Unsa ka Luwas ang mga Bangko?

“Sa among opinyon panahon na lay gihulat—mubo na kaayong panahon—hangtod nga adunay tibuok-kalibotang panghugop sa pagkobra sa kuwarta sa mga bangko, halos ang tanang mga bangko manira.”—When Your Bank Fails, ni Dennis Turner.

“Ang sistema sa bangko bug-os nga luwas. Kami adunay palakaw nga moatiman sa bisan unsang mga suliran, dagko ug gagmay, nga hayan motungha.”—William Isaac, kanhi tsirman sa Federal Deposit Insurance Corporation, gikutlo sa U.S.News & World Report.

MAIHAP na lang ang mga tawong magtago sa ilang kuwarta sa ilalom sa kutson. Gawas pa sa kapeligrohang mawala tungod sa sunog o kon kawaton, ang kuwartang gitipigan niining paagiha magpabiling mao ra gihapon. Dili motubo ang kantidad niini ug hayan mokunhod ang bili tungod sa implasyon kun pag-ubos sa bili sa salapi.

Aron modaghan ang atong tinigom, kinahanglang gamiton ang salapi. Ang labing kaylap nga paagi nga gidawat ug gigamit—aron matipigan ug makaganansiya—mao ang mga bangko. Apan unsa sila ka luwas? Sumala sa gipakita sa sinugdan, adunay nagkalainlaing mga hunahuna.

May Katarongan Bang Malisang?

“Ang enterong sistema sa bangko sa kalibotan suod nag-agaray,” miingon si David Rockefeller, retiradong tsirman sa Chase Manhattan Bank. “Ang mga bangko nagahimog dakong pakignegosyohay sa usag usa, mao nga adunay dakong pag-inagaray.” Ingong resulta, walay bangko o nasod ang nag-inusara. Busa kon mahapay ang bangko, adunay kabalaka nga mobutad kini sa ubang mga bangko sa pagkahapay duyog niini o mawala ang pagsalig nga hinungdanon kaayo sa industriya sa bangko. Ang posibilidad mao nga kon ang mga tigdeposito sa usa ka dapit magdungan sa pagkobra sa ilang mga kuwarta kini moresultag pagkagun-ob sa ubang mga bangko nga dili-makontrolar nga daw samag domino.

Aduna bay tsansa nga ang bangkong mahapay sa usa ka dapit makagun-ob sa internasyonal nga sistema sa bangko? “Ang mga tigpaigo sa U.S. ug ubang mga nasod seguradong mohimog mga lakang aron masumpo ang dakong pagkahapay nga daw mopatim-aw nga umalabot,” miingon si Rockefeller. “Nagtuo akong walay kalagamitang mahitabo kini.”

Sa pagkakaron, bisan tuod ug adunay pipila ka seryosong mga problema ug mga pagkahapay sa tibuok globo sa katuigang dili pa dugay, ang mga kagamhanan nangilabot sa pagtabang sa ilang nagkaproblemang pinansiyal nga mga institusyon. “Balikbalik nga motungha sa hunahuna sa mga ministro sa panalapi ug sa mga magbabangko ang talan-awon sa 1929, ug himoon nila ang ilang maarangan aron malikayang masobli ang pinansiyal nga kapildihang nahitabo sa kalim-an ka tuig kanhi—nagalaom nga malikayan ang daw dili-malikayang resulta, gubat sa kalibotan,” nagkanayon ang senemanang basahon L’Express sa Pransiya. Bisan pa, adunay dakong katarongan sa pagkabalaka.

Ang Suliran sa Utang

Delikadong patigayon ang mga bangko. Ilang gipalakaw ang dagkong kantidad sa salapi nga ang kadaghanan dili ilaha. Dugang pa, magmugna silag salapi ug magpautang ug sobra sa ilang limpiyong bili. Bisan sa ilang pag-amping, nasayod ang mga bangko nga ang ubang mga pautang dili mabayran. Busa usa ka tino nga kantidad ang ireserba aron itapal sa mga utang nga dili-mabayran. Apan kon daghan ang dili mabayrang utang, kadtong mga pundoha kulang pang itapal sa dagkong kapildihan sa pautang, o kon mahitabo nga magdungan ug kobrag kuwarta sa bangko. “Kon mas dakong kapital ang gipamuhonan tungod sa dili-mabayrang mga utang, mas magkahuyang ang bangko sa pinansiyal nga paagi,” miingon ang New York nga magasin. “Ang pagkabangkarota (kun pagkahapay) mahitabo kon mahurot ang tanang kapital sa bangko.”

Nakita sa dugang ug dugang mga bangko karon ang ilang kaugalingon nianang kahimtanga—daghan kaayo sa ilang mga pautang wala mabayri, ug kulang ang kapital sa pagsuportar kanila. Daghang katarongan ang gihatag: krisis sa aseite, mga restriksiyon sa pamatigayon ug mga alakansi, pagbaligtad sa ekonomiya, pagbag-obag-ong kambiyo diha sa internasyonal nga baligyaanan sa kuwarta, pagkahurot sa kapital, implasyon, disimplasyon, pagkunhod sa manggad, sobra ka luag nga mga polisa sa pagpautang, mga pagkabangkarota sa korporasyon, mabangis nga kompetisyon, pagbag-o sa regulasyon—bisan ang pagkawalay hibangkaagan ug pagkahungog bahin niana.

Apan adunay mga paagi aron makapabiling buhi—diha sa papel. Ang pag-usab sa iskedyol sa mga pautang, pagpataas sa tagal sa utang, maoy usa ka paaging gigamit ug gigamit pag-usab. Lain mao ang paglista sa limpiyong kantidad sa mga pautang, bisag diyutay na lay paglaom nga mabayran pa ang tibuok nga kapital. Ang kasagarang taktikang gigamit mao ang pagpahulam sa mga mangungutang ug dugang kuwarta aron makabayad sila sa ilang mga tanto.

Kining mga paagiha ang gigamit karon sa mga bangko maylabot sa utang sa Ikatulong Kalibotan, nga giisip sa kadaghanan nga labing dakong hulga sa kalig-on sa internasyonal nga sistema sa bangko. Sumala sa surbi sa World Bank, ang utang sa gawas sa kapin sa usa ka gatos ka nagakaugmad nga mga nasod miabot sa gitapong total nga $950 bilyones sa kataposan sa 1985, 4.6 porsientong pagtubo kini kay sa miaging tuig. Bisag sobra na kaayo ka dako, gilaoman nga moabot kinig $1.01 ka trilyon sa kataposan sa 1986. Ngano? Tungod kay ang kadaghanan niadtong mga nasora dili gayod makabayad ug nangayog dugang plaso ug salapi. Gipalandong ang kadakoon sa ilang mga utang, misugot ang mga bangko. Sumala sa pagkapahayag niini sa usa ka tawo: “Kon makautang ako nimog usa ka dolyar, nailalom ako sa imong gahom; apan kon makautang ako kanimo ug usa ka milyon, ikaw ubos sa akong gahom.”

Nagaaninaw kanunay sa unahan mao ang posibilidad nga ang ubang dagkog utang nga mga nasod, nga gikapoyan na sa mga programa sa pagdaginot, hayan modesider nga dili na lang mobayad. Ang mga bangko dili makapugos sa mga nasod sa pagbayad. “Alang sa mga bangko, ang kahulogan sa krisis sa utang sa kalibotan yano,” miingon ang Savvy nga magasin. “Ilang nakita ang kadaghanan sa ilang mga ganansiya pinaagi sa pagpautang, ug kon dili makabayad ang mga nasod sa ilang dakong mga utang, ang mga kita sa bangko, ang pinakapuhonan, ug mga prisyo sa aksiyones mous-os ug dako. . . . Ang pagkadili-makabayad sa Ikatulong Kalibotan makabutad sa pinansiyal nga sistema hangtod sa punto sa pagkagun-ob, ug lagmit moresulta kinig pagkahugno sa dagkong mga bangko.”

Sa upat lamang ka nasod nga dili makabayad—Mexico, Brazil, Argentina, ug Venezuela—mopahinabog kapildihan sa labing dagkong mga bangko sa U.S., mipasidaan ang mga eksperto. “Tagsaon gayod nga wala mahitabo kanang pagkadili-makabayad,” miingon ang The New York Times Magazine. “Ang usa, sa pagkatinuod, makapasangil niini sa mga semantiko. Sama nga wala na kinahanglanang ‘ideklarar’ pa ang gubat, walay ikadeklarar karon sa ‘legal’ nga paagi nga dili makabayad.”

“Luwas ba ang Akong Bangko?”

May makatag-an ba kon malig-on ug may ikabayad ang bangko? “Alang sa kadaghanang mga tigdeposito malisod o imposibleng masayran kon unsay kahimtang sa usa ka bangko,” miingon ang magasing Changing Times. Midugang ang The New York Times: “Nakita sa eksperyensiya dili pa dugay nga malisod kaayo sa mga tagagawas ang paghukom sa kalig-on sa bangko. Halos ang tanang dagkong mga bangkong nahapay sa katuigang dili pa dugay, o hapit nga nahapay, gidayeg pag-ayo sa mga tig-analista sa kapitalista sa bangko. . . . Bisag ang mga tigpaigo ug mga awditor sa mga bangko dili gani makamatikod sa seryosong mga problema hangtod nga ulahi na kaayo.”

Sa kasagaran ang himoon sa kustomer mao ang pagsusi sa pang-atubangan sa bangko: ang mga matang sa serbisyong gitanyag, ang pagkamahigalaon ug katulin sa pag-alagad kaniya. Sa tinuod, dihang magpaanunsiyo ang bangko, mao kining mga butanga ang ilang ipasiugda—ang mahigalaong magbabangko, mopautang dayon, espesyal nga mga kuwenta kun mga serbisyo, kakombeniyente. Usahay may mga gasang itanyag aron madani ang bag-ong mga tideposito. Apan diyutay ra kaayoy hisgotan bahin sa pinansiyal nga kalig-on sa bangko. Siyempre, importante ang serbisyo sa bangko. Lain nga angay hatagag pagtagad usab mao ang interes nga ihatag ug kon sa unsang paagi kini motubo, sanglit nagkalainlain man ang mga porsiento sa tanto. Ang labing importante sa mga tigdeposito mao ang pagkaluwas sa iyang salapi.

Dinhi, ang seguro sa deposito ang yawi. “Tungod sa seguro sa deposito, gawas kon adunay bug-os nga pagkagun-ob sa sistema sa bangko mao kini ang mga problema sa magbabangko ug sa mga kapitalista sa mga bangko, ug dili sa mga tigdeposito” miingon ang The Atlantic Monthly. “Walay kalagmitan nga ang mga pagkahapay sa bangko karon mopatunghag estilo sa kapildihan sa milabayng katuigang trayenta sa mga tinigom sa kinabuhi sa mga indibiduwal.”

Busa maayong susihon kon ang mga kuwenta ba giseguro ug pinaagi ni kinsa. Siyempre, ang seguro sa kagamhanan mao ang labing maayo. Ang pananglitan niini mao ang Federal Deposit Insurance Corporation sa Tinipong Bansa. Ang ubang gisultihan nga giseguro ang ilang kuwarta sa bangko nakakaplag sa ulahi nga gihimo kadto sa usa ka pribadong ahensiya nga kulag mga pundo sa pagbayad sa tanang mga tigdeposito dihang mahapay ang bangko. Susiha usab ang kantidad nga giseguro. Kon ang imong deposito mosobra niana, palandonga ang pagdeposito sa ubang mga bangko aron ang imong tanang kuwarta makobrehan sa seguro.

Unsay Anaa sa Unahan?

Ang tagsatagsang pagkahapay sa bangko gilaoman nga magpadayon ug ang numero hayan mosaka. Apan, ang labing importante sa sistema sa bangko mao nga ang pagsalig niana magpabilin. “Mahitabo lamang ang krisis kon ang mga tigdeposito mohubad niining pinansiyal nga pagsukarap ingong rason sa pagkuha sa ilang kuwarta gikan sa naapektohang mga bangko,” miingon ang Fortune nga magasin. Busa, gihimo ang mga paningkamot aron mapalig-on ang sistema sa bangko ug sa pagpabilin nianang pagsaliga nga malig-on.

Gihimo usab ang mga plano sa pagkunhod sa mga utang sa mga nasod sa Ikatulong Kalibotan sa usa ka punto nga makaarang sila sa pagbayad ug sa pagtabang kanilang makabayad sa ilang mga obligasyon. “Sa kataposang pag-analisar, ang dako kaayong pinansiyal nga alakansi suphon sa tigbayad ug buhis sa tibuok-kalibotan,” miingon si Albin Chalandon, nga kanhi Minister of Industrial Planning sa Pransiya.

Nan, unsa ka luwas ang mga bangko? Gipahayag kini niining paagiha sa usa ka opisyal sa bangko: “Ang mga bangko sama ka luwas sa mga kagamhanan nga nagasuportar kanila.” Bisag daw makahatag kining pasalig karon, kini naghatag sa mga tawong may hunahuna sa rason sa paghunong. Ngano? Tungod kay ang Bibliya nagtagna ug bug-os nga kalaglagan sa tanang yutan-ong mga kagamhanan ug sa ilang kapuli pinaagi sa walay kataposang Gingharian sa Diyos. (Daniel 2:44) Ug nagpunting kini sa mga hitabo niining ika-20ng siglo ingong timaan sa konklusyon sa presenteng sistema sa mga butang.—Mateo 24:3, 6, 7, 21, 22.

Ang Bibliya naghisgot mahitungod sa mga tawo, nianang panahona, nga magalabay sa ilang bulawan ug salapi sa mga dalan ingong walay bili sa pagluwas kanila. (Ezekiel 7:19; Sofonias 1:18) Sanglit tinuod man usab kini sa mas labi pa ka bililhong mga butang, unsay pagsalig ang imong mahatag sa mga kuwarta sa nasod kun sa pinansiyal nga mga institusyon nga nagadepende kanila? Mawala na ang mga kagamhanan nga nagasuportar kanila!

Busa tukmang mipasidaan si Jesus: “Ayaw kamo pagtigom ug mga bahandi alang kaninyo dinhi sa yuta diin ang tangkob ug ang taya magakutkot, ug diin ang mga kawatan nagapanakasaka ug nagapangawat. Hinunoa, pagtigom kamog mga bahandi alang kaninyo didto sa langit diin walay tangkob ni taya nga magakutkot ug diin walay mga kawatan nga magapanakasaka ug magapangawat. Kay hain gani ang imong bahandi, atua usab didto ang imong kasingkasing. . . . Dili kamo makaalagad sa Diyos ug sa mga Bahandi.”—Mateo 6:19-21, 24.

[Kahon sa panid 9]

Ang Kahimtang sa mga Bangko—Unsay Gisulti sa Uban

● “Dili paghinobra ang pag-ingon nga ang mga kagamhanan sa dinosenang mga nasod nga naputos sa utang, ang International Monetary Fund, ang Federal Reserve Board, ug ang ginatos ka Amerikano ug langyawng mga bangko nagaatubang ug labing grabe ug labing kaylap nga pinansiyal nga krisis sukad sa katuigang 1930.”—New York nga magasin.

● “Ang mga polisa karon nagtagana lamang ug dili seguradong panalipod. Ang pagkaluwas sa panalapi sa kalibotan naglakaw diha sa sulab sa hanting. Gihulga sa krisis sa utang dili lamang ang kauswagan sa nagakaugmad nga mga nasod kondili ang kalig-on sa sistema sa bangko sa industriyal nga kanasoran.”—Gitaho sa mga pundok sa mga eksperto sa Commonwealth, ang The Guardian sa London.

● “Ang dakong utang nga nahulam diha sa mga bangko sa Tinipong Bansa sa mga nasod sa ikatulong kalibotan nagapanukod samag potensiyal nga pagdahili ibabaw sa sistema sa bangko sa Amerika.”—The New York Times Magazine.

● “Ang total nga utang sa kalibotan dako kaayo nga sa ingon nakatukod kinig pundasyon alang sa primerang klaseng krisis sa utang diha sa internasyonal nga sistema sa bangko.” “Ang dakong problema sa krisis sa utang sa tibuok kalibotan mao nga hilabihang pagkaputos sa utang ang bangko nga dili na sila makagawas nga dili malumpag ang tibuok gambalay.”—Savvy nga magasin.

● “Ang situwasyon karon mas kritikal ug mas peligroso kay sa miaging katuigang 1930.”—Ekonomista sa West Germany si Kurt Richebächer, U.S.News & World Report.

[Chart sa panid 10]

Napulog-Pito ka Nagakaugmad nga Nasod nga Dagkong Utang

Nasod Utang sa Gawas Porsientong Nautang

($ sa U.S. binilyon) Pribadong mga Tuborana

Argentina 50.8 86.8

Bolivia 4.0 39.3

Brazil 107.3 84.2

Chile 21.0 87.2

Colombia 11.3 57.5

Costa Rica 4.2 59.7

Ecuador 8.5 73.8

Ivory Coast 8.0 64.1

Jamaica 3.4 24.0

Mexico 99.0 89.1

Morocco 14.0 39.1

Nigeria 19.3 88.2

Peru 13.4 60.7

Philippines 24.8 67.8

Uruguay 3.6 82.1

Venezuela 33.6 99.5

Yugoslavia 19.6 64.0

Total 445.9 80.8

[Mga footnote]

Tuboran: World Debt Tables, 1985-86 edisyon, gipatik sa The World Bank, Washington, D.C.

[Letrato sa panid 8]

Kon daghang mga bangko ang mahapay, ang epekto sa domino hayan mopatunghag pagkagun-ob sa tibuok nga sistema sa bangko