Ang Kadagatan—Bililhong Kahinguhaan o Tibuok-Yutang Imbornal?

Lukot, ikaw dagat nga lalom ug naglugitom—lukot!

Napulo ka libong sakayan nagatadlas kanimong kawang;

Gimarkahan sa kadaot sa tawo ang yuta—ang iyang gahom

Kutob ra sa baybay.

Gikan sa Childe Harold’s Pilgrimage, ni Lord Byron.

DIHAY panahon sa dihang kadtong mga pulonga dili lang kay mga pulong lamang sa balak; kini sila tinuod. Apan dili na. Karong adlawa ang mga pulong sa magbabalak, nga madayganon kaayo sa pagkadako sa dagat ug sa daw pagkadili-madutlan niini sa kawang nga mga paningkamot sa tawo sa pagdaot niini, bakak ug walay unod sama sa ideya nga ang tawo dili gayod makalupad. Ang gahom sa tawo dili lang kay kutob ra sa baybay. Siya nagbilin sa iyang marka diha sa dagat, usa ka mangil-ad nga marka.

Nakaadto ka na bag baybay? Kon ikaw nakaadto na, walay duhaduha ikaw dunay makalipay nga mga panumdoman sa maong kasinatian: ang pangislap sa sidlak sa adlaw diha sa tubig; ang malinaw, maganoyong pagbungkag sa mga balod sa lapyahan; ang makapapreskong paglangoy; magaduladula sa mga balod. Bisan ang pagpalandong lang niana makapahinam na nimo sa sunod nga higayon, dili ba? Apan tingali wala na unyay sunod pang higayon. Ug kana tingali wala makatugaw kanato; ang dagat nagahatag labaw pa kay sa pagpahimuot sa atong mga pagbati.

Pananglitan, ginhawa ug lalom. Sumala sa The New Encyclopœdia Britannica, dako kag utang sa imong giginhawa diha sa kadagatan. Sa unsang paagi? Kini nag-ingon nga ang mga tubig niining maong planeta, ilabina ang algae o mga lumotlumot nga anaa kanila, nagasuplay ug duolan sa 90 porsiento sa oksihino nga atong giginhawa. Ang uban nagbanabana nga sa ilang kaugalingon ang mikroskopikong phytoplankton sa dagat nagasuplay ug duolan sa ikatulong bahin sa oksihino sa planeta. Ang dagat nagapabugnaw usab sa temperatura sa yuta, nagasuportar sa katingalahang katugob sa pagkadaiya sa kinabuhi, ug nagadulag hinungdanong papel sa klima sa yuta ug sa mga siklo sa ulan. Sa mubo, ang dagat mao ang yawi sa kinabuhi niining planetaha.

Tibuok-Yutang Imbornal

Apan alang sa tawo sila labaw pa kay niana. Sila basurahan usab. Ang hugaw, kemikal nga hugaw nga gikan sa mga pabrika, ug ang tugob sa pamatay sa dangan nga tubig gikan sa kaumahan nakaabot sa dagat pinaagi sa barko, suba, ug mga tubo. Ang tawo dugay nang nagtagad sa dagat ingong higanteng imbornal. Apan karon ang imbornal misugod na sa pagsumbalik kaniya. Ang iladong mga baybay sa tibuok kalibotan gisira sa dili pa dugayng mga tuig tungod kay gidagsaan kini ug daghang makaluod nga basura.

Ang mga gamit sa tambal ug mga hugaw sa medisina, sama sa namansahang mga bendahi, mga dagom sa indiyeksiyon, ug mga ampulya sa dugo—ang uban nahugawan sa virus nga AIDS—nahimong mga ulohan sa balita sa dihang midagsa kini sa mga baybayon sa sidlakan sa Tinipong Bansa. Ang mga binola sa lab-as nga hugaw, patayng mga ilaga sa laboratoryo, layalaya sa tawo, ug bisan ang labing makaluod nga hugaw nagpakita diha sa ilang mangil-ad nga panagway. Ang uban nahimong komun.

Ang krisis miabot sa mga baybay sa North Sea ug sa Baltic Sea sa habagatang Uropa, sa kadagatan sa Adriatiko ug sa Mediteraneo sa habagatang Uropa, ug bisan sa daplin sa mga baybayon sa Black Sea sa Sobyet ug sa Dagat sa Pasipiko. Gisira ang mga baybay, tungod kay ang mga maglalangoy sa maong mga dapit nameligro nga makabaton ug nagkalainlaing mga sakit. Ang ilado sa tibuok-kalibotan nga eksplorador si Jacques Cousteau misulat dili pa dugay nga ang mga tigpangaligo sa pila ka mga baybay sa Mediteraneo nag-antos ug 30 ka sakit, gikan sa mga hubaghubag ngadto sa gangrena. Siya nanagna nga moabot ra ang panahon sa dihang wala na unyay mangahas sa pagtunlob sa tiil diha sa tubig.

Apan ang hugaw sa mga tawo nakahimog labaw pa kay sa pagsira sa mga baybay ug nakahatag kasamok sa mga tigpangaligo. Ang kadaot niini mikaylap ngadto sa kalaworan.

Siyento-nubentay-otso ka kilometros gikan sa baybayon sa New York, T.B.A., ang New York misugod sa paglabay sa hugaw niini sa daghan nang katuigang milabay. Dili pa dugay, gikan sa mga dal-og sa ilalom sa dagat nga duolan sa 130 ka kilometros ang gilay-on, ang mga mangingisda misugod sa pagkakuhag mga isda nga dunay mga samad ug nangadunot nga mga kapay ug ang mga lambay ug mga banagan dunay “lama-sa-sunog nga sakit”—mga lungag sa ilang mga kabhang nga daw kini gisunog sa wilding. Gilimod sa mga opisyales sa kagamhanan nga dunay koneksiyon ang basurahan ug ang masakitong mga isda, apan ang mga mangingisda lahi ug panan-aw. Gisultihan sa usa ka dockmaster ang magasing Time nga ang mga taga New York “makakuhag balik sa ilang basura diha sa isda nga ilang ginakaon.”

Nagtuo ang mga eksperto nga ang polusyon sa dagat kusog nga nahimong tibuok-yuta nga epidemiya; dili lang kini makita diha sa industriyal nga mga nasod. Ang dili kaayo ugmad nga mga nasod giatake usab, alang sa duha ka katarongan. Una, ang kadagatan sa kalibotan sa pagkamatuod maoy usa ka dakong dagat nga may mga sulog nga walay giilang mga utlanan. Ikaduha, ang industriyal nga mga nasod nagapahimulos sa kabus nga mga nasod ingong mga basurahan sa ilang mga hugaw. Sa miaging duha lamang ka tuig, ang Tinipong Bansa ug Uropa nagpadalag duolan sa tulo ka milyong tonilada sa peligrosong hugaw ngadto sa mga nasod sa Silangan sa Uropa ug sa Aprika. Dugang pa, ang ubang langyaw nga mga kontraktor nagatukod ug mga pabrika sa Asia ug Aprika nga walay paggamit ug mga sistema nga gikinahanglan sa paghipos sa hugaw.

Ang Hampak sa Plastik

Maylabot sa plastik, ang tawo nagaatubang ug laing handurawan nga naghuramentado. Usahay ang teknolohiya daw dili mabuhi nga wala niini. Ang plastik daw kinahanglanon kaayo; ug kini usab dili-madispatsar. Kon magamit na kini sa tawo, lisod kining idispatsar. Ang plastik nga makasulod ug unom ka pakete sa mga lata sa serbisa modorar gikan sa 450 ngadto sa 1,000 ka tuig.

Ang usa ka popular nga paagi sa pagdispatsar niini, nga tingali imong nahunahunaan, mao ang paglabay niini ngadto sa dagat. Sa pagkamatuod, ang dili pa dugayng taho nagbanabana nga kada tuig duolan sa 26,000 ka toniladang putos ug 150,000 ka toniladang mga gamit sa pangisda nangawala o gilabay sa dagat. Sumala pa sa U.S.News & World Report, “ang mga barko sa negosyo ug sa navy nagalabay ug 690,000 ka plastik nga mga gamit kada adlaw.” Ang usa ka eksperto nagbanabana nga bisan sa kinatung-an sa Dagat sa Pasipiko, dunay duolan sa 50,000 ka piraso sa plastik matag kuwadrado kilometro.

Ang dagat dili makasuhop niining hampak sa plastik. Kasagaran nagalutawlutaw kini nga tibuok hangtod nga idagsa kini sa dagat diha sa usa ka baybay, diin kini mopadayon sa pagdaot sa katahom sa yuta. Apan kini nagahatag usab ug labi pang grabeng epekto.

Dako Kaayong Kabayaran

Ang suliran maylabot sa mga plastik, sama sa ubang mga tighugaw, mao ang ilang bili sa mga termino sa kinabuhi. Masaypan sa higanteng mga pawikan ang naglutaw nga basurang mga bag ingong sihag, nagkapaykapay nga bokya—usa ka paboritong pagkaon. Ang pawikan matuk-an sa mga bag o nagtulon niini nga tibuok. Bisan hain pa niini, ang plastik makapatay kanila.

Ang tanang matang sa kinabuhi sa dagat, gikan sa mga balyena ngadto sa mga lumod ug mga poka, masangit sa gibiyaang mga baling ug mga pukot. Madulaong ipasulod sa mga poka ang ilang mga simod sa diha sa linabay nga mga plastik nga lingin, ug dayon, kay dili na makatangtang niini o dili na makabuka sa ilang mga baba, sila hinay-hinay nga magutman hangtod nga mamatay. Ang mga langgam sa dagat masangit sa baling, ug sa katarantar mokisikisi hangtod nga mamatay aron lang makabuhi, ug kini dili panalagsa lang nga nahitabo. Ang mga basura nakatuok halos usa ka milyong mga langgam sa dagat ug usa ka gatos ka libong mga hayop sa dagat matag tuig.

Ang kemikal nga polusyon nakaamot usab sa iyang bahin sa gidaghanon sa nangamatay. Sa miaging ting-init, ang patayng mga poka ginadagsa sa mga baybay sa North Sea. Sulod sa usa ka bulan, duolan sa 12,000 sa 18,000 ka poka sa North Sea ang nangamatay. Unsay nakapatay kanila? Usa ka kagaw. Apan dunay labaw pa niini kay niana. Ang binilyong galon sa hugaw nga regular nga ginabubo ngadto sa North Sea ug sa Baltic may bahin usab, nakadaot sa sistema sa pagsagang sa sakit sa mga poka ug nakatabang sa sakit sa pagkaylap.

Samtang ang polusyon grabe diha sa North ug sa Baltic nga kadagatan, ang usa ka hayop maglisod sa pagpangitag walay-hugaw nga dagat karong mga adlawa. Diha sa halayong mga baybay sa Arktiko ug sa Antarktika, ang mga penguin, narwhals, mga uso sa pulo, isda, ug mga poka tanan dunay mga timaan sa mga kemikal sa tawo ug mga pamatay sa dangan diha sa mga tisyu sa ilang lawas. Ang patayng mga lawas sa mga balyenang Beluga sa Gulf of St. Lawrence sa Canada giisip nga peligrosong hugaw, kay kargado kaayo silag mga hilo. Sa baybay sa Atlantiko sa Tinipong Bansa, mga 40 porsiento sa mga lumod sa maong lugar ang nangamatay kapin lamang sa usa ka tuig, nga ginadagsa sa baybay nga may mga butigbutig, mga samad, ug mga patak sa panit nga nangatangtang.

Pagdaot sa Tandogonon nga Mekanismo

Ang polusyon sa dagat dunay laing kabayaran usab. Grabeng gidaot niini ang makuti nga mga sistema sa ekolohiya, uban sa makahahadlok nga mga resulta. Pananglitan, ang mga dagat gidesinyo nga dunay mga depensa batok sa paghugaw. Ang mga sapasapa ug kalamakan sa mga bokana sa suba maoy epektibong mga tigsala, nagakuha sa makadaot nga mga substansiya gikan sa tubig sa dili pa kini maagos ngadto sa dagat. Ang dagat mismo dunay dakong katakos sa pagbag-o sa kaugalingon ug sa paghinlo sa mga hugaw. Apan giabunohan sa tawo ang mga kalamakan, sobra nga gipahugaw ang mga bokana, ug sa samang higayon kusog nga nagalabay sa hugaw ngadto sa mga dagat kay sa masuhop niini.

Samtang ang imbornal ug ang tubig nga inagos sa ulan mabanlas ngadto sa dagat, nga sobrang mopatambok sa mga lumotlumot, nga diin makatagon nga mamulak ug red ug brown tide nga makahurot sa oksihino diha sa tubig ug mopatay sa kinabuhi sa dagat sa daghang milya sa palibot. Kining maong mga tide nagkadaghan sa tibuok kalibotan.

Nakahugaw usab ang mga tawo ug mga paagi nga wala-hidunggi niadto. Pananglitan, anaa ang polusyon sa kainit. Ang paghunob sa mainit nga mga hugaw nga mopataas sa lokal nga mga temperatura sa tubig mopadasig sa pagtubo sa mga organismo nga makadaot sa sistema sa ekolohiya.

Adunay polusyon usab sa kasaba. Sumala sa The New York Times, gibungkag sa tawo ang hilom nga kalibotan sa ilalom sa dagat pinaagi sa iyang pagpabuto alang sa mga pagtuon sa linog, sa iyang pagpangalot ug asiete, ug sa iyang dagkong mga barko. Ang kasaba, nakadaot sa tandogonong mga organo sa igdulungog sa mga isda, sa mga balyena, ug sa mga poka—tingali makadaot bisan sa ilang katakos sa pakigkomunikar sa usag usa. Ang librong Cosmos ni Carl Sagan nag-angkon nga ang mga balyena tingali niadto makadungog sa mahinay nga mga tingog tabok sa libolibong mga milya sa dagat, hangtod sa distansiya tali sa Alaska ug sa Antarktika. Si Sagan nagbanabana nga ang pag-abot sa makabaldang kasaba sa tawo nakakunhod sa distansiya sa pipila ka gatos ka milya. “Atong napalain ang mga balyena gikan sa ilang kaugalingon,” matud pa niya.

Ang dagat nagahulagway usab sa pagkalambigit sa krisis sa polusyon. Pananglitan, tungod sa kadaot nga nahimo sa tawo sa ozone layer sa atmospera sa yuta, dugang ultraviolet nga sidlak moabot sa dagat ug nagapatay sa plankton nga naglutawlutaw duol sa ibabaw. Sanglit ginasuhop man sa plankton ang carbon dioxide, ang paglaglag niini makadugang sa tibuok-yuta nga pag-init nga nailhang greenhouse effect. Bisan ang asidong ulan mitungha sa larawan sa dihang ihulog niini ang nitroheno sa tawo diha sa katubigan sa kalibotan, tingali nakapakusog sa pagpamulak sa makamatayng mga lumotlumot. Pagkadakong kagubot, peligrosong kagubot ang nahimo sa tawo!

Apan ang larawan ba bug-os walay paglaom? Unsay mahitabo sa atong dagat? Sila ba hinukman nga madaot sa pagkahimong walay-kinabuhing mga awasanan sa mga kemikal ug basura?

[Kahon sa panid 5]

TIBUOK-YUTANG HAMPAK

◼ Sa 1987, 33 porsiento sa mga tuboanan sa kinhason sa T.B. gisira tungod sa polusyon.

◼ Ang Sylt, usa ka Alemang dagat-kaligoanan nga isla sa North Sea, nga dugay nang giila tungod sa limpiyong mga baybay, gihampak sa miaging ting-init sa pagpamulak sa lumotlumot ug polusyon. Ang 0.9 ka metro nga gibag-on nga baho nga bulabula naglukop sa mga baybay.

◼ Ang mga naturalista naghinamhinam sa pagbisita sa Laysan, usa ka halayo ug walay-nagpuyong isla sa Pasipiko nga 1,600 ka kilometro gikan sa Hawaii. Ilang nakita ang mga baybay nga natabonan sa plastik ug basura.

◼ Sa tibuok-yuta, nagalabay ang tawo ug duolan sa sayis milyones ka toniladang krudo sa kadagatan matag tuig—ang kadaghanan niini gituyo.

◼ Sumala sa nagabantay sa palibot nga grupong Greenpeace, ang Irish Sea dunay daghan kaayong radyoaktibong hugaw kay sa tanang dagat nga tiponon. Ang kahugaw hayan nakaamot sa 50-porsientong pagdaghan sa leukemia diha sa daplin sa baybay.

◼ Ang mga baybay sa matag nasod sa Indian Ocean gihampak sa nanibug-ok nga alkitran gikan sa krudo nga inawas sa de-kargang mga barko.

◼ Ang nangawala o gilabayng mga pukot nga naglutawlutaw gikan sa industriya sa pangisda nakasabod ug nakapatay ug duolan sa 30,000 ka amihanang mga poka matag tuig. Ang mga barko sa Asia lamang nawad-an ug gibanabanang napulog-unom ka kilometrong pukot matag gabii.

◼ Samtang ang gobyerno sa Italya nag-ingon nga 86 porsiento sa iyang mga baybay limpiyo, ang mga tigtuon sa palibot nagbutang ug numero nga 34 porsiento. Duolan sa 70 porsiento sa mga siyudad sa daplin sa baybay sa Mediteraneo naglabay ug lab-as nga hugaw direkta sa dagat.

◼ Ang 20,000 ka isla sa Habagatang Asia nag-antos sa kadaot sa polusyon gikan sa mina sa lata, sa pagpamomba, ug sa paglabay sa hugaw nga gikan sa yuta ug gikan sa mga barko. Ang kabayaran: nameligrong mga espisye, nangadaot nga mga takot, ug ang mga baybay gihampak sa grasa ug mga nanibug-ok nga alkitran.

◼ Ang magasing Veja sa Brazil dunay artikulo nga gitawag “Usa ka Singgit ug Panabang,” bahin sa polusyon sa kabaybayonan sa Brazil. Ang tagsala: dili-hustong paghipos sa hugaw sa imbornal ug sa industriyalisasyon nga walay importanteng mga panagana.

[Letrato sa panid 7]

Ang mga inaawas nga asiete nakapatay ug libolibong mga kinabuhi

[Tinubdan]

H. Armstrong Roberts