Ang Panagbangi Labot sa Kalasakan sa Irlandiya

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Irlandiya

“KON walay himoon, ug dili dalion, ang usa ka talagsaong bahin sa buhi nga panulondon niining kalibotana mawala hangtod sa kahangtoran.” Matud pa sa Britanikong magsusulat nga si Dr. David Bellamy. Unsa nga panulondon ang anaa sa iyang hunahuna? Ang kalasakan, o peat land sa Irlandiya.​—Bellamy’s Ireland​—The Wild Boglands.

Dili ang tanan sa Irlandiya nag-isip sa kalasakan ingong panulondon. Kaniadto, miingon ang magsusulat nga si Michael Viney, “ang kalasakan samag-kahulogan sa kalisod ug labing kabos nga paagi sa kinabuhi.” Karon, sumala sa IPCC (Irish Peatland Conservation Council), daghan ang nagtuo nga ang kalasakan kinahanglang “kaloton, pahubsag tubig ug paughon ug himoong yuta nga ‘kapuslan.’” Sanglit ang pagkalot ug pagpahubas sa tubig sa kalasakan nagapatunghag bililhong sugnod ug tabunok nga yuta alang sa agrikultura, nganong nabalaka ang conservationist o mga tig-amping sa kinaiyanhong kahinguhaan? Tungod kay ilang gilantaw ang kalasakan ingong “walay kaamgid nga mga sistema sa ekolohiya sa kalasakan.”

Duha ka pangunang matang sa kalasakan ang nameligro. Ang usa gitawag nga raised bog, ug ang lain, mao ang blanket bog. Ang blanket bog, sumala ni Dr. David Bellamy, “nagatabon sa tubigon nga kasadpan [ug ubang tubigon, bukirong mga dapit] sa buhi nga habol, nga ang dagway niini walay sama bisan diin sa kalibotan.” Unsa man gayod kining duha ka matang sa kalasakan? Kini ba maoy mahilom, malimbongong mga dapit lamang nga kalotanan aron kuhaag sugnod sa tingtugnaw? Angay bang mahanaw kining tanan?

Mga Raised Bog ug Blanket Bog

Ang kalasakan maoy halapad kaayong bungdo sa peat nga natabonan sa buhi nga talamnon nga gilangkoban sa mga lumot, mga tanom nga gitawag heather, sedge, ug mga bulak. Ang raised bogs, matud pa nila, misugod sa pagtubo kaliboan ka tuig kanhi diha sa mga dapit sama sa mabaw nga mga linaw. Ang mga tanom nangamatay ug miunlod sa ilalom, diin didto inanay kini nga nadugta ug nahimong peat. Kining maong bungdo sa nadugta nga mga tanom nagpatong-patong, naglut-odlut-od, hangtod nga natabonan niini ang linaw. Ang pipila sa mga bungdo mitubo hangtod sa 12 metros ang giladmon.

Natigom ang mga lumot sa kalasakan diha sa basaong bungdo nga mitungha gikan sa linaw ug nagsilbing daw espongha, naghimo sa ibabaw nga kalasakan nga hunob sa tubig. Ang dagkong bungdo sa maong kalasakan nga natabonan sa lumot manuybo ug magkatag nga mahimong katingalahang pormag-simboryong raised bogs. “Ang bodida sa raised bog,” miingon si David Bellamy, “maoy usa ka higanteng tulo sa tubig nga natigom diha sa usa ka molde sa patay, nadunot ug diyutayng mga nabiling tanom, nga natipigang tibuok pinaagi sa usa ka buhi nga tabon sa peat.”

Sa laing bahin, ang blanket bogs, wala magkinahanglag linaw aron motubo. Magkuha sila sa tanang tubig nga gikinahanglan gikan sa walay hunong nga ulan sa tubigong bahin sa nasod​—mga lugar diin ang ulan mobundak labing menos 235 ka adlaw sa usa ka tuig ug mopatunghag kapin sa 120 sentimetros nga sukod sa ulan sa usa ka tuig. Si David Bellamy miingon nga ang blanket bog, nga moabot ug 6 ka metros ang giladmon, maoy usa ka higante, “dili mapuslang bungdo sa bayokbok . . . sobrang natuhop sa tubig.”

Busa, ang ilalom sa kalasakan gilangkoban sa lut-odlut-od nga mga tanom sa nagkalainlaing yugto sa pagkadunot. Duol sa ibabaw, klaro nimong makita ang nahibilin sa patayng mga tanom sa kapeg-kolor nga peat. Sa ilalom kini nadugta ug mas itom ug kolor, mas dasok nga peat nga maorag masilya kon hikapon.

Awaaw ug dili-maanindot kining tan-awon. Apan ang mga kalasakan, gawas nga dakong pundohanan kini sa sugnod, dunay talagsaong katahom. Gihubit ni Michael Viney ang blanket bog sa kasadpang Irlandiya nga naputos sa palibot sa mga bukid nga samag dako kakig-kolor nga alpombra nga gitabon sa mga tuhod sa usa ka tigulang nga lalaki. Siya mipadayon: “Kon imong tan-awon sa duol ang alpombra, imong makita nga gihabol kini sa mahalong mga materyales​—daw pelos nga itom ug berdehong mga lumot, rinebitahag bulawan ug kolor rosas nga mga lichen, nga may abuhon-berdeng mga engkahe.”​—The IPCC Guide to Irish Peatlands.

Kining katingalahang tubigong-yuta gustong preserbahon sa mga conservationist. Ang kalasakan maoy puy-anan sa hilabihan ka daghang mga mananap, sama sa mga baki, tabili, mga koneho, mga langgam ug nagkalainlaing mga insekto. Gibuhi niini ang daghang matang sa tanom; anaa ang bog cotton, water lily, pitcher plant, pipewort, wintergreen, bog asphodel, ug daghan pang uban. Ang lingig-dahong sundew maoy usa ka dili madahom nga pomuluyo sa kalasakan. Mokaon ug karne, bitkon niini ang mga insekto sa iyang pilitong dahon ug inanayng hilison kini.

Pagkalot sa Peat

Kon ikaw mosuroy sakay sa awto, o kaha, maglakaw sa bisan hain mang daang dalan sa kalasakan sa Irlandiya sa tingpamulak o ting-init, imong makita gihapon ang mga lalaki ug babaye nga nangalot ug peat, o turf (nag-ugdong sagbot nga nasapaw), nga maoy ilang pagtawag niini. Ila gihapong gamiton ang naandang pala, usa ka linain nipis-ug-sulab nga pala nga sagad dunay dugang pangbugwal sa mga kilid nga 90° nga anggulo aron mabugwal niini ang nagkalot-udlot-od nga mga sagbot sa usa ka pagbugwal. Ibulad sa mga magkakalot kining mga kinalot nga sagbot sa ting-init ug tigomon kini aron gamitong sugnod sa tingtugnaw. Ang mahumot nga alimyon sa nasunog nga peat makadugang sa katagbawan sa manuhotsuhot nga kainit sa kalayo sa usa ka tugnawng gabii sa tingtugnaw.

Kon ang mga lalaki mangalot ug peat niining paagiha, daw mga hulmigas sila nga nanulong sa dakong tindahan sa pagkaon. Apan, ang maong pagkalot, kon idugang sa mga plano sa pagpahubas sa tubig diha sa yuta, anam-anam nga nakausab sa kalasakan sa nangaging kaliboan ka tuig. Ug, usa ka tinuod nga hulga sa kalasakan miabot sa kataposang 40 ka tuig. Nahitabo kini dihang gikalot ug gikayod sa dagkong mga makina sa Bord na Móna (Ang Irish Peat Board) ang peat gikan sa kalasakan sa makalilisang nga gikusgon.

Ang pagkuha sa peat nga tinagdaghan dili sayon. Ang wala kahilabting kalasakan maoy 95 porsientong tubig, ug nagkinahanglag dili-momenos lima ka tuig sa padayong pagkuha sa tubig sa dili pa luwas nga makakalot ang mga makina sa kalasakan.

Sa dihang ilang makalot na ang peat, dili sila magbilin ug awaaw nga mga yuta. Ang mga awtoridad naningkamot nga mapuslan ug mahimong mabungahon ang gikalotang kalasakan. Bisan pa, nagkahulogan gihapon kini nga nameligrong mahanaw ang kalasakan. Sa Irlandiya, kubos sa 5 porsiento sa raised bogs nga dunay pila ka matang sa potensiyal nga reserbang kahinguhaan ang nabilin. Dili na kini usa ka kaso sa mga hulmigas nga nanulong sa usa ka tindahan sa pagkaon. Karon ang tibuok tindahan gikuhaag sulod ug ang tinukod giguba.

Makalahutay ba Sila?

Nahibalo ang mga conservationist nga dili-makataronganon ang pagpugong sa pagkalot ug peat. Ang paggamit sa mabatonang tinubdan sa enerhiya makataronganon. Apan, sila nangutana, kinahanglan bang magkahulogang pagpuo ang pagpahimulos? Si Catherine O‘Connell sa IPCC nangutana: “Gusto ba natong mahitabo sa atong kalasakan ang nahitabo sa Dodo?”

Panahon lang ang makatino.

[Kahon sa panid 16]

Dili Lang Peat ang Napreserbar sa Kalasakan sa Irlandiya

Ang mga patayng lawas sa mga tawong nalumos sa kalasakan o kadtong gipatay sa mga seremonya sa pila ka siglo kanhi nga nakalotan sa kalasakan makapahingangha ang pagkapreserbar. Niadto tipigan sa mga molupyo sa banika ang mantekilya diha kalasakan ingong karaang reprigeritor. Ang mga tigkalot ug mga sagbot sa kalasakan kanunayng makakitag mga kahoyng sudlanan nga adunay sulod nga mantekilya nga gilubong sa peat nga wala gayod makalot. Ang maanindot nga mga dayandayan nga hinimo sa bulawan, salapi, ug bronse ang nakalotan gikan sa mga tipiganan sa kalasakan, diin gipangtago kini aron dili maagaw sa nagapanulis nga mga Viking.

[Kahon sa panid 17]

Peligroso ang Kalasakan

“Ang kalasakan mahimong peligrosong dapit; ayaw gayod pag-adto didto nga mag-inusara,” mipasidaan ang pipila. Ang kalasakan maoy lisod nga mga dapit, punog mga awasanan, sapa, ug mga lim-aw. Ang naglutaw nga kalasakan moporma sa ibabaw sa lalom nga linaw kon ang dugta nga mga tanom maipon sa ibabaw sa linaw. Mouyog kini kon tumban ug mahulog didto ang mga tawo ug mananap.

“Ang mga bahin sa peat diha sa bakilid matumpag gikan sa dakong blanket bog ug modahili nga madala ang mga kahoy ug mga balay tungod sa nag-agos nga lapok gikan sa bolkan nga nagadaot sa tanang maagian niini.”

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

Itaas nunot-sa-relo:

Mga sagbot nga natigom diha sa Connemara, Irlandiya

Wala-kahilabting kalasakan​—awaaw ug peligroso

Mokaon ug karne, lingig-dahong sundew

Luwas nga dalangpanan sa salag sa curlew

[Credit Line]

Dutch Foundation for Conservation of Irish Bogs

[Credit Line]

Dr. R. F. Hammond, Teagasc, Irlandiya (ibabaw ug sa taas nga ibabaw)