Kon Nganong Mitungha ang Panginahanglan sa Usa ka Liga
ANG Gubat sa Kalibotan I maoy upat-ka-tuig nga pagpamatay ug panglaglag, nga ang sama nga hitabo wala pa sukad igkita. Nga nabahin sa duha ka magkaatbang nga alyansa, ang tanan nga dagkong gahom sa kalibotan, ug uban pa, nakigbugno, nga ang matag kiliran masaligon sa kadaogan, nga gidasig sa mga pag-abiba sa nalimbongan nga mga katawhan nga naghunahuna nga ang gubat mahimong madungganon nga adbentura.
Apan sa pila lang ka bulan, sa dakong kaguol nasayran sa kalibotan ang mangilngig nga bili sa gubat. Ug sa pagkatapos niadto, ang madugoon kaayong pagpatay, ang mapatuyangong pag-usik sa mga kinabuhi ug sa mga materyal, nagbilin sa kalibotan nga nalipong sa dagko kaayong utang tungod sa gubat. Kinahanglang may himoon aron sa pagsanta sa pagsilaob na usab sa maong away. Nganong dili magbaton ug usa ka kahikayan nga pinaagi niana ang kanasoran makasulbad sa ilang mga kabingkilan sa malinawong paagi inay sa paggamit sa militar? Usa ka bag-ong ideya? Dili hinuon.
Kon Nganong Napakyas ang Nangaging Paningkamot
Sa wala pa ang Gubat sa Kalibotan I, ang usa ka hukmanan gitukod aron sa pagsulay sa pagsulbad sa mga panagbingkil sa malinawong paagi. Kadto ang Permanent Court of Arbitration sa The Hague sa Netherlands. Sa sinugdan sa katuigang 1900, daghang tawo ang naglaom nga kadto mahimong usa ka sentro diin ang paghusay mopuli sa gubat. Apan unsay nahitabo sa mga Komperensiya sa Kalinaw sa The Hague sa 1899 ug 1907 nga misangpot sa pagkatukod sa maong hukmanan, nga kasagarang gitawag ang Korte sa The Hague?
Sa duha ka tigom ang mga nasod nga gihawasan dili mouyon nga ipailalom sa pinugos nga paghusay, ni kunhoran ang ilang mga pondo sa armas. Ngani, gisalikway nila ang bisan unsang sugyot sa pagkunhod sa armas ug gibabagan ang bisan unsang plano nga mag-obligar nila sa paghusay sa ilang mga kabingkilan pinaagi sa usa ka maghuhusay.
Busa, sa dihang sa kataposan misugod paglihok ang Korte sa The Hague, gitino sa mga nasod nga kadto dili maglimite sa ilang kompletong independensiya. Sa unsang paagi? Pinaagi sa usa ka yanong galamiton: Gihimo nilang opsiyonal o kapilian ang pagdala sa usa ka kaso atubangan sa mga maghuhukom. Ug ang kanasoran nga nagdala sa ilang mga away ngadto sa maong korte dili obligado nga mosunod sa bisan unsa sa mga desisyon nga gipakanaog niini.
Ugaling, ang maong mapanagan-ong pagpanalipod sa nasodnong pagkasoberano nagdaot sa kalinaw ug kasegurohan sa kalibotan. Busa ang lumba sa armas nagpadayon nga wala mapugngi hangtod nga sa kataposan kadto nagbanlod sa katawhan ngadto sa sunodsunod nga buto nga nagbungkag sa kalinaw sa kalibotan sa ting-init sa 1914.
Kataw-anan nga samtang ang kataposang mga gutlo sa kalinaw milabay, ang Serbia, sa iyang tubag ngadto sa kataposang tanyag sa Austria, mipahayag sa iyang kaandam “sa pagdawat sa usa ka malinawong kasabotan, pinaagi sa pagpadala sa maong isyu . . . ngadto sa desisyon sa Internasyonal nga Hukmanan sa the Hague.” Apan sanglit ang paggamit sa Korte sa Hague dili pinugos, wala mobati ang Austria nga napugos sa pagdawat sa maong lagmit nga “malinawong kasabotan.” Busa gideklarar ng gubat aron mahuptan ang kalinaw—ug kapin sa 20 milyong sibilyan ug militar nga mga minatay ang gibayad niana!
Giawhag sa Klero ang Liga
Niadtong Mayo 1919, ang Episcopal nga obispo si Chauncey M. Brewster mipahayag sa usa ka kombensiyon sa diosisis sa Tinipong Bansa nga “ang paglaom sa kalibotan sa usa ka matarong ug malungtarong kalinaw nahiluna diha sa pagtagik pag-usab sa balaod sa kanasoran diha sa usa ka bag-ong awtoridad. . . . Ang internasyonal nga balaod kinahanglang ihatag uban sa usa ka awtoridad nga mas makapaobligar kay sa mga konklusyon sa Komperensiya sa Hague [nga maoy mitukod sa Korte sa The Hague]. Busa, ang pagtinabangay sa kanasoran kinahanglang maanaa sa usa ka panag-uban nga may mga kinaiya sa usa ka pakigtugon o liga.”
Ang Romano Katolikong kardinal Mercier sa Belgium may samang opinyon. “Alang kanako,” miingon siya diha sa usa ka interbiyo niadtong Marso 1919, “ang pangunang katungdanan sa mga Gobyerno sa umaabot nga kaliwatan mao ang paghimo nga dili na gayod mahitabo pag-usab ang mga krimen nga tungod niana nagkadugo pa ang kalibotan.” Gitawag niya ang mga nakigsabot sa tratado sa kalinaw sa Versailles nga “mga bag-ong magtutukod sa bag-ong kalibotan” ug nagdasig nga maporma ang usa ka liga sa kanasoran sa pagkab-ot nianang tumonga. Gilaoman niya nga kining ligaha mahimong hingpit nga magtitipig sa kalinaw.
Ang atubang nga panid sa The New York Times sa Enero 2, 1919, nagdala sa mosunod nga ulohan: “Papa Naglaom Alang sa Patukoranan sa Liga sa Kanasoran.” Ang unang parapo niini mipahibalo: “Sa usa ka mensahe sa Bag-ong Tuig sa Amerika, . . . si Papa Benedicto mipahayag ug paglaom nga ang Komperensiya sa Kalinaw mosangpot unta sa usa ka bag-ong kahikayan sa kalibotan, uban sa usa ka Liga sa Kanasoran.” Ang papa wala mogamit sa aktuwal nga pamulong “bag-ong kahikayan sa kalibotan” diha sa iyang mensahe. Hinuon, ang mga paglaom nga iyang gipahayag alang sa Liga maoy hamili kaayo nga ang Prensa Asosyada o ang Opisina sa Prensa sa Batikano lagmit naghunahuna nga ang pamulong maoy tukma.
Tagda ang mga paglaom may labot sa ilang mga panahon. Ang nalibog nga katawhan miawhag sa pagtapos sa gubat. Ang daghan kaayo nga gubat sa daghan kaayo nga siglo nagpahinabo sa dako kaayo nga kapildihan ug kadaot. Ug karon ang kinadak-an niana natapos na gayod. Alang sa usa ka kalibotan nga nangandoy kaayo sa paglaom, ang mga pulong sa papa milanog: “Hinaot nga may matawo nga Liga sa Kanasoran nga, pinaagi sa pagpapas sa pangrikluta, mopakunhod sa armas; nga, pinaagi sa pagpahiluna sa kalinaw ibabaw sa patukoranan nga lig-ong bato, mopasalig sa tanan sa independensiya ug pag-angay-angay sa mga katungod.” Kon ang Liga sa Kanasoran makahimo nianang tanan, tinuod nga kini magmugna sa usa ka “bag-ong kahikayan sa kalibotan.”
Kon Nganong Napakyas Kadto
Sa teoriya ang mga tumong ug mga metodo sa Liga nindot kaayong pamation, praktikal kaayo, moobra kaayo. Ang Pakigtugon sa Liga sa Kanasoran mipahayag nga ang katuyoan niini maoy “sa pagpausbaw sa internasyonal nga kooperasyon ug pagkab-ot sa internasyonal nga kalinaw ug kasegurohan.” Ang pagkab-ot sa kalinaw ug kasegurohan nagdepende sa pagtinabangay sa kanasoran sa usag usa ug sa ilang “pagdawat sa mga obligasyon nga dili modangop sa gubat.”
Busa, kon motungha ang hinungdanon kaayong panagbingkil, ang membrong mga nasod nga nalangkit, kay nanaad sa pagtipig sa kalinaw, magdala sa ilang kaso “ngadto sa husay o hudisyal nga panagsabot o pakigsusi pinaagi sa Konseho” sa Liga. Dugang pa, ang Liga sa Kanasoran nagpasulod sa Permanent Court of Arbitration, diha sa The Hague, ngadto sa iyang tigtipig-sa-kalinaw nga kahikayan. Segurado, gihunahuna kini, kanang tanan magwagtang sa riyesgo sa laing dakong gubat. Apan kadto wala maghimo niana.
Sumala sa pila ka historyano, usa ka rason nganong ang Liga wala molampos nga usa ka tigtipig sa kalinaw mao ang kapakyasan sa daghan sa iyang “mga membro sa pag-ila sa bili nga ibayad sa kalinaw.” Ang paglimite sa armas maoy usa ka dakong bahin sa maong bili. Apan ang kanasoran dili mobayad sa maong bili. Busa ang kasaysayan nasubli sa kaugalingon—sa dako kaayong paagi. Ang kanasoran sa makausa pa misugod sa lumba sa armas. Ang Liga wala makakombinsir sa kanasoran sa pagkooperar sa paghunong niana. Ang tanang hangyo ug argumento gibungolbungolan. Nalimtan sa kanasoran ang usa ka dakong leksiyon sa 1914: Ang dagko kaayong mga pondo sa armas lagmit momugna sa matagbawon kaayo sa kaugalingon nga pagbati sa pagkalabaw sa militaryong paagi.
Ang pag-ila sa bili sa “tiningob nga seguridad” maoy laing hinungdanong bahin sa bili sa kalinaw. Ang pag-atake sa usa ka nasod pagaisipon nga pag-atake sa tanan. Apan unsay aktuwal nga nahitabo sa dihang usa kanila midangop sa pagpakig-away inay sa pagpakigsabot? Inay sa pagbuhat nga nahiusa sa pagpahunong sa away, ang kanasoran nagbahin ngadto sa lainlaing mga alyansa, nga nangitag mutuwal nga panalipod. Kana mao ang samang handurawan nga nagsuyop kanila sa 1914 nga lilo!
Ang Liga nahuyang usab tungod sa pagdumili sa Tinipong Bansa sa pag-anib. Daghan naghunahuna nga kadto “ang usa ka dakong gahom nga may kahinguhaan sa paghimong epektibo niana” ug ang presensiya sa Amerika diha sa Liga mahimong maghatag unta niana sa gidak-on sa pagkatibuok kalibotan nga hinungdanon kaayo sa kalamposan niana.
Apan may ubang hinungdan nga napakyas ang Liga. Tagda kining negatibong pamulong sa sinugdan sa iyang Pakigtugon: “Si bisan kinsa nga Membro sa Liga, mamahimo, tapos sa duha ka tuig nga pahibalo sa tuyo niini, nga mobulag sa Liga.” (Artikulo 1(3)) Ang kapilian, bisan unsa ka maayog tuyo, wala maghatag sa Liga sa diwa sa pagkalig-on, ug kana, sa baylo, miut-ot sa determinasyon sa kanasoran nga mounong niini.
Ang maong kagawasan sa pagbulag nagbutang sa kinabuhi sa Liga diha sa gahom sa mga membro niini, kinsa makabulag bisan kanus-a nga gusto nila. Ang mga bahin nahimong labawng hinungdanon kay sa tibuok. Ug busa, sa pagka Mayo 1941, 17 ka nasod wala na masakop sa Liga. Ang dagkong armas sa Gubat sa Kalibotan II migun-ob sa paglaom sa usa ka “bag-ong kahikayan sa kalibotan” ug nakapahugno sa Liga.
Kinahanglan nga may mas maayong paagi!
[Blurb sa panid 7]
Ang Liga sa Kanasoran napakyas sa pagpugong sa Gubat sa Kalibotan II
[Hulagway sa panid 7]
Cassino, Italya, nga gibombahan, Marso 15, 1944
[Credit Line]
U.S. Army