Umaabot sa Relihiyon Tungod sa Iyang Kagahapon

Bahin 5:c. 1000-31 W.K.P.—Mga Tinumotumong Diyos nga Walay Bili

“Ang matag relihiyon misugod sa Asia.” Hapones nga sanglitanan

ANG mga Hapones husto. Ang mga sinugdanan sa relihiyon masubay sa Asia. Labi pang tino, ang paninugdang relihiyosong mga pagtulon-an ug mga tulomanon nga hikaplagan diha sa mga relihiyon sa kalibotan naggikan sa karaang Babilonya, nga nahimutang sa Asia.

Sa pagpamatuod, ang librong The Religion of Babylonia and Assyria nag-ingon: “Gibati sa Ehipto, Persia, ug Gresya ang impluwensiya sa Babilonyanhong relihiyon . . . Ang isog nga pagsambog sa Semitikong mga elemento diha sa unang Gregong mga kasugiran ug sa Gresyanhong mga kulto karon malangkobong gidawat sa mga eskolar nga dili na kinahanglan ang dugang komento. Kining Semitikong mga elemento sa dakong bahin mas tino nga Babilonyanhon.”

Ang Babilonyanhong mga elemento sa Gregong mga kasugiran daling nasuhop sa unang Gregong relihiyon, nga, sumala sa The Encyclopedia of Religion, “wala makabatog sagradong basahon nga diha niana ang kamatuoran napiho sa bug-os . . . Igo na nga ang usa ka tawong naghimo sa mga rituwal magpamatuod sa dako kaayong tigomanan sa mga estorya nga nahikat-onan sa pagkabata. Ang matag usa sa maong mga estorya naglungtad diha sa daghang bersiyon, nga mitugot ug haluag nga luna sa interpretasyon.”

Mahulagwayon sa maong mga estorya mao ang giasoy diha sa Iliad ug sa Odyssey ni Homer, ang iladong Gregong magbabalak nga lagmit sa ikawalo o ikasiyam nga siglo W.K.P. Ang iyang mga basahon, nga nagpasiugda sa mga relasyon tali sa tinumotumong mga diyos sa Bukid Olympus ug sa mga tawo, apil ang samag-diyos nga mga tawong himalatyon nga gisimba ingong mga bayani, nahimong andam nga tinubdan nga kakuhaan sa Gregong relihiyon. Kana ang hinungdan, misaysay ang magsusulat si G. S. Kirk, “ang kasugiran ug relihiyon nagasapaway.”

Ang Gregong relihiyon nagkuha usab gikan sa laing tinubdan. Ang The New Encyclopædia Britannica nagapunting nga “ang Gregong kalibotan, nga nagpabili sa misteryosong mga relihiyon uban sa linaing kasibot, misagop [gikan sa Ehipto] sa mga kulto ni Osiris, Isis, ug Horus.” Gikan dinha “sila mikaylap sa tibuok Romanhong Imperyo.” Sa unsang paagi nahitabo kini?

Gregong Kasugiran Nagbihag sa Roma

Ang unang mga katigulangan sa mga Romano nagsunod sa usa ka simpleng relihiyon nga nagtuo nga ang mga diyos maoy dili-personal nga mga espiritu nga nagpuyo sa tanang matang sa materyal nga mga dagway. Kadto usa ka relihiyon sa patuotuo nga nag-ila sa mga tilimad-on ug sa mahikong mga kinaiya sa mga tanom o mga hayop. Naghimo kadtog tinuig nga mga pangilin, sama sa Saturnalia sa Disyembre, nga nianang panahona ang katawhan nagbayloayg mga regalo. Ang librong Imperial Rome nagbatbat niana ingong “usa ka relihiyon nga may dagway, may rituwal, nga may diyutayng pasiugda sa espirituwal. Ang Romano nakigsabot sa iyang mga diyos—ikaw may pagahimoon alang kanako ug ako may pagahimoon alang kanimo—ug ang iyang relihiyon sa malangkobon usa ka makutihong pagbantay sa maong kasabotan.” Kadto mipatunghag relihiyon nga umaw sa espirituwal, nga tungod niana ang mga Romano nangitag espirituwal nga sustento gikan sa laing dapit.

Ang mas makutihong relihiyosong mga tulomanon, ingon man paggamit sa mga templo, mga estatwa, ug mga imahen, sa ulahi gipailaila sa mga Etruscano.a Ang samang libro nag-ingon nga sila usab mao “ang mihatag sa Roma sa kinasayohan niining dakong pakigkontak sa Gregong mga diyos ug mga diyosa, nga daghan kanila sa kataposan nasuhop sa mga Romano nga wala mausab.” Sa wala madugay ikaingon nga “ang relihiyon sa Roma nagbatog daghang nawong ug nagbatog daghang ngalan: ang matag bag-ong mga tawo nga nahibalag sa mga Romano pinaagi sa pagpukan o patigayon daw nahidugang sa talaan sa mga diyos nga Romanhon.”

Ang unang Romanhong klero wala dahoma nga mahimong espirituwal o moral nga mga pangulo. Igo na, matud sa Imperial Rome, nga ilang masayran “ang tukmang mga paagi sa pagpakigsulti sa diyos, ang mga pagdili nga nalangkit sa iyang pagsimba, ug sa komplikadong rituwal sa publikong pagsimba.” Kasukwahi sa kasagarang katawhan, nga nailhang plebeians ug dili takos mohupot sa hataas nga katungdanan, ang inilang mga klerigo nakabatog dagkong politikanhon ug sosyal nga mga gahom.

Busa, sulod sa duolag usa ka libo ka tuig, sukad sa panahon ni Homer, ang Gregong kasugiran nakaimpluwensiya kaayo sa mga relihiyon sa Gresya ug Roma nga ang The New Encyclopædia Britannica nag-ingon: “Ang bili sa Gregong kasugiran diha sa intelektuwal, artistikanhon, ug emosyonal nga kasaysayan sa Kasadpanhong tawo dako gayod sa labihan.” Labing menos, sa relihiyosong pagkasulti, si Horace, usa ka Latin nga magbabalak sa unang siglo W.K.P., husto sa miingon siya: “Ang nabihag nga Gresya nagbihag sa Roma.”

Usa ka Gregong Diyos Mipadayon sa Unahan

Si Alejandro III natawo sa 356 W.K.P. sa Pella sa Macedonia. Kay gimatuto diha sa harianong palibot, napahimuslan niya ang pagtudlo sa bantog Gregong pilosopo si Aristotle, kinsa mitabang niya sa pag-ugmad sa interes sa pilosopiya, medisina, ug siyensiya. Ang gidak-on sa pagkaumol sa panghunahuna ni Alejandro sa pilosopiyang mga pagtulon-an ni Aristotle maoy butang gilantugian. Apan walay pagduhaduha sa epekto ni Homer diha kaniya, kay si Alejandro, nga himasa kaayo, may linaing gugma alang sa mga sinulat nga kasugiran ni Homer. Sa pagkatinuod, giingon nga iyang nakat-onan ang Iliad nga kinasingkasing, nga dili gamayng kalamposan, sanglit naglangkit kadto sa pagsag-ulog 15,693 ka linya sa balak.

Sa edad 20, tapos mapatay sa lipot ang iyang amahan, si Alejandro milingkod sa Macedonian nga trono. Gisugdan niya dayon ang usa ka kampanya sa pagpamukan nga sa kadugayan iyang naangkon ang titulong Alejandrong Bantogan. Sa malangkobon giila nga usa sa kinadagkoang mga pangulong militar sa tanang panahon, ang iyang pagkabantog nagbayaw kaniya ngadto sa pagkadiyos. Sa wala pa ug tapos sa iyang pagkamatay, gipasidunggan siya isip diyos.

Giabog ni Alejandro ang mga Persiano gikan sa Ehipto, diin siya gidayeg ingong usa ka manluluwas. Ang librong Man, Myth & Magic nag-ingon: “Siya gidawat ingong Paraon ug sa iyang giduaw ang halaran sa diyos nga si Ammon . . . siya pormal nga gidayeg sa pari ingong ‘anak ni Ammon.’” Kining hitaboa lagmit mao ang pasikaranan sa estorya nga siya mao ang anak ni Zeus, ang pangulong diyos sa mga diyos sa mga Grego.

Si Alejandro miduso paingon sa silangan, nga sa kataposan nakaabot sa mga bahin sa India. Sa dalan gipukan niya ang Babilonya, nga gikan niana miabot ang daghang ideya nga hikaplagan diha sa kasugiran ug relihiyon sa iyang yutang-natawhan. Busa tukma nga giplano niya nga himoon kana nga kaulohan sa iyang imperyo. Apan sa Hunyo 13, 323 W.K.P., tapos maghari sulod sa kapig diyutay sa 12 anyos, ang dakong Gregong diyos nasarasay—nga namatay sa edad 32!

Usa ka Tinahod nga Romanhong Diyos

Ang siyudad sa Roma gitukod sa nait nga peninsula sa Italya sa tungatunga sa ikawalong siglo W.K.P., kasiglohan una maabot sa Gresya ang pungkay sa pagkagamhanan sa kalibotan ubos kang Alejandro. Tapos sa pagkamatay ni Alejandro, ang gahom sa kalibotan inanay mibalhin padulong sa Roma. Si Heneral Julius Caesar, ang pangulo sa Romanhong estado, gipatay sa lipot niadtong 44 W.K.P., ug human sa mga 13 anyos nga kagubot, ang iyang sinagop nga anak si Octavian nagpildi sa iyang mga kaindig ug mipadayon sa pagtukod sa Romanhong Imperyo sa 31 W.K.P.

Ang Imperial Rome nagtawag kang Octavian “kinadak-an sa daghang emperador sa Roma,” nga miingon nga “ang mga Romano nagtawag kaniya nga Augustus, nga nagkahulogang ‘ang tinahod’, ug ang mga taga-probinsiya nagtawag kaniya nga diyos.” Nga daw nagapamatuod niining mga hunahunaa, si Augustus may mga igpapatik nga singsing nga nagdala sa mga dagway niya ug kang Alejandro, nga nauna kaniya. Si Augustus sa ulahi gihimong diyos sa Romanhong Senado, ug ang mga halaran gitukod sa tibuok imperyo sa iyang kadungganan.

Takos ba Sila sa Ngalan?

Karong adlawa, walay mausa ang magbutang sa iyang mga kalaoman sa pakigdait ug kasegurohan sa kalibotan diha sa mga kamot sa Romanhon o Gregong mga diyos—dili diha sa mga tinumotumong diyos nga nagmando gikan sa Bukid Olympus, ni diha sa tinuod nga mga tawo nga nagmando gikan sa politikanhong mga trono. Bisan pa niana, sukad sa ilang Asianhong mga kagikan hangtod niining adlawa mismo, ang bakak nga mga relihiyon nagapadayon sa paglimbong sa katawhan aron ibutang nila ang pagsalig diha sa tinumotumong mga diyos nga nagadala sa ngalan apan walay bili. Sa tukma, ang minahal ni Alejandro nga si Homer misulat diha sa Iliad: “Pagkakawang, kon walay bili, ang ngalan.”

Gikaingon nga ang karaang mga Grego nag-isip sa Iliad “ingong tinubdan sa moral, ug bisan puslanon, nga instruksiyon.” Karong adlawa, adunay daghang ubang sinulat nga giisip sa susamang paagi. Kon unsaon pagtulotimbang sa maong himalitan kaayong relihiyosong mga basahon mao unya ang ulohan sa among artikulo sa Marso 22 nga isyu.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 23]

Makaylapong Gregong Pagkadiyosnon

Ang karaang mga Grego walay tino nga pulong alang sa relihiyon mismo. Gigamit nila ang pulong eu·seʹbei·a, nga mahubad nga “pagkadiyosnon,” “matarong nga kagawian bahin sa mga diyos,” “pagtahod nga maayo,” ug “diyosnong debosyon.”b

Ang The New Encyclopædia Britannica nagaingon: “Ang Gregong relihiyon, diha sa ugmad nga dagway niini, milungtad ug kapin sa usa ka libong katuigan, sukad sa panahon ni Homer (lagmit ika-9 o ika-8ng siglo BC) hangtod sa paghari sa emperador nga si Julian (ika-4ng siglo AD), bisan tuod ang sinugdanan niini masubay ngadto sa kinalay-ang mga panahon. Sulod nianang yugtoa ang impluwensiya niini mikaylap abot sa kasadpan sa Espanya, silangan ngadto sa Indus, ug sa tibuok Mediteranyo nga kalibotan. Ang epekto niana labing ilado diha sa mga Romano, nga ang ilang mga diyos sama sa mga Grego. Ubos sa Kristiyanidad, ang Gregong mga bayani ug bisan mga diyos milahutay ingong mga santos, samtang ang kaindig nga mga madona sa habagatang Uropanhong mga komunidad nagbanaag sa independensiya sa lokal nga mga kulto.”

Ang unang mga Kristohanon miatubang sa mga magsisimba sa Grego ug Romanhong bakak nga mga diyos. Ang asoy sa Bibliya nagasugid kanato: “Ug ang mga panon, sa pagkakita kon unsay nahimo ni Pablo, mipatugbaw sa ilang mga tingog, nga nag-ingon diha sa pinulongang Lisinia: ‘Ang mga diyos nahimong sama sa mga tawo ug nanaog nganhi kanato!’ Ug ilang gitawag si Bernabe nga Zeus [ang nagdumalang diyos sa Gregong mga daghang diyos], apan si Pablo nga Hermes [ang diyos nga nagsilbing mensahero alang sa ubang mga diyos], sanglit siya mao ang nanguna sa pagpamulong. Ug ang pari ni Zeus, kansang templo maoy sa atubangan sa siyudad, nagdalag mga torong baka ug mga kulentas nga bulak ngadto sa mga ganghaan ug nagtinguha sa paghalad ug mga halad uban sa mga panon. Bisan pa niana, sa dihang ang mga apostol nga si Bernabe ug Pablo nakadungog niana, ilang gigisi ang ilang panggawas nga mga biste ug milukso paingon sa panon, nga mipatugbaw ug miingon: ‘Mga tawo, nganong ginabuhat ninyo kining mga butanga? Kami usab mga tawo nga may mga kaluyahon sama kaninyo, ug nagamantala sa maayong balita nganha kaninyo, aron kamo motalikod niining kawang nga mga butang ngadto sa Diyos nga buhi, kinsa nagbuhat sa langit ug sa yuta ug sa dagat ug sa tanan nga butang diha kanila.’”—Buhat 14:11-15.

[Mga footnote]

[Chart/Mga Letrato sa panid 24]

Grego ug Romanhong mga Diyos

Daghang mga diyos ug diyosa sa Gregong mitolohiya dunay samang mga posisyon diha sa Romanhong mitolohiya. Ang talaan sa ubos naglista sa pila ka hinungdanong Grego ug Romanhong mga diyos.

Grego Romanhon Posisyon

Aphrodite Venus Diyosa sa gugma

Ares Mars Diyos sa gubat

Asclepius Aesculapius Diyos sa pag-ayo sa sakit

Eros Cupid Diyos sa gugma

asawa ni Jupiter

Hestia Vesta Diyosa sa dapog

Hypnos Somnus Diyos sa katulog

Rhea Ops Asawa ug igsoon ni Cronus

Zeus Jupiter Magmamando sa mga diyos

Tinubdan: “The World Book Encyclopedia,” 1987 edisyon, Tomo 13, panid 820

[Mga Letrato]

Hermes

Diana

Asclepius

Jupiter

[Mga Tinubdan]

Mga Tinubdan sa mga Hulagway: Hermes, Diana, ug Jupiter—Kortesiya sa British Museum, London

Asclepius—National Archeological Museum, Athens, Gresya

[Letrato sa panid 20]

Si Atena, ang diyosa sa gubat ug kaalam—estatwa diha sa ganghaan sa siyudad, Wesel, Alemanya