo sa sakit. Ang pangulong ministro sa nasod, si Arjun Singh, mideklarar nga dili na buksan pag-usab ang Union Carbide nianang siyudara. Apan dugay pang panahon nga malimtan sa Bhopal ang gabii niini sa kamatayon.
Walay kabayaran sa mga nangaluwas ang makapabalik sa kinabuhi o makahatag balik sa panan-awon sa nangabuta. Apan adunay Usa kinsa makahimo niadtong mga butanga, si Jehova nga Diyos. Ang iyang mga Saksi sa Bhopal, mapasalamaton nga buhi ug malipayon sa pagduaw sa ilang mga silingan uban sa makahupayng maayong balita nga ang sama niining hinimog tawo nga katalagman dili na gayod mahitabo pag-usab.
[Letrato sa panid 20]
Nagpas-an sa minahal aron sunogon
[Tinubdan]
UPI/BETTMANN ARCHIVE
[Letrato sa panid 22]
Giagak ang duha nga nangadaot ang mga mata
UPI/BETTMANN ARCHIVE