Corinto—Siyudad sa Duha ka Dagat

“ANG karaang mga tawo mituo nga ang mga diyos tinuod. Usahay ako makatuo usab.” Ang naggiya kanamo miingon sa dihang gidala niya kami taliwala sa mga gun-ob nga templong kanhi gipahinungod kang Apollo, Aphrodite, Hermes, Hercules, ug Poseidon. Maorag kaulanon, ug among nadunggan ang tingog sa usa ka bagyo nga nagasingabot. “Si Zeus,” siya nagaingon uban sa pahiyom.

Adunay mga dag-om sa itaas sa Mount Parnassus sa pagkabuntag. Sila paspas nga mikaylap latas sa Luuk sa Corinto nga sa kangiob anaa sa ibabaw namo. Apan ang among tiggiya nagpabiling ngaya ug padayong misaysay ug mga sugilanon sa kakaraanan, ang himaya sa Gresya, ug ang pag-abot sa Kristiyanidad. Siya sa pagkamadanihon misagol ug tinuod, hinanduraw, kasaysayan, ug sugilambong aron sa pagpahanduraw kanamo ug mga tinukod ug sa pagpuno kanila ug mga tawo sa kanhiayng panahon.

Wala kami nabalaka sa ulan. Usahay ra moulan sa Peloponnisos. Aw, kining habagatang peninsula maoy usa sa mga pinakamalang bahin sa Gresya! Hinuon ang Atenas mas mala. Sa laing bahin, sa panahon nga moabot ang ulan, kini sila dili taligsik lamang. Sila pintas nga mga ulang mokutkut sa hataas nga dapit ug naghimo sa yutang ubos sa patag sa Corinto tambok sa binanlas nga yuta.

Katingad-an! Sa tanang butang nga ang Corinto nailhan, kita dili magdahom nga kini usa ka abut sa uma. Oo, gipadako ba sa Levant, sa California, o sa uban pang lugar, bisan asa nga sa kamalipayon gi-usap ang gagmayng pasas nga gitawag natong currant, sila nagdala sa ngalan nga Corinto nga nahimo na nga “currant.”

Iyang mga Tagana

Ang yuta mahimong usa ka rason sa dagnay ni Homer nga “adunahang Corinto.” Hinuon, ang Corinto nakakuha sa iyang pagkasapian ingon nga siyudad dunggoanang nagaalagad sa Ionian ug Aegean nga mga dagat. Si Horace mitawag niana “bimarisve Corithi,” o “duhag-dagat nga Corinto.” Sa unsang paagi ang usa ka siyudad mahimong usa ka dunggoanan alang sa duha ka dagat? Sayon ra, sanglit kini nahimutang sa habagatang tumoy sa hikting bahin sa yuta (Grego, isth·mos’) nga nagasumpay sa Peloponnisos sa kinadak-ang yuta nga Gresya.

Ang Corinto nakabaton ug kaayohan gikan sa sidlakan-kasadpan nga trapiko sa pagdunggo ug sa mga bayad nga ginapangayo alang sa pagkarga ug gagmayng mga barko latas sa hikting yuta subay sa alagianan sa mga barko nga gitawag sa mga Grego diʹol·kos. Nagpabayad usab kini ug buhis sa mga kargang gidala latas sa yuta gikan sa amihanan ngadto sa habagatan. Dili katingalahan nga si Philip II, ang amahan ni Alexander nga Bantogan, mikonsiderar sa Corinto nga hinungdanon sa iyang nagauswag nga monarkiya.

Mga Pagbali ug Pagkaayo

Apan nangaging kasiglohan na kana. Karong mga adlawa, usa ka kanal ang nagakonektar sa Corinto ug Saronikong luuk, ug diha sa mga superhaywey nanglabay ang mga trak sa mingaw nga balangay sa Corinto. Mga marinero, drayber sa trak, ug mga lungsoranon wala nagatagad kon ang Corinto kanhi maoy batobalani sa Mediterano. Ang mga arkeolohista ug mga turista lamang ang moanhi uban sa paleta, pelikula, ug pagkamausisahon.

Sa 146 W.K.P. ang Romanong konsul nga si Mummius migun-ob ug sa pagkatinuod gihaw-asan ug mga tawo ang Corinto. Hinuon, pagkatapos sa nahikatulog nga siglo, kini gibuhi ni Julius Ceasar ingong usa ka internasyonal nga kolonya sa Roma nga wala nagapabor sa Gregong pamaagi ug panghunahuna.

Sa dihang ang Kristohanong apostol Pablo miabot mga usa ka gatos ka tuig sa ulahi, ang Corinto sadya na usab, nagalambong siyudad. Ang iyang mga tawo sa malamposon nanagpanukod, nagpangarte, ug nagnegosyo sa maadlaw. Ug sa magabii? Sila nagkombira ug naghudyaka sa mga templo sa idolo ug sa mga balay alakan ug nagasuroysuroy sa mangitngit nga mga kalye sa pagpangita sa unodnong mga kalingawan. Makaiikag, bisan ang Corinto daotag dungog sa maulagon nga panahon ug tanan nahibalo unsa ang usa ka “Taga-Corinto nga babaye,” ang relihiyosong pamampam dili usa ka Gregong praktis. Ang masubsub nga nasaysayng estorya mao nga ang Corinto adunay libong mga babayeng gipahinungod kang Aphrodite nakuha sa kaduhaduhaang opinyon ni hiyograpo Strabo sa unang siglo W.K.P. Bisan pa niana, siya nag-asayn kanila sa usa ka layo-wala-pay Romano nga yugto.

Among mga Pagpamalandong

Samtang kami milakaw subay sa Lechaeum Way, ang kanhiayng dalan nga misumpay sa kasadpang dunggoanan sa sentro sa siyudad, ang among tiggiya mitudlo sa nabiling mga tinukod sa estado, mga templo, mga tindahan, usa ka merkado sa karne, ug usa ka publikong kasilyas, tanan sila sa kagubot naipon.a Hinuon, tungod sa, inay kay bisan pa, niining kakulang sa pagplano sa lungsod, kami mibati sa masadyaong eksena sa kalye nga basin naeksperyensiyahan usab ni Pablo​—ang puliking tapok sa mga tawo ug mga nanagtabianay, ang mga tindero, mga ulipon, ug mga tigpatigayon.

Sa nagakaduol na kami sa tumoy sa dalan, among nadunggan ang tingog sa Fountain of Pirene, usa ka tubod sa ilalom sa yuta nga mihatag sa bugnaw nga tubig sa mga tindahang nagabaligyag makaon, tubig-panghugas sa mga mangungulit, ug sa kataposan tubig-kasilyas. Kon ang minyong magtiayon nga si Aquila ug Priscilla nagbaton ug buhatan sa mga balongbalong dinhing dapita, walay nahibalo karon. (Buhat 18:1-3) Apan pipila lang ka tiil ang kalayoon, sa mga ang-ang paingon sa Forum, mga arkeolohista nakakitag usa ka balabag gikan sa usa ka sinagoga. Busa mahimong kuwarto kini sa usa ka Hudiyo, ug malipayon kaming mihanduraw nga ang balay ni Titius Justus mahimong mao kini!​—Buhat 18:7.

Ang Forum​—unsa ka makalingaw nga lugar! Kini naglangkob ug duha ka rektanggulong terasa sa silangan-kasadpan nga axis. Sa tunga sa taas nga terasa, nataparan sa isigkakilid ug mga tindahan, adunay naalsang entablado gitawag bema, gigamit sa mga tigpamulong sa pormal nga mga okasyon. Ang among tiggiya mipahinumdom kanamo sa dihang ang doktor nga si Lucas misulat sa adlaw nga si Pablo anaa sa atubangan ni Proconsul Gallio, ang Gregong pulong gigamit alang sa “hukmanan” maoy bema. (Buhat 18:12) Busa ang mga panghitabo sa Buhat 18:12-17 mahimong nahitabo niini mismong lugara! Kami nagatindog sa samang lugar nga gitindogan ni Pablo, andam sa pagdepensa samtang gipalibotan sa iyang Hudiyong magsusumbong. Apan dili! Si Gallio dili maminaw sa kaso. Iyang gibuhian si Pablo ug gitugotan ang bangis nga panon nga momakmak kang Sosthenes hinuon.

Sa likod niining dayag nga hukmanan, sa amihang tumoy sa ubos nga terasa, anaa ang ‘balaang tubod’ ug ang iyang orakulong altar. Adunay nagkalahing opinyon sa unsang paagi ang orakulo gihatag. Tin-aw, hinuon, nga kon ang nagaampo mohatag ug igong kuwarta, ang mga pari mopagawas ug usa ka “milagro” ug himoon ang tubig sa tubod nga bino. Tingali kana nagpasalig sa nagahangyo nga siya duol na nga malamdagan sa supernatural nga paagi. Ang mga arkeolohista nag-ingon nga kining maong altar gigamit dugay na kaayong panahon, sa kanhiayng una-pa-Kristohanong Corinto ug sa natukod pag-usab nga siyudad sa adlaw ni Pablo. Galili sa usa ka sekretong alagianan, among nakita ang mekanismo sa paghimo sa bino nga bitik ug milakaw nga kombinsido nga ang relihiyosong mga panglingla dili bag-o.

Bisan pa nga si Poseidon mao ang giisip nga patron sa Corinto, ang kinamaayohang tinukod mao ang Doric-ug-estilo nga templo ni Apollo. Sa iyang 38 ka mga kolumna, 7 ang nagapabiling nagatindog. Mga 7.2 metros ang gitas-on ug 1.7 metros sa diametro, matag usa gihimo gikan sa anapog nga sa orihinal gipintalan sa gahi, puti nga plaster. Nagaungaw sa taas sa siyudad​—usa ka mangitngit ug nagahukdong nga gun-ob taliwala sa mga gun-ob​—kining karaan nga templo hinuon padayon sa pagpukaw sa lalom nga mga emosyon. Mahinumdom ang usa nga nagsud-ong sa gisulat ni Goethe​—kana nga arkitekto maoy “nabagtik sa katugnaw nga musika.”

Miabot ang Ulan

“Dali diri. Mas daghan pang lantawonon!” Patak. “Wala pa kita makakita sa mga templo nga anaay kusina ug anindot nga kan-anan.” Pisik. “Kinahanglan atong tan-awon ang dalan nga binakbakan ni Erastus.” Ulan. Ug dili nato gusto malimtan ang balay-sak-anan ni Aphrodite o ang Aesculapeum.” Oo, ang pagpisik ug pagpatak sa dagkong tulo sa tubig maoy timaan sa usa ka unus sa ulan.

Sa kalit, ang mga tawo ug ang mga tinukod nga anaa sa among handurawan nawagtang. Nagdali kami sa pagbalik sa asa kami gikan, ang among tiggiya nagasaysay pa gihapon sa mga butang nga wala pa namo nakit-an. Mga tulo sa ulan nga nangusog na karon mihimo sa alagianan nga sidlak, basa ang kolor ug mihugas sa abog sa marbol sa kanhiay mahambogong mga tinukod. Sa dihang ang kalangitan mipabunok ug kusog nga ulan, kami midalagan. Amo pa gihapong madunggan ang among tiggiya sa halayo nga nanagtawag: “Dali, kamong tanan!” Sa kusog nga ulan, bisan ang mga gun-ob nga mga tinukod subay sa Lechaeum Way sa Corinto nawala. Walay nagpabilin, ni ang palibot o ang paghanduraw. Basa, kami midagan ngadto sa among bus ug milaom nga ang drayber wala migawas aron magmerienda.​—Giamot.

[Footnote]

[Mapa sa panid 16]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Corinto

GRESYA

DAGAT IONIANO

DAGAT AEGEANO

[Mga hulagway sa panid 17]

Sa itaas: Usa ka tinukod pag-usab nga tindahan sa Forum

Tunga: Ang “bema”

Ubos: Ang karaang templo ni Apollo