Ang Maya nga Kagun-oban—Mamingawong mga Bantay sa Kagahapon

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Guatemala

GIKAN sa igang, ugahon nga kapatagan sa Mexicanong Yucatán ngadto sa lunhaw, berde-kanunay nga kalasangan sa Guatemala ug Belize ug abot sa init nga kawalogan sa El Salvador ug Honduras sa Sentral America hikaplagan ang dili-managsamag desinyo sa dili-bug-os-giayong Maya nga kagun-oban. Ingong mamingawong mga bantay, sila timaan sa usa ka kagahapon sa habog nga mga templo ug nindot kaayong mga palasyo nga batid pagkadesinyo ug pagkaadorno. Sila, nga sa nangagi kahibulongan sa ilang kalibotan ug karon usa ka makalingawng tanghaga sa arkeolohiya, maoy mga pahinumdom sa katahom nga napapas sa walay kataposan.

Unsay nakapabantog kaayo sa sibilisasyong Maya, nga may petsang kapin sa 2,000 ka tuig kanhi? Bisan pag sa bug-os walay mga sakyanang may ligid, metal nga mga galamiton, mga hayop nga pangtrabaho, ug keystone nga arko, ug uban sa problema sa nagaabante-kanunay nga lasang, ang Maya milampos sa pag-ugmad sa kinadak-an una-Columbianonga Indian nga sibilisasyon nga sukad nakaplagan sa kontinente sa Norte Amerika. “Kini nakakita sa pagkahingpit sa usa ka sistema sa pagsulat​—ang bugtong matuod nga sistema sa pagsulat nga sukad naugmad sa mga Amerika​—ug sa pila ka iladong mga kauswagan sa matematika ug astronomiya,” matud sa Smithsonian nga magasin. “Kining mga tawhana nakahunahuna sa mapuslanong ideya sa sero ug sila may kalendaryo nga nakapaarang nila sa paghimog may pagkatukmang mga komputasyon sa mga pagbiyo sa planeta ug sa mga langitnong butang.”

Ang Klasikong Yugto

Ang Maya kanunayng nagtinguha sa pagsukod ug pagrekord sa panahon, ug ang ilang kinadak-ang mga kahimoan maoy niining natara. Sa panahon sa ilang Klasikong yugto, gikan sa 250 K.P. ngadto 900 K.P., malamposon nilang gisukod ang tropikal nga tuig ug tukmang gitagna ang solar ug lunar nga mga eklipse ug mga pagbiyo sa Venus maylabot sa adlaw.

Ang mga rekord gitipigan sa Maya nga mga eskolar ug mga eskriba diha sa papel nga ginama sa ilalom nga panit sa ihalas kahoyng igira nga gilubok ug gipahiran sa apog. Ang ilang sinulat, nga kombinasyon sa phonetic nga mga simbolo nga naghawas sa mga yunit sa tingog ug mga ideograpo nga nagbarog alang sa mga pulong, maoy usa sa lima ka pangunang mga sistema sa pagsulat nga naugmad sa tawo. Ang The New Encyclopædia Britannica nagaingon nga ang pagdiskobre sa Maya sa mga numero ug sa sero maisip nga “usa sa labing abtik nga mga kahimoan sa kaisipan sa tawo.” Ang kasaysayan nagmatikod sa duha lamang ka laing sibilisasyon nga nakaugmad sa ideyang matematikanhon sa numero sero, ang Hindu ug Arabik.

Bisan pag kini katingalahang mga kahimoan, ang arkeologong si Michael D. Coe, diha sa iyang librong The Maya, nagahatag sa hustong pagsabot: “Apan ang usa angay nga dili maghingapin. Ang siyensiya sa modernong diwa wala diha. Sa dapit niini atong makita, sama sa Mesopotamianhong mga sibilisasyon, ang kombinasyon sa may pagkatukmang astronomikanhong mga kasayoran, uban sa matawag lamang nga numerology, nga naugmad sa mga pari alang sa relihiyosong mga katuyoan.”

Uban sa gikalkulong kinalabwang populasyon nga 3,000,000, ang Maya, diha sa mga 40 ka siyudad nga may kapin sa 20,000 populasyon sa matag usa, nagtukod sa talagsaong mga piramide ug mga templo. Bisan pag sila walay mga sakyanang may ligid, naghakot silag daghan kaayong mga bato alang sa maong mga estruktura ug naghulma sa mga bloke pinaagi sa mas gahing bato, mokiskis nga pisi, bolkanikong bildo, ug ubang kinaiyanhong materyales. Lahi sa linginong mga arko sa Romanhong arkitektura, ang ilang pulido pagkagamang mga tinukod mipahimulos sa corbel nga arko​—nga giporma sa sunodsunod nagsaylob ug nag-igdal nga mga hut-ong sa bato sa duha ka kilid sa giwang nga giabot sa itaas sa pinakatuktok nga bato. Ang mga bungbong sa mga tinukod makutihong giadornohan sa kinulit ug hieroglyphs. Dugang pa, ang Klasikong yugto gipaila sa paggama sa daghag-kolor nga mga kolon ug susamang butang ug sa pagpabarog sa stelae, tanos nga mga papan, nga gisulatan sa talagsaong mga okasyon.

Maya Stelae

Sukad sa kanhiay pa, ang tawo naningkamot sa pagtala sa iyang ngalan ug mga kahimoan alang sa mga anak diha sa dili-madunot nga materyales, sama sa yutang-kolonon ug sa bato, sumala sa gipamatud-an sa bantog nga Nabonidus Chronicle sa karaang Babilonya ug sa Rosetta Stone sa karaang Ehipto. Ang Maya dili eksepsion. Labing menos usa ka libong palid sa bato, o stelae, sa nagkadaiyang porma ug gidak-on, uban ang aberids nga gihabogon nga gikan sa 2.5-3 metros ang nadiskobrehan. Ang maong mga palid sa bato karon gisabot nga mga monyumento nga nagapasidungog sa mga magmamandong Maya​—nga nagatala sa ilang mga yugto sa paghari ug kasaysayan. Ang 86 ka stelae nga nakaplagan sa Tikal, Guatemala, nagahatag sa impresyon nga dagko kaayong mga lapida. Kawhaag-usa lamang kanila ang kinulit, nga linangkob nagpakita sa usa ka maartihog-sapot nga pigura nga nag-atubang sa wala sa nipis nga binulto, nga nagdalag setro ug nagyatak sa mga binihag.

Usa sa mga misteryo nga naghasol sa mga tumutuon sa Maya mao ang interpretasyon sa Maya hieroglyphic nga sinulat nga nailhang glyphs. Pila ang nabadbad? “Sa akong hunahuna kami makabasag mga 75 porsiento sa glyphs diha sa mga monyumento karon,” matud sa eskolar sa Maya si David Stuart. “Ug gikan niini mopatim-aw nga ang Maya labing interesado sa pagtala sa kagikan sa ilang mga magmamando, kon kanus-a sila nangatungdanan, pila ka binihag ang ilang nadala sa gubat, ug kon kanus-a nila gihimo ang girituwal nga mga seremonya sa pagpaagas sa dugo ug mga halad.”

Tulo ka dagkong kauswagan, nga nagsunod kaayo, nakatabang sa pagbadbad. Nahauna, niadtong 1958, ang epigraphist nga si Heinrich Berlin nagpamatuod nga ang mga monyumento naundan sa “Emblem Glyphs” nga nagpaila kaha sa Maya nga mga siyudad diin nakaplagan ang mga monyumento o sa mga dinastiyang Maya nga naghari kanila.

Ang ikaduhang kauswagan nahitabo niadtong 1959 sa dihang nadiskobrehan sa tumutuon sa Maya nga si Tatiana Proskouriakoff ang usa ka koneksiyon alang sa 35 ka may-petsang monoliths sa Piedras Negras​—nga tinuyong gipabarog sa tagpito​—ug ang kamatuoran nga walay mausa sa gitas-on sa kinabuhi sa pito ka tagpito ang mikobreg kapin sa aberids nga gitas-on sa kinabuhi. Ang matag grupo gipadayag nga nagrekord sa tibuok-kinabuhing mga hitabo sa kompletong yugto sa paghari. Sa kataposan, napamatud-ang ang mga hieroglyphs naghawas sa usa ka sistema sa pagsulat nga may phonetic nga mga simbolo ug gambalay sa gramatika.

Tingali sa bisan diin sa dapit sa Maya walay hikaplagan nga maartihon kaayong stelae kay sa diha sa nindot nga kagun-oban sa Copán sa kasadpang Honduras. Sulod sa perimetro niining eleganteng Maya nga sentro mao ang daghan hanas pagkakulit nga mga monolith sa berdehong bolkanikong bato nga gitawag trachyte​—humok sa dihang kubkobon apan inanay mogahi sa dihang mabantang sa kinaiyahan. Kini, nga mas maayo kay sa apogong bato sa Tikal, motugot sa mas dakong kagawasan sa pagpahayag sa pangulit, sumala sa gipamatud-an sa nakab-ot nga epektong three dimension.

Alang sa pipila, ang pinakamaayong glyphs nga nagalungtad mao ang hikaplagan sa anindot nga Quiriguá​—usa ka gamay, malinawong Maya nga sentro nga nahimutang sa mga 50 kilometros paamihanan sa Copán sa dapit kasagingan sa Guatemala, nga sa nangagi kalasangan. Bisan tuod ang kahugpongan sa templo dili makapadani, ang 12 ka sandstone nga stelae maoy laing estorya. Ang stela “E,” nga motimbang ug 65 ka tonelada, mao ang kinadak-ang Maya nga monyumento; kini 11 metros sa gihabogon, 1.5 metros sa gilapdon, ug 1.3 metros sa gibag-on.

Klasikong Tikal

Sa kinahilitan sa Petén nga lasang sa amihanang Guatemala nahimutang ang Tikal, ang kinadak-ang Klasikong Maya nga sentro nga sukad nadiskobrehan. Ang sentro niining 130 kilometro kuwadradong siyudad molukop sa mga 16 kilometro kuwadrado, nga hikaplagan niana ang kapin sa 3,000 ka estruktura nga nagkadaiya gikan sa timawang mga puy-anan ngadto sa habog, samag-ziggurat nga mga templo. Ang kinahabogan, ang Templo IV, ang bantaaw nga Templo sa Duhag-Ulo nga Serpente, maoy 65 metros sa gihabogon. Ang pinakasentro sa Tikal mao ang usa ka ektaryang Dakong Plasa, uban sa Templo I, ang Templo sa Higanteng Jaguar, sa silangan ug sa Templo II, ang Templo sa mga Maskara, sa kasadpang kiliran.

Unsa ang katuyoan sa maong mga templo? Bisan tuod adunay pagkadili-piho niining bahina, ang Maya nga arkeologong si Edwin M. Shookb misulti sa Pagmata!: “Kini maoy mga templo sa relihiyosong diwa, ug sila gitukod alang sa maong katuyoan. Ikaduha, sila gigamit sa pagpasidungog sa usa ka tawo pinaagi sa pagbutang sa iyang patayng lawas sa maong tinahod nga dapit. Pananglitan, ang Westminster Abbey wala tukora aron butangan sa mga lubnganan. Apan ang mga Britaniko nagapasidungog sa ilang bantogang mga tawo pinaagi sa pagbutang nila diha sa Westminster Abbey. Kana sa tukma mao ang imong mabatonan sa tibuok Maya nga sistema. Adunay pila ka eksepsion.” Si Shook mao ang nakadiskobre ug nagngalan sa dagkong mga karsada suno sa kanhing mga eksplorador​—Mendez, Maudslay, Maler, ug Tozzer.

Sa pikas nga duha ka kilid sa Dakong Plasa nahimutang ang Amihanan ug Sentral Acropolises, nga gituohang mao ang mga palasyo ug administratibong mga tinukod. Duol sa Habagatang Acropolis mao ang Dulaanan sa Tulo ka Bola, nga sa nangagi milanog sa kusog nga lagubo sa gomang bola nga gipalanog sa mga magdudula nga nagsul-ob sa manalipod nga sapot. Sanglit ang Tikal nahimutang sa bangagong apogong patukoranan, nga pinaagi niana daling molapos ang bililhong tubig sa ulan, ang Maya kinahanglang magbuhat ug daghang pondohanan, nga ang pipila niana sa sinugdan maoy kubkoban sa apogong bato. Ang maong mga atabay gihanigan sa espesyal yutang-kolonon aron masanta ang paghunob. Ang Habagatang Acropolis, ang Silangan ug Kasadpang mga Plasa, ang Plasa sa Pito ka Templo, ang Sentral nga Baligyaan, ang upat ka dagkong karsada nga gigamit alang sa relihiyosong mga prosisyon ug ang kahugpongan sa Nawalang Kalibotan​—nga karong bag-o gipasig-uli sa taga-Guatemala nga mga arkeologo​—mao ang mga timaan nga naglangkob sa nabiling bahin sa Tikal.

Ang Pagkahanaw sa Klasikong Panahon

Unsay nakapahanaw sa Klasikong Panahon? Ang mga teoriya libolibo, apan walay usa ang tinuod nasayod. Ang nasayran mao nga ang pagpabarog sa pinetsahang stelae, mga palasyo, ug publikong mga tinukod kalit nga mihunong. Ang kataposang stela nga nakaplagan sa Tikal may petsang 869 K.P. Gibiyaan sa katawhan ang bantogang mga siyudad-sentro sa Maya ug nanimuyo sa gagmay, nakatag, agrikultural nga mga balangay. Ang lasang, nga sa nangagi napugngan, sa maong panahon mikalit pag-abante. Ang mga turok sa kahoy nakagamot diha sa mga buho ug mga eskina sa gituboang mga tinukod ug nahimong dagkong kakahoyan. Ang ilang mga gamot, nga karon daghang piye sa sirkumperensiya, nakapasiak sa mga eskina, nakabuak sa apogong mga bloke, nakapahuyang sa mga paril, ug nakatumpag sa corbel nga mga arko. Nga biniyaan ug nahikalimtan, ang Tikal ug ang kaamgid nga mga dapit niini natago sa kalibotan sa gawas nga nagpabiling waytimik sa hugot nga paggakos sa lasang.

Dili ba makapalamdag ang sinulat nga mga talaan sa Maya? Sila makapalamdag unta kon dili pa tungod sa ilang ika-16-siglong Katsilang mga magpupukan. “Si Diego de Landa, ang unang obispo sa Yucatán, sa sinugdang pagsilaob sa Katolikong kasibot, nakapasamot sa misteryo tungod sa paningkamot nga panason ang tanang timaan sa kulturang Maya,” matud sa Smithsonian. “Gisunog niya ang daghang manuskrito, ang nitibong mga basahon diha sa papel nga panit (upat lamang sa Maya nga mga manuskrito ang nasayrang nagalungtad karong adlawa) nga makahusay unta sa mga butang ug makapugong sa dakong kalibog sa ulahi.”

Busa, ang mosaiko sa bahin-naayong kagun-oban sa kalibotan sa Maya sa Sentral Amerika sa gihapon maoy tanghaga sa arkeolohiya sa atong kalibotan. Sa mahilomon, ang maong kagun-oban nagapadayon sa pagbarog, nga mamingawong mga bantay sa kagahapon.

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 15]

El Castillo, kinadak-an sa pito ka estrukturang Maya sa Chichén Itzá, Yucatán, Mexico

[Hulagway sa panid 16]

Piramideng-templo (ikapitong siglo K.P.), ang Dakong Plasa, Tikal, Guatemala

[Mga hulagway sa panid 17]

Karaang dula sa bola gidula niining dulaanan sa Copán, Honduras

A Chac Mool, sa unahan, lagmit gigamit sa pagdawat sa mga kasingkasing sa tawo; Templo sa mga Manggugubat, Chichén Itzá, Yucatán, Mexico

[Credit Line]

Institute Hondureño de Antropologia e Historia