Talagsaong Teleskopyo Nagpadayag sa mga Misteryo sa Adlaw

KAMI mibakasyon sa usa ka adlaw sa pagpiknik sa bugnawng Lincoln National Forest sa habagatang New Mexico, sa pagsulay sa pag-ikyas kadiyut sa kainit sa desyerto, sa dihang nakakita kamig karatulang nagtultol namo ngadto sa Sacramento Peak Observatory sa Sunspot, duol sa Cloudcroft, New Mexico. Kay napukaw ang among pagkamausisaon sa maong panahon, kami midrayb padulong sa Sunspot.

Walay usa sa gamay namong grupo ang anad sa taas nga altitud nga 2,800 metros ug gihangos kaming tanan samtang gitungas namo ang agianan aron mobisita sa mga teleskopyong gipahimutang sa taluktok sa katingad-ag-pormang mga tinukod. Gidahom namo ang tinukod nga linginog atop, mao nga wala kami mahigawad sa nakit-an namo ang Hilltop Dome, apan nasayran namong dili diay pasudlon ang mga bisita. Dayon nakit-an namo ang tinukod nga katingad-anan ug dagway.

Kadto maoy habog, hiktin-ug-sukaranan, triyanggulong tinukod nga mibantaaw, ug kadto abli sa mga bisita. (Tan-awa ang letrato, sunod nga panid.) Sa taudtaod kami didto na sa sulod sa usa ka laboratoryo nga nasudlan sa taas nga teleskopyo nga nagbitay gikan sa usa ka suporta sa taluktok sa torre ibabaw namo. Ang mga karatula nagpasidaan kanamo nga dili motunob sa plataporma ug disturbohon ang balanse sa instrumento.

Paghimo sa Adlaw nga “Mourong”

Sa usa ka gamayng lawak dawatanan, ang dekolor nga mga diagrama nagpatin-aw kon unsay gitun-an, ug makaiikag ang pagkakita nga ang maong kahugpongan sa mga tinukod gigahin sa pagtuon sa adlaw. Gisukna namo ang usa sa mga siyentipiko nga nagtrabaho didto kon kadto usa ba ka proyekto sa pagpakisayod kon unsaon pagkuhag enerhiya gikan sa adlaw. Gipatin-aw niya nga dili kana ang maong matang sa pagtuon kondili kadto usa ka pasukaranang proyekto sa pagtuki aron sa paghipos ug mga kasayoran bahin sa adlaw ug sa mga epekto niini sa atmospera sa yuta ug diha sa wanang sa sistema solar. Usab, ang mga siyentipiko nagtuon sa interyor sa adlaw pinaagi sa kanunayng pagpaniid sa nawong o ibabaw niini.

Gipatin-aw sa among giya nga ang obserbatoryo gibutang didto kay ang ugang hangin sa bukid ug kawalay polusyon nagahimo niana nga usa ka maayong lugar. Kini, nga gitukod sa 1951, maoy una sa iyang matang nga natukod sa Tinipong Bansa aron ideboto sa pagtuon sa adlaw. Ang usa ka diagrama sa duol nagpakita kanamo nga kining dakong torre nagatuybo sa 41 metros sa kahitas-an apan ang laing 59 metros sa teleskopyo nalubong sa ilalom sa yuta. Busa, ang teleskopyo may total nga gitas-on nga 100 metros, ang gitas-on sa dulaanag potbol! Adunay halos bug-os nga kawalay-sulod sa tubo sa teleskopyo mao nga inigsulod sa kahayag sa adlaw, kini dili matuis sa nainitang hangin. Motugot kini sa gipasibaw nga mga dagway nga may talagsaong katin-aw, nga nagahatag sa mga tigdukiduki sa talagsaong mga hulagway sa nawong sa adlaw.

Ang tibuok nga teleskopyo (nga ang timbang kapig 250 ka tonelada) nagbitay gikan sa usa ka mercury-float nga suportar, nga nagtugot sa teleskopyo sa pagbiyong libre sa pagtugbang sa pagbiyo sa yuta. Busa, ang teleskopyo ikatunong sa adlaw sa tagdugayng mga yugto, mao nga ang adlaw epektibong “nagaurong” maylabot sa teleskopyo. Gidesinyo kini sa pagtan-aw ug pagletrato sa gagmay kaayong mga bahin sa nawong sa adlaw, sa photosphere, ug sa ubos nga atmospera sa adlaw, ang chromosphere.

Kamarin sa Trigo nga Linginog Atop

Sa among pagbalik sa among sakyanan, nalabyan namo ang talagsaong tinukod nga alang kanamo samag lingin nga kamarin sa uma. Ug eksaktong kana mao gayod sa nangagi! Gitawag kining Grain Bin Dome o Kamarin sa Trigo nga Linginog Atop ug napalit sa unang mga adlaw sa obserbatoryo gikan sa Sears Roebuck and Company; giremodel kadto aron kabutangan sa unang teleskopyo sa Sunspot. Niadtong panahona, ang biyahe sa wanang giplano na, ug gikinahanglan ang impormasyon bahin sa kon sa unsang paagi ang adlaw nagaapektar sa atmospera sa yuta, ilabina sa pagmugnag mga pagkatugaw nga ikapahinabo sa talagsaong kalihokan sa adlaw.

Sa ulahi, sa 1957, ang usa ka dili-panapi nga organisasyon, ang AURA (Association of Universities for Research in Astronomy, Inc.), naorganisar maylabot sa Kitt Peak National Observatory sa Tucson, Arizona; sa Cerro Tololo Inter-American Observatory sa La Serena, Chile; ug sa Space Telescope Science Institute sa Baltimore, Maryland. Gibati sa AURA nga pinaagi sa pag-ambitay sa mga siyentipiko ug sa impormasyon, ang tanan labaw pang makasabot sa adlaw. Nagsugod kami sa pagsabot nga kining nahilit nga obserbatoryo may mga koneksiyon sa lainlaing mga bahin sa yuta.

Ang Nagkurog nga Adlaw

Si Dr. Bernard Durney, usa ka direktor sa pagdukiduki, maayohong mitanyag sa pagtubag sa pila ka pangutana bahin sa adlaw. Gipatin-aw niya nga siya nagatrabaho sa natad sa solar seismology. Gikinahanglan namo ang katin-awan kon unsay gipasabot niana. Mipatim-aw nga kana unang gitun-an didto sa Sacramento Peak. Misaysay siya: “Ang adlaw dili lang mobiyo sa kaugalingong biyohanan niini apan nagalihok sa daghang laing paagi nga matun-an pinaagi sa pagtan-aw kanunay sa nawong niini ug pagkakitag mga kausaban nga mahitabo. Gikan sa maong mga kausaban, makaumol kamig mga ideya bahin sa kon unsa tingaliy nagakahitabo sa sulod sa adlaw ug dayon magplano sa mga pagtuon sa pagpamatuod o pagpanghimakak sa among mga ideya.”

“Mga 1970,” siya mipadayon, “ang pagkurog, o pag-uyog, sa adlaw gitagna. Kini nahisama kaayo sa pag-uyog, o kurog, nga mahitabo inigbagting sa usa ka dakong kampana. Ang usa makahunahuna usab sa ilustrasyon sa usa ka gamayng bato nga ilabay ngadto sa usa ka lim-aw ug sa unsang paagi kini mag-apektar sa tibuok nawong sa lim-aw inigtabok sa mga balod sa lim-aw gikan sa punto sa paghapak. Ang kalainan mao nga ang mga balod sa adlaw molukop sa adlaw sa tanang direksiyon.”

Mipatim-aw nga ang maong mga kurog naggikan sa lainlaing mga lebel, ang pipila sa ilalom ug ang uban gikan sa lalom pa sulod sa adlaw. Tungod sa maong mga pagtuon, nahibaloan nga ang adlaw moburot ug diyutay ug dayon mokupos kas-a sa usa ka oras, nga samag kini nagaginhawa. Unang nakita sa usa ka tigsusi ang maong mga lihok sa adlaw niadtong 1975. Niadtong 1976 ang Rusong mga siyentipiko mitaho usab sa pagtubo ug paghulpa sa nawong sa adlaw.a Niadto lamang 1979-80 nga napamatud-an ang maong lihok, sa bahin didto sa Sacramento Peak Observatory.

“Sa pagkamatuod,” mipadayon si Dr. Durney, “ang adlaw dunay daghang katingad-ang mga lihok. Sanglit ang tanan diha sa adlaw may gas man, ang mga bahin sa nawong sa adlaw mobiyo nga mas kusog kay sa uban. . . . Pinaagi sa kanunayng pagtan-aw sa adlaw sama sa among ginabuhat dinhi sa Sunspot nga obserbatoryo, matino namo sa unsang paagi nagabiyo ang sulod sa adlaw. . . . Sanglit ang adlaw mobiyo nga mas kusog diha sa ekuwetor niini, mahitabo ang daghang panagsagol sa nawong, ug makapahinabo kinig daghang katingad-ang hitabo. Kining talagsaong lihok momugnag magnetikong mga natad sa sulod sa adlaw, nga molutaw paibabaw. Ang mga sunspot sa adlaw maoy usa ka timailhan niining magnetikong mga natad.”

Pagtan-aw sa Adlaw sa Adlaw ug Gabii!

Si Dr. Durney misaysay: “Kinahanglan gayod nga among tan-awon nga mapinadayonon ang adlaw aron among makita ang tanang lihok ug tanang kausaban sa nawong sa adlaw. Sanglit ang adlaw nagabiyo kada adlaw, dili mahimo ang pagbuhat niini sa usa ka dapit sa nawong sa yuta. Kana nagkahulogang may panginahanglan sa solar nga mga obserbatoryo sa tibuok nga yuta.”

Sa pagkakaron dili kini posible, apan giingnan kami ni Dr. Durney nga, sa 1980-81, ang pila ka siyentipiko gikan sa Sacramento Peak miadto sa Antarctic aron tan-awon ang adlaw sulod sa tulo ka tagtulo ka bulang yugto. Ang adlaw dili mosalop abot sa tulo ka bulan sa Antarctic, ug busa kini matan-aw nga padayon sa adlaw ug gabii sa usa ka teleskopyo. Makaiikag ang pagkasayod nga ang paghipos sa maong impormasyon naglangkit sa daghan kaayong dapit sa yuta. Ang mga siyentipiko nagalaom nga may adlaw nga maklasipikar ang tanang pag-uyog sa adlaw ug hubaron sila aron hisabtan kon unsay nagakahitabo sulod sa adlaw. Ang mga tigsusi karon may mga kalaoman sa pagporma sa tibuok-yutang sistema sa mga obserbatoryo sa paghimo niini.

Mga Silaob ug Korona sa Adlaw

“Unsa pa ang gitun-an dinhi sa Sacramento Peak?” mao ang sunod namong pangutana kang Dr. Durney. Gisultihan niya kami bahin sa solar flares o mga silaob sa adlaw. “Kining dagko kaayong mga silaob mobutho gikan sa nawong sa adlaw pagawas sa minilyong milya ngadto sa kawanangan, nga mopasidlit ug mga partikulo nga mobalda sa komunikasyon sa radyo inig-abot niini sa yuta. Anaa usab ang way-hunong nga agos sa mga partikulo gikan sa adlaw nga gitawag solar wind o hangin sa adlaw. Kini mopahinay sa pagbiyo sa nawong sa adlaw, nga sa baylo moapektar sa pagbiyo sa sulod sa adlaw. Ang resulta mao nga samtang magkatigulang ang adlaw, mohinay ug mohinay ang pagbiyo niini. Kon unsay sanong sa sulod sa adlaw ngadto sa pagkahinay sa nawong maoy usa sa mga butang ginatun-an namo dinhi.”

Ang laing pagtuon nga ginahimo sa obserbatoryo naglangkit sa pagkuha kada adlaw ug mga letrato sa korona sa adlaw. Kining mga letratoha nagapadayag kon sa unsang paagi ang kainit palibot sa adlaw mausab kada adlaw. Ang mga diagrama ginaandam nga nagapadayag sa mga distansiya nga maabot sa tag-as nga mga temperatura gikan sa adlaw. Kining mga diagrama mausab kada adlaw ug nagataganag mapuslanong impormasyon alang sa mga tigbiyahe sa kawanangan.

Hinungdanong Papel sa Adlaw

Ang enerhiya gikan sa adlaw gikinahanglan aron ang kinabuhi magpadayon sa yuta. Kini nagaapektar kanato, sa atong panan-aw, ug sa talamnon ug kahayopan sa yuta. Ang usa ka pagtuon nga gipatik niadtong 1979 nagapadayag nga adunay ebidensiya sa usa ka 22-anyos nga tuyok sa hulaw sa kasadpang Tinipong Bansa nga mopatim-awng sa usa ka paagi maylabot sa kompletong tuyok sa sunspot sa duolag 22 ka tuig. Kini usa ka hinungdan sa pagkaikag sa kalihokan sa adlaw ug sa posibleng impluwensiya niini diha sa panahon.

Sa katuigang 1950 ang Sacramento Peak Observatory maoy usa sa una nga mitabang sa pagtino sa solar constant, nga mao ang total yunit sa enerhiya nga moabot sa usa ka butang sa wanang sa samang distansiya sa yuta gikan sa adlaw. Lagmit labi pang hinungdanon mao unsa ka dako ang pagkausab-usab sa solar constant.

Ang sunspots maoy usa sa mas makaiikag nga mga bahin sa adlaw ug nagaapektar kanato sa yuta. Ang sunspots unang naobserbahan ni Galileo. Sa ulahi gitino nga ang usa ka tuyok sa sunspot molungtad ug 11 anyos ug ang kompletong tuyok sa sunspot dunay duha ka tag-11 ka tuig nga yugto sa kalihokan sa sunspot. Sumala sa gipatin-aw ni Dr. Durney: “Ang sunspot o lama sa adlaw maoy magnetikong mga natad. Sila itom kay ginababagan nila ang mga lihok nga mohatod ug enerhiya. Ang mga silaob o flares gihunahunang gipahinabo sa pagkaut-ot sa maong magnetikong mga natad sa nawong sa adlaw, nga unya mopagawas ug daghan kaayong enerhiya nga moapektar kanato pinaagi sa pagbalda sa mga balod sa radyo ug pagkoryente sa mga bahin sa atong atmospera. Ang maong enerhiya mopahinabo usab sa gitawag amihanang mga kahayag ug habagatang mga kahayag, o auroras, nga kahibulongan alang sa katawhan sa tibuok kasaysayan.”

Ang mga pagtuon sa adlaw tingali motabang sa pagtagna sa geomagnetikong mga bagyo nga mahitabo tingali sa atong atmospera sa dihang adunay kalihokan sa sunspot. Makaapektar kini sa komunikasyon sa kalibotan ug sa ingon sa kalihokang nagadepende sa maayong komunikasyon sa radyo, sama sa biyahe sa kahanginan. Tungod sa pagkamahal sa satelayt transmisyon, ang kadaghanang komunikasyon ginahimo gihapon pinaagig mga transmiter sa radyo dinhi sa yuta. Ang enerhiyang ipagawas sa sunspots mobalda sa kabhang sa ionized nga mga partikulo nga nagalibot sa yuta nga motugpo sa mga balod sa radyo balik sa yuta. Sa dihang wala nay pulos ang kabhang, mawala ang mga mensahe sa radyo.

Ang dugang pa bahin sa kahayag sa adlaw ang kinahanglang hisayran. Ang mga tanom nga nagagama sa atong pagkaon nagadepende sa kahayag sa adlaw sa paggama sa mga asukar ug ubang kemikal diha sa atong pagkaon. Ang potokemikal nga mga reaksiyon nga ipahinabo sa kahayag sa adlaw motugot nato sa pagkuhag mga letrato nga itom ug puti ug may kolor. Busa, alang sa daghan mopatim-aw nga maalamon nga hisayran ang tanang masarangan nila bahin sa atong labing duol nga bituon.

Gikan sa among kadiyut nga pagbisita sa Sunspot ug pakigsulti sa mga eksperto, nakaamgo kami nga diyutay ra kaayo ang among nahibaloan bahin sa adlaw. Kadaghanan kanato magpabili sa adlaw sa usa ka adlawng tugnaw sa tingtugnaw ug manghinaot nga dili unta kaayo init sa mga bulan sa ting-init, ug diha ra kutob. Nahimuot kami sa among pagkakita sa mas teknikal nga bahin sa adlaw. Kaming tanan nakahinapos nga ang katawhan nagsugod pa lang gayod sa pagkasabot sa mga kahibulongan sa atong mahinatagong bituon, ang adlaw.​—Tinampo.

[Footnote]

[Kahon sa panid 24]

Unsay Kahulogan sa mga Temperatura sa Adlaw?

Ang librong Life and Death of the Sun, ni John Rublowsky, nagasaysay sa mga panid 59 ug 60: “Angay may hisabtan kita bahin sa mga kahulogan sa temperatura. Adunay duha ka nagkalaing matang. Ang usa gitawag ‘kinetic temperature’; ang lain, ‘radiant temperature.’ Ang kinetic nga temperatura mao ang sukod sa aberids nga lihok sa molekula sa usa ka partikulo. Kon mas kusog kini nga lihok, mas taas ang temperatura. Kon maghisgot kita bahin sa mga temperatura sa atmospera sa adlaw, kita nagahisgot bahin niining kinetic nga temperatura. Ang among ginaingon mao nga ang aberids nga mga katulinon sa lihok sa mga partikulo sa atmospera sa adlaw motaas samtang mopataas kita gikan sa photosphere. Bisan pag ang maong mga partikulo dunay mga temperatura nga milyonmilyong degrees, kini dili makapaslot sa imong panit.

“Ang radiant temperature o sanag nga temperatura, sa laing bahin, mao ang sukod sa gidaghanon ug kalidad sa radyasyon nga ibuga sa materya. Kon maghisgot kita sa mga temperatura sa sulod sa adlaw, gamiton nato ang pulong niining diwaa. Ang temperatura sa usa ka siga maoy sanag usab nga temperatura.

“Apan dili kita makagamit sa ideya sa temperatura niining sanag nga diwa kon maghisgot kita sa atmospera sa adlaw. Kon ang temperatura sa korona sa adlaw may sanag nga temperatura nga 1,000,000 degrees [Celsius], ang atmospera sa adlaw mahimong dan-ag kaayo nga dili kita makakita sa photosphere. Ngani, kon kini ang kahimtang, ang atmospera sa adlaw mobugag daghan kaayong radyasyon nga ang Pluto, ang planetang labing layo sa adlaw, maalisngaw gumikan sa kusog kaayong kainit. Maayo alang kanato nga ang temperatura sa atmospera sa adlaw maoy kinetic nga temperatura inay sanag nga temperatura.

“Kini wala magkahulogang ang atmospera sa adlaw dili mobugag radyasyon. Kini nagabuga dili lang sa daghang radyasyon, kondili kini nagabugag linain kaayong matang. Ang kinatas-ang mga bahin sa korona nagabugag X rays ingon man sa dayag nga kahayag, ug ang ubos nga mga bahin nagabugag ultraviolet nga kahayag. Ang maong radyasyon hinungdanon kaayo alang sa yuta kay kini nagagama sa lainlaing mga hut-ong sa atmospera sa yuta.”

[Kahon/Diagram sa panid 25]

Ang Adlaw Bituon sa Yuta

Ang adlaw maoy tuman ka dakong hurno nga nagatagana sa nagasustento-sa-kinabuhing kainit ug kahayag sa atong yuta. Kining tuman ka dakong bola sa kadaghanan gas nga idroheno maoy dako kaayo nga masudlan kinig kapin sa milyong yuta! Bisan pa niana, kon bahin sa kabituonan, kini wala maapil sa kinadagkoan. Sumala sa nakaplagan sa mga siyentipiko, kining maong tuboran sa enerhiya punog kamalinglahon. Pananglitan, “ang kadaghanan sa dayag nga kahayag nagagula sa usa ka rehiyon sulod sa photosphere lamang nga duolag 100 kilometrong kabaga.” Bisan pa niana, ang radyos o kaliyokan sa adlaw gibanabanang 696,265 kilometros.​—The Sun, ni Iain Nicolson.

Ang Desinyo sa Adlaw

ANG KINAUYOKAN​—Ang nukleyar “nagadilaab” nga sona sa sentro sa adlaw diin hikaplagan ang kinatas-ang mga temperatura.

ANG SONA SA RADYASYON​—Ang enerhiya gikan sa kinauyokan mobalhin pinaagig radyasyon agi sa maong sona ingong gamma rays ug X rays.

ANG NAGALIYOK NGA SONA​—Mas bugnawng rehiyon nga agian sa enerhiya gikan sa sona sa radyasyon nga nagabiyaheng nagaliyok.

ANG PHOTOSPHERE​—Halos tanang kahayag sa adlaw ibuga niining daw nawong sa adlaw. Kini may pagkasihag, ug “kini makita abot sa giladmong pila ka gatos ka kilometros.” (The Sun) Ang temperatura maoy duolag 6,000 degrees Centigrade.

ANG CHROMOSPHERE​—Makita lamang panahon sa bug-os nga eklipse sa adlaw. Nipis nga hut-ong sa gas nga pila ka libo ka milya sa gibag-on apan mas init kay sa photosphere, mga 10,000 degrees Centigrade.

ANG KORONA​—Makita lamang panahon sa bug-os nga eklipse sa adlaw, sa dihang mopatim-aw kining samag mga balhibo ug mga banderola nga moabot sa lagyo kaayong mga distansiya ug sa mas tag-as kaayong mga temperatura.

[Diagram] (Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Chromosphere

Photosphere

Nagaliyok nga Sona

Sona sa Radyasyon

Kinauyokan

[Credit Line]

Gikan sa usa ka dibuho sa National Optical Astronomy Observatories

[Diagram/Hulagway sa panid 23]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Mga espeho (41 metros ibabaw sa yuta)

Lebel sa yuta

Mga tubong waysulod nagabiyo (250 tonelada)

59 metros

67 metros ubos sa yuta

[Credit Line]

Gikan sa usa ka dibuho sa National Optical Astronomy Observatories

[Hulagway sa panid 26]

Silaob sa Adlaw

[Credit Line]

Holiday Films

[Hulagway sa panid 26]

Sunspots

[Credit Line]

National Optical Astronomy Observatories